Tekenend voor toen. Norm en vorm van de illustratie in Nederlandse kinderboeken 1890-1940

[p. 32]

6 Kinderboekillustraties van 1890-1940

6.1 Reflexie op de discussie binnen de kinderboekenwereld

Dit boekje werd ingeleid met een verhandeling over een prentenboek van de lithograaf Theo van Hoytema omdat hij gezien kan worden als het beginpunt van een opleving in de Nederlandse belangstelling voor het boekontwerp in het algemeen en voor het kinderboek in het bijzonder.

In het voorafgaande werd geschetst wat de achtergronden van dit nieuwe estheticisme waren en hoe deze drang naar schoonheid vanuit pedagogische kringen naar het kind, en het kinderboek toe vertaald werd. De ontwikkeling van het kinderboek is zo nauw verbonden met de opvattingen uit de betreffende tijdsperiode ten aanzien van de jeugd, de plaats van de kunst in de opvoeding, dat aan de discussies over (kunst-)opvoeding uit die periode niet voorbijgegaan kan worden, wil men een helder idee krijgen van de plaats van het kinderboek en de betekenis van diens verschijningsvorm. Toch moet het belang van de opvoedkundige criteria niet worden overschat, vooral niet omdat het hier de illustratieve kant van het boek betreft. De banden van de illustrator met de andere gebieden van de toegepaste grafische kunsten zullen hem normen meegeven die wellicht meer zuiver esthetisch zijn. De doorwerking van pedagogische beeldcriteria zullen meestal indirect zijn.

Voor het nu volgende gedeelte moest een keuze gemaakt worden uit wat voor de jeugd op de markt gebracht werd in de jaren 1890-1940. Zoveel mogelijk boeken werden gekozen wier illustraties ik in relatie kon brengen met de uitgangspunten van de schoonheidsbeweging. Uitgangspunt bij de bespreking van deze illustraties is op zoek te gaan naar die specifieke kenmerken, die het artistieke element in het Nederlandse kinderboek hebben bevorderd. De positieve impulsen lagen echter in elke periode op een verschillend vlak. Soms bleek het belang van een illustratie of illustratieve stijl te liggen in de overeenkomsten met de gedachten van de schoonheidsbeweging over de afbeelding, soms echter waren het, mijns inziens, de innoverende prikkels uit de eigentijdse kunstpraktijk, waardoor de traditionele tekentrant voor kinderboeken werd doorbroken. Hoewel de Reformpedagogen deze traditionele manier van illustreren in hun beeldcriteria niet loslieten, namelijk de prent als losstaand esthetisch element zonder werkelijke functionele relatie met de tekst, worden latere definities van wat een goede illustratie is juist wèl door zijn dienende functie bepaald. In de loop van de betreffende periode zijn er aanzetten te vinden tot een ontwikkeling in die richting. De strevingen van de schoonheidsbeweging zullen zodoende in een historisch perspectief komen te staan.