Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland
(1628)–Samuel Ampzing–
Auteursrechtvrij
[pagina 489]
| |||||||||||||||||
Aenhangzel.ALSO mij sommige dingen na het drucken van enige stucken te laet sijn ter hand gekomen, om in mijn werk ter rechter plaetze in te voegen, die niettemin ook wel dienden aengemerkt, ofte tot een bewijs van die voorverhaelde saken, ofte ter gedachtenisze van oude geschiedeniszen, ofte tot zieraed van het werk: So hebbe ik goed gevonden de selve hier noch achter aen by te doen, op dat ik dit werk so vol mogte uytgeven, als ik tegenwoordig konde. Ik en hadde mij ook in den beginne geenzins voorgenomen so breed te gaen, ofte ook het minste uyt enige Historien ende Memorien buyten Rijm daer by te voegen: maer hebbe dat na eerst gedacht, ende gedaen, door raed van anderen, wanneer dit werk nu alrede was aengeleyd, ende begonnen, het welke het selve jaer ende dag onder de perze heeft gehouden. Waer toe ik mij dan te lichter hebbe laten bewegen, ende geenen arbeyd ontsien, om dat ik gewis sag, dat het tot meerder ere van onse Stas soude geschieden, waer op ik in desen, uyt enkele liefde tot haer, alleen gesien hebbe. Ende also ik dan nu dit Aenhangzel voornam te smeden, ende by een te stellen, so hebbe ik by de selve gelegenheyd enige weynige andere dingen hier ende daer noch verhandeld, ende aengewesen, die noch inde penne gebleven, ende overgeslagen waren. De goedwillige Leser gelieve alles voor lief te nemen, ende ten besten te duyden, ende mijne goede meyninge ende onverdrietigen arbeyd met gunste ende liefde te bejegenen. Versoekende voords gansch vrundelijk op alle onse Vaderstads-lievende burgeren, so iemand noch wat merkelijks uyt Historien, ofte Memorien, ofte anderzins, mogte hebben, dat hier verswegen is, dat hy noch gelieve, tot ere van onse Stad, ende onverrichtinge der nakomelingen, sulcks ons bekend te maken, ende mede te delen, of wy veel-licht noch eens met der tijd, door Gods genade, gelegenheyd mogten vinden, ende moed nemen, om desen onsen arbeyd te oversien, te verbeteren, ende te vermeerderen. Ik gebruyke alhier de woordekens pag. pagina, ende lin. linea | |||||||||||||||||
[pagina 490]
| |||||||||||||||||
in het aenwijsen der bladen, ende regelen, om der gewoonte wille, so dat pag. de sijde van het blad, ende lin. den regel by mij beteykend.
In het Tael-bericht, de weder-sijde van A. 2. Lin. 26. Meyne ook dat het vreemd in veeler oren soude klinken van geleerde mannen also te spreken: hoewel ik niettemin beyde wijsen ende manieren wel kan toestaen, naer dat het te met by gelegenheyd, ofte gewoonte, best vallen wil (gelijk ook de Franzoysen, ende andere volkeren, den aerd van hunne talen alhier gemeynlijk volgen) voornamelijk met by voeginge van den by-naem, ofte Van, als men 't noemd, ofte der woorden van Meester, Here, ofte diergelijke. Ja 't konde ook insonderheyd onsen luyden aenstotelijk wesen de H. Apostelen also slecht henen te noemen: ten ware wy het woordeken Apostel, ofte Heylige, ofte diergelijke, daer altijd by desen, ofte het oude Paepsche Sinte, buyten hunne superstitie, weder opgroeven, dat dan in eene vrije rede wel konde ofte behoorde te geschieden, ook selfs met de namen van den Latijnschen uytgang Petrus, Paulus etc. maer in den Rijm en kan sulkx altijd geene plaetze hebben. B. de laetste regel. So worden ook by wijlen de woorden van't vrouwelijke geslachte in den barer selfs, sonder ledekens, doch eenzilbig ofte verkort gebruykt, op de wijse vande mannelijke ende geenderleije gebogen: so seggen wy: het en is niet eers genoeg: elk wat wils: hebt gy siels genoeg, ik hebbe goeds genoeg: ende diergelijke manieren van spreken: voor ere, wille, siele. E. 2. het weder-blad lin. 4. Men en kan ook (mijns oordeels) niet seggen, dat dese woorden in cheyd uytgaen: want voorsichtigheyd, ofte beter voorsichtigheyd, en komt niet van voorsichti, maer van voorsichtig: behalven dat sterkheyd, wijsheyd, ende diergelijke in cheyd niet en konnen eyndigen. Ga naar margenoot+Pag. 9. Lin. 15. Dat verscheyde Graven van Holland alhier te Haerlem hun Hof gehouden hebben word hier na onwedersprekelijk bewesen. Dat ook Koning VVillem alhier geboren is, salmen ook hier beneden ter rechter plaetze vinden. Vanden Hollandschen Adel is de Kronijk van Gouthoeven te besien pag. 119. &c. ende 149. &c. Ik vermelde ende verhandele voords de Haerlemsche Edele Geslachten van Haerlem-Berkenroede, (waer van noch twee mans-namen overig sijn, Ionker Heynrick van Haerlem, van Berkenroede, Oud-Burgemeester onser Stad, oud, ende ongetroud, wonende op het Sand; ende Ionker Dirk van Haerlem, van Berkenroede, ook noch ongehylijkt, wonende op het Grafelijke Leen-huys Berkenroede buyten Stad) ende Bakenes (voor-lang uytgestorven) in het stuck der Stichtinge der | |||||||||||||||||
