Lexicon van literaire werken

Christine D'haen
Onyx

door Paul Claes

Achtergronden en uiterlijke beschrijving

De dichtbundel Onyx van Christine D'haen (*1923 te Sint-Amandsberg bij Gent) verscheen in 1983 bij de uitgeverij Athenaeum-Polak & Van Gennep te Amsterdam. De oplage bedroeg 1500 exemplaren. Het boek heeft een zwartlinnen band met goudgestempelde rug en een mauve stofwikkel. De tekst is gezet uit de Spectrum.

Deze zesde dichtbundel van Christine D'haen is een verzamelbundel. Hij bevat blijkens het ‘colophon’ van J.B.W. Polak ‘een uitgebreide keuze uit haar vorige publicaties, vermeerderd met latere, ongebundelde verzen’. In concreto betreft het een selectie uit de bundels Gedichten 1946-1958, De ceder nr. 38 (Amsterdam 1958), Vanwaar zal ik u lof toezingen (Hasselt 1966), Ick sluit van daegh een ring, Nieuwe Nijghboeken nr. 77 ('s-Gravenhage/Rotterdam 1975), aangevuld met een aantal nieuwe gedichten en de vertaling van ‘Lycidas’ naar John Milton (eerder verschenen in Tirade, oktober 1963, p. 679-686).

Het boek telt, inclusief het voorwerk en de inhoudsopgave, 175 bladzijden. De tekst wordt voorafgegaan door een opdracht van de dichteres aan haar uitgever. Op p. 157-168 bevinden zich aantekeningen door René Beelaert en Paul Claes. Op p. 171 staat: ‘De gedichten zijn afgedrukt in de spelling waarin zij geschreven werden: de auteur gelooft dat spelling drager van betekenis kan zijn.’

De bundel kwam tot stand door de inzet van uitgever Johan Polak. De indeling in zes delen gaat gedeeltelijk op hem terug en de opname van de Milton-vertaling gebeurde op zijn aandringen.

Inhoud

De volgorde van de zes delen is grosso modo chronologisch. Deel i bevat drie secties: Gedichten voor een slaper (twee gedichten), L'esprit consume la vie (vijf gedichten), Vingeroefeningen (drie gedichten met een vertaling van het laatste in het

Latijn en het Grieks door Paul Claes). Deel ii bestaat uit de twaalf grafgedichten voor Kira van Kasteel. Deel iii is de Milton-vertaling. Deel iv en deel v bevatten respectievelijk dertien en achttien gedichten. Deel vi, bestaande uit ongebundeld werk, telt vijf secties: Self, Zon, Tombeau voor Charlotte Köhler, Roos en Theater, ledikant. Alles samen bevat de bundel 65 gedichten.

Interpretatie

Titel

De titel Onyx werd bedacht door Paul Claes (in een brief van 29 april 1980 aan de dichteres) en gemotiveerd door vier argumenten: de gelaagde aard van de onyxsteen en het dichtwerk, de klassieke connotatie van het woord, de maniëristische interpretatie van ‘onyx’ als ‘o nyx’ (o nacht) en ‘o nix’ (o sneeuw) en de betekenis van de afzonderlijke letters van het woord. Een uitgebreidere motivatie is te vinden in zijn studie De Kwadratuur van de Onyx.

Thematiek

De thematiek van de bundel is veel omvattend: het menselijk bestaan met geboorte, liefde, huwelijk, huiselijke omgeving, kinderen en dood; de natuur met ruimte, tijd, hemellichamen, aarde, dieren; de symboliek van mythen en riten. De nadruk valt op de thema's liefde en dood: een vierde van het geheel bestaat uit erotische, een ander vierde uit funeraire poëzie.

Opbouw

De structuur van deze bloemlezing is gezien de heterogene samenstelling wat onzeker. Deel i bevat een strenge selectie uit de eerste bundel Gedichten. Door die ingreep werden minder volmaakte teksten verwijderd, maar viel helaas ook een deel van de samenhang weg. Het gaat in deze verzen om een eerste levensinschatting, vooral ten opzichte van de minnaar.

Deel ii (Grafgedichten voor Kira van Kasteel) is een 25 jaar lang voortgezette stijloefening om een grafmonument in woorden op te richten voor een Amsterdamse vriendin. Deel iii (Lycidas) sluit als vertaalde dodenklacht aan bij de grafpoëzie van het vorige deel.

Deel iv is een verbrokkelde selectie van de betere Gedichten, gevolgd door twee grafgedichten. Een chronologische rangschikking had de samenhang wellicht duidelijker gemaakt.

Deel v bevat de rijpere gedichten over het huwelijksleven, het kunstwerk (De vrouwen, Opus) en het leven op aarde (Hortus conclusus) en onder de sterrenhemel (Zodiakos).

