Tekenend voor toen. Norm en vorm van de illustratie in Nederlandse kinderboeken 1890-1940

[p. 8]

Inleiding

Het onderzoek omvat de periode tussen 1890 en 1940 en begint met het ogenblik waarop zowel in het onderwijs als in de kunstnijverheidsbeweging de strijd wordt aangespannen tegen het onesthetische, traditionele boekuiterlijk van de laatnegentiende eeuw.

De jaren negentig neem ik als startpunt omdat daar het begin wordt gemarkeerd van een nieuwe verluchtingstraditie in het kinderboek, waarvan de ontwikkeling tot vandaag de dag kan worden doorgetrokken. Het waren in die jaren de initiatieven in de Nieuwe Kunst-beweging (de Nederlandse Art-Nouveau), op het gebied van de boekverzorging, die de direkte aanzet vormden voor de esthetisering van het kinderboek.

In het eerste hoofdstuk schets ik de ideologische achtergronden van waaruit de aandacht voor het esthetische element in het boek kon onstaan. De esthetische uitgangspunten van de Nieuwe Kunst breng ik in verband met haar verwachtingen van een sociale en culturele hervorming in een door de industrialisatie verscheurde Nederlandse samenleving. Hun toekomstvisie van een nieuwe maatschappelijke orde, waarbij de opvoeding in en tot Kunst centraal stond, wordt voorbeeldig genoemd voor de toenmalige cultuur-filosofische discussies binnen de gegoede burgerij.

Binnen deze progressieve intellectuele kringen was voor de ontwikkeling van de verluchting van het kinderboek vooral die beweging van belang die zich met nieuwe opvoedkundige theorieën, de Reform, inzette voor de schoonheidsopvoeding van het kind. In het eerste hoofdstuk onderzoek ik wat de specifieke opvattingen van de geestverwanten van deze schoonheidsopvoeding waren betreffende de illustratie van het kinderboek. Op deze manier wil ik de pedagogische norm aan de illustratieve vorm toetsen om daarmee de toenmalige funktie van de verluchting te bepalen.

De visie van de Reformpedagogiek op het kind en diens omgeving was er op gericht het kind zo lang mogelijk van zijn kindzijn te laten genieten. De eisen die men aan de kunstenaar-illustrator stelde om deze kinderkamer-wereld te waarborgen kunnen worden afgeleid uit de criteria ten aanzien van de verantwoorde illustratie. Deze normen blijken subjectief, onkontroleerbaar en met betrekking tot het kunstbegrip normatief, wat tot uiting komt in een voorkeur voor naturalisme, anatomisch correcte uitbeelding, en voor een twee-dimensionele, ‘gesloten’ illustratieve benadering van het verbeelde.

Omdat het oogmerk van de pedagogische en esthetische ‘beeldkriteria’ uit de Reformperiode was om het esthetisch element te bevorderen, bleef de functie van de verluchting in die tijd beperkt tot een louter decoratieve versiering.

De normatieve begrensdheid van zo'n illustratieve opvatting plaats ik aan het eind van het eerste hoofdstuk tegenover de ruimere educatieve en kunstpedagogische functiebepalingen ten aanzien van de hedendaagse illustratie.

Vanuit dit bredere perspectief analyseer ik in het volgende hoofdstuk de beeldpro-

[p. 9]

duktie tussen 1890 en 1940. Aanvankelijk zien we dat de verluchting in overeenstemming is met de beoordelingscriteria van de Schoonheidsbeweging. Wanneer echter rond 1920 de opvoedkundigen geen eigentijds antwoord meer hebben op de maatschappelijke en technologische vernieuwingen blijkt de illustratie te verstarren tot een anachronistische, commercieel geëxploiteerde ‘prentenboekstijl’ van zoetspelende kindertjes in een beschermde wereld.

Geleidelijk aan dringt dan de beeldtaal uit de volwassenenwereld de kinderboek-illustratie binnen. Via Art Deco-invloeden en via de nieuwe verbeeldingen uit film, reklame en stripverhaal wordt de gesloten werkelijkheidsopvatting van de Reformpedagogen doorbroken.

De veranderingen in de opvoedkundige houding ten opzichte van de jeugd in de dertiger jaren maken het mogelijk dat de nieuw verworven illustratieve opvattingen, zoals het weglaten van de contour, gebruik van dieptewerking, volle scène's, humoristische details, veelkleurigheid, etc., in ons land na de Tweede Wereldoorlog als bewuste pedagogische principes worden gebruikt.

Hoe onbeduidend de vooroorlogse Nederlandse illustratie op esthetisch gebied ook geweest moge zijn, men mag om die reden niet aan de positieve ontwikkelingen in beeldvorm en beeldnorm voorbijzien die de verluchtingstraditie van het kinderboek voortzetten.

Noodzakelijkerwijze was er een afbakening van het brede onderzoeksgebied nodig. Allereerst wat betreft het begrip ‘kinderboekillustratie’. Binnen het geïllustreerde boek zijn twee groepen te onderscheiden: enerzijds boeken met slechts enkele plaatjes waarbij vaak door de uitgever plaats en aantal vastgesteld wordt, anderzijds de categorie ‘prentenboeken’ waar illustratie en tekst een evengroot aandeel hebben in het totale concept van het boek.

Zowel voor de kunstenaar-illustrator als voor de kunsthistoricus heeft het prentenboek artistiek gezien van alle kinderboekcategorieën de boeiendste kanten. De keuze van techniek, vormgeving, uitdrukkingsmogelijkheid en sfeer worden meestal geheel aan de illustrator overgelaten. Vaak ontstaat het prentenboek vanuit het visuele beeld. Druktechnisch zijn de produkties echter bewerkelijk en daardoor financieel riskant. Voordat Nederland met het buitenland co-produkties aanging, en dat is iets van recente datum, was een kunstprentenboek in meerkleurendruk hier derhalve een zeldzaam en kostbaar verschijnsel. Op school en thuis kregen kinderen eerder het goedkopere leesboekje met zwart-wit prenten in handen. Veelal komt dan ook deze categorie boekjes ter sprake, bedoeld voor de leeftijd van vijf tot twaalf jaar. Hoewel we deze momenteel in vergelijking met onze moderne prentenboeken eerder ‘geïllustreerde leesboekjes’ noemen, gebruik ik zo nu en dan de term ‘prentenboek’ gezien het grote aantal afbeeldingen per boekje. In de strijd om de esthetisering van het boekuiterlijk richtte de aandacht zich rond de eeuwwisseling voornamelijk op bovengenoemde leeftijdsgroep. Deze beperking had waarschijnlijk vooral te maken met het feit dat de opvoedkundige belangstelling zowel thuis als in het onderwijs uitging naar het nog onbedorven en gezeggelijke kind. Na de lagere school zouden de meesten de kinderwereld verwisselen voor een volwassenen leven vol verantwoordelijkheid.

De consequentie van deze beperking is dat ik geen speciale aandacht zal besteden aan illustraties in boeken voor twaalfjarigen en ouder (historische romans, informatieve boeken, avonturenverhalen etcetera).