[pagina 491]
| |||||||||||||||||
Stad Haerlem: de Stammen vanden Spaerne, ende Sparenwoude, van welke laetste Ysbrand van Sparwoude voor 'tbeleg geleefd, ende alhier inde Morinne-steeg gewoond heeft: sijnde nu beyde Stammen door den dood afgehouwen) inde verhandelinge van onse Reviere Sparen: ende eyndelijk het Edele Huys van Duvenvoorde, die hunne woninge in de Sijlstraet over de Kroft hadden: ende Jonker Jan van Duvenvoorde in de Smestraet) inde lijste van onse Haerlemsche Helden. Dese sijn wel de oudste ende voornaemste Edele Geslachten der Stad Haerlem. De Grafelijke Stamme van Bredenroede, ende de Edele Huysen van Adrichem, Alkemade, Aszendelf, Banjaert, Foreest, Heemskerk, ende Bekesteyn, uyt Heemskerk gesproten, Heemstede, Meresteyn, Oosterwijk, Poelenburg, Polanen, Sanen, Schoten, ende andere meer, door hunne Heren-Sloten ende Heerlijkheden in onse landstreke vermaerd, te verhalen, en is mijns doens nochte voornemens in desen niet, die de begerige Leser dan mede by gemelden Gouthoeven kan opsoeken. Alleen kont gy onder de S. Ians Heren verscheyde Edelen van Schoten lesen, ende van Ioffr. Magdalena, ende Maria van Schoten inde beschrijvinge vande Belegeringe onser Stad, welk Geslacht van Schoten nu uytgestorven sijnde, inde Soetemelk en witte brood stege plag te wonen, alwaer de Edelen van Bronchorst sich nu onthouden. Ionker Nikolaes van Ruyven, Schout der Stad Haerlem, is in't Kasenbroods-spel bekend, die alhier op 'tRaedhuys van dat onbezuysde ende woeste graeu ellendig doodgeslagen, aen stucken gekapt, ende in eene mande sijne weduwe te huys gebragt werde. Siet Goudhoeven in dat Geslacht, pag. 199. Ionker Aelbrecht van Raephorst, Schout van Haerlem, word gedacht inde Schattinge der Geestelijken. Ionker Wouter van Bekesteyn is mede Schout onser Stad geweest, ende word hier na van mij mede op de lijste der selve gesteld. Desgelijkx Ionker Sebastiaen Kraenhals, na Landdrost, ende in dat ampt vande lopers ende zoldaeten deerlijk vermoord, waer van ik ook hier na in mijn werke spreke. Ionker Iohan van Vliet was Burgemeester der Stad Haerlem in het Spaensch Beleg, ende na een der gevangenen, ende in 't getal der 57. uyt het Pardoen van Duc d'Alve gesloten, van welke gevangenisze ende gevaer des doods hy behendig verlost werde. Is na Baeljuw ende Dijkgrave van 'tLand van Voorne, ende der Stad Briel geweest. Ionker Christoffel van Schagen, woonde hier voor 't Beleg in het Huys van Schagen inde Koning-straet. Dese werde van onse Vroedschappen na Amsterdam aen Don Frederico gesonden, ende na wederkerende gevangen na den Prinze van Oranjen tot Delf geschickt, ende is aldaer in de gevangenisze gestorven. | |||||||||||||||||
[pagina 492]
| |||||||||||||||||
Ionker Gerrit van Schagen werde in onse Belegeringe door 'tCanon omgebragt. Dat ik hier nu niet en spreke van Ionker VVybald van Ripperda, Vries Edelman, Gouverneur onser Stad, ende andere Edelen van Duytschland, Vrankrijk, ende elders, die sich als Helden in ons Beleg tegens de Spaenschen stelden. Onse vermaerde Haerlemsche Schilder Ian Mostart was ook van edelen bloede. Dese alle ende anderen worden in mijn werk gedacht. De Edele Heren van Bredenroede plegen sich alhier binnen Haerlem om 'tvermaek der Stad, ende wille ende gelegenheyd der Jagt van groot ende kleyn wild, ende edele vogelen, des somertijds meest te onthouden, hebbende datmael daer toe hunne heerlijke woninge voor aen inde S. Jans-straet, al hadden sy schoon hun Grafelijk Stam-Huys Bredenroede, met het Huys te Kleef, op de Stad liggen. Amelia, door Gods genade Paltzgravinne by den Rijn, Churfurstinne, Hertoginne in Beijeren, geborene Gravinne tot Nieuwenaer, ende Limburg, Vrouwe ende Douagiere van Bredenroede, Vijanen, Ameyden, Bergen, ende Kalantsoge, etc. heeft hier ook eenen geruymen tijd in het Sijl-Klooster gewoond. Ionker Iohan van Schoten woonde hier mede te Haerlem, ende hadde ten wijve Joffr. Cornelia van Egmond, Suster van Here Otto van Egmond, Ridder, Here van Kenenburg, etc. Hy sterf alhier, ende werd inde S. Jans Kerke begraven. Sijn soon Ionker