Deel vi begint met een beschrijving van maan en zon als beelden van de psyche. Tombeau en Roos zijn meditaties over de kunst. De bundel besluit met Theater, ledikant: een

visie op alle menselijke handelingen als sublimaties van seksualiteit.

Stijl

De verzamelbundel Onyx is een staalkaart van de diverse stijlen die de dichteres van 1947 tot 1982 gehanteerd heeft. Een sprekend voorbeeld daarvan levert de cyclus van twaalf grafgedichten voor Kira van Kasteel. Die begint met zes metrische, rijmende gedichten, daarop volgt een lossere compositie, na nog twee klassieke gedichten komen twee poëmen in de complexe, rijpe stijl en het geheel wordt afgesloten met een gedicht in vrije verzen.

Dezelfde evolutie is in de gehele bundel terug te vinden. De vroegste gedichten sluiten aan bij de neoclassicistische stijl die in het Vlaanderen van de jaren veertig beoefend werd, ook wat het gebruik van mythologische motieven betreft. Geleidelijk aan wordt de toon zwaarder en krijgt Van de Woestijniaanse trekken. Zo is een regel als ‘Weer zwelt uw uier, heilige moedernacht’ (‘De nacht’) niet denkbaar zonder Van de Woestijnes regel ‘Weêr staat mijn venster open op de nacht’. Dat is nog duidelijker in de alexandrijnen van de mythologisch-symbolistische gedichten ‘De Danaïde’, ‘Endymion’ en ‘Ganymedes’. Een intermezzo vormen de gedichten ‘Novgorod’ en ‘Horologio meo’, die herinneren aan de lichtere, speelsere stijl van de Nederlandse poëzie uit die jaren (Aafjes, Achterberg).

Pas in de jaren zestig ontstaat de typisch D'haeniaanse stijl, die moeilijk te categoriseren valt, doordat hij los staat van de contemporaine ontwikkelingen in de Nederlandse en buitenlandse poëzie. De archaïsche elementen erin (zoals de historiserende spelling en woordenschat, de Latijns aandoende zinsbouw, de mythologische zinspelingen) hebben critici ertoe gebracht te spreken van classicisme. De aan het werk van Vondel ontleende titels van enkele andere bundels van D'haen, Vanwaar zal ik u lof toezingen? en Ick sluit van daegh een ring, de gevarieerde strofenbouw, de rijkdom van klank en rijm en het syncretisme van christelijke en heidense elementen wijzen in de richting van de barok.

In de poëzie van Gerrit Achterberg meent Christine D'haen (De paradox als een der centrale aspecten van Achterbergs barokstijl, in: Nieuw commentaar op Achterberg. Den Haag 1966, p. 113-119) een aantal barokke elementen te herkennen, zoals de intellectuele en passionele complexiteit, het vreemde vocabulaire, de op verbluffing gerichte stijlfiguren (metaforen, hyperbolen, inversies en paradoxen), de ongelijkheid van toon, sfeer en beeld. De ‘saillante kenmerken’ die de dichteres bij de door haar bewonderde dichter aantreft, passen wonderwel bij haar eigen ‘duistere en gezochte stijl, vol over-

drijving, extravagantie, surprise’ en ‘vol hartstochtelijke intellectualiteit’.

Paradoxen (samenvoegingen van schijnbare tegengestelden) krijgen we bij haar in overvloed: ‘na één daglangen oogenblik’, ‘eeuwig, maar kort’ (Zon). De ‘analytische methode, of het gedetailleerde ontleden van één ogenblik, één idee’ vinden we haast overal terug in de vorm van uitputtende opsommingen. Zo beschrijven de adjectieven in de eerste strofe van ‘Domus’ allemaal verschillende aspecten van een woonhuis: besloten, toebedekt, gebogen, gewield, gewiekt, doorwateraderd, sidderend, stoomend, paarbaar, beveld, verdampt, ruchtbaar.

Vreemde woorden bezigt D'haen veel meer nog dan Achterberg. Bijvoorbeeld in haar ‘Epithalamion’: penetralia, virginale (Latijn), hiërophanten (Grieks), châlen (Frans), Armada (Spaans), kornaks (Singalees), howdahs (Indisch), alambics (Arabisch), sôma (Indisch), gearmureerd (Frans), triumphator (Latijn), samurai (Japans), corrida, matador, toro (Spaans), hallali, pastourelle (Frans), jatisvaram, varnam, padam (Indisch). Overigens zorgt de dichteres voor noten, waarin woordverklaringen zijn opgenomen.

Omzettingen, inversies in antieke trant, syntactische puzzels vinden we alom. Het ‘Grafgedicht voor Bérénice’ begint zo: ‘Des Januarius dezes jaars primipare eerstgeboren doode’. De vooropgeplaatste genitieven noodzaken tot syntactische ontleding, zoals bij oude teksten. Een hyperbaton (overspannen constructie) krijgen we in ‘Gabrielle, (niet bij de jacht geveld / wel door de kinderkramp), parelen in 't haar, / d'Estrées’. Dergelijke woordplaatsing maakt een snelle, oppervlakkige lezing onmogelijk.

Verbluffende metaforen duiken bijvoorbeeld op in ‘Zee-interludium’: ‘De ramen zwellen van de zee’, ‘'t zijn glazen zeilen’, ‘mazen waarin marine rilt’, ‘Osiris troont en duizend priesteressen / zalven de zuivere huid met zoeten honing’, ‘zeef en hark zijn schrijfgerei’. Ongelijkheid in toon, woordkeus en beeld vertoont het gedicht ‘De tweede verdieping’: ‘rijke gesternten der automobielen’; ‘Daartusschen schuift de bus in regenruisch, / verlicht, geschilderd en gewield Nirwana, / gevuld gelijk een zoete taart met tranen’.

En hyperbolen? In zekere zin is alles in het werk van Christine D'haen hyperbool. Typisch zijn woorden als ‘niets’, ‘alles’, ‘altijd’, ‘nimmer’, ‘eeuwigheid’, ‘diepste’, ‘laatste’, ‘onovertroffen’, ‘eindloos’, ‘altijddurende’, ‘volmaakte’. In het gedicht ‘Roos’ treffen wij de volgende reeks superlatieven aan: onspreekbaar, extremen, onverbrekelijke, volstrekt, volkomenheid, onweerhoudbaar, totaal.

Omdat deze stijl zo nadrukkelijk op effect gericht is, zou

men misschien beter van maniërisme kunnen spreken dan van barok (gesteld dat we een moderne stijl een historische benaming mogen geven). Zo is het verschil met de stijl van de experimentelen, die ook steeds het verbluffende in woordenschat en syntaxis zoeken, minder groot dan men soms denkt. Door op de flap van haar bundel Ick sluit van daegh een ring teksten van Kandinsky, Sjklovski en Lotman te citeren, laat de dichteres trouwens zien dat zij zeker niet vijandig staat tegenover het modernisme. Met een gelukkige term rekent zij haar eigen poëzie daar tot de ‘kunstige stijl’, ‘die alle taalmateriaal - tot spelling en punctuatie toe - weer bruikbaar maakt’.

In deze middenperiode probeert zij steeds langere en ingewikkeldere gedichten vol associaties te schrijven, die een onderwerp geheel uitspinnen. Zo ontstaan stapelgedichten als ‘Domus’ en ‘De speelgoedkamer’. De inhoudelijke sterkte (de summa) paart zich hier aan een stilistische zwakte (de enumeratie): de omvattende opsomming biedt in lange gedichten weinig houvast. Vanaf ‘Mijn dieren in de winter’ kiest de dichteres voor een andere oplossing: de pregnante compressie.

Context

In 1983 was Christine D'haen zestig jaar oud. Ondanks een succesrijk debuut was zij als dichteres praktisch vergeten. Haar vorige bundels waren bij vier verschillende uitgevers verschenen en door de kritiek lauw ontvangen. In een interview met Elly de Waard vertelt zij: ‘Ik had alle hoop opgegeven omdat dat soort gedichten door niemand ooit besproken wordt of geciteerd of gekocht. Van die vorige bundel, bij Nijgh, zijn geloof ik veertig exemplaren verkocht en de rest is bij De Slegte terecht gekomen.’

Het gezag van Johan Polak en het prestige van zijn uitgeverij zorgden voor een nieuwe start van haar literaire carrière: zij werd in Nederland (en zo ook in Vlaanderen) weer als dichteres aanvaard. De aandacht en de prijzen die ze daarna kreeg (de Anna Bijns-prijs in 1991 en de Grote Prijs der Nederlandse Letteren in 1992) waren mee te danken aan deze publikatie.

Waarderingsgeschiedenis

De kritieken op de verzamelbundel waren op een enkele uitzondering na ongewoon gunstig. Diverse monografieën werden aan D'haens poëzie gewijd. Vier gedichten uit de bundel werden geanalyseerd in De Kwadratuur van de Onyx van Paul Claes.

Gering was daarentegen de publieke belangstelling voor de vrij dure bundel. Anno 1993 bleven er nog steeds 800 exemplaren onverkocht.

Voor deze bespreking is gebruik gemaakt van:

Christine D'haen, Onyx. Amsterdam 1983.

Secundaire literatuur

lexicon van literaire werken 22
mei 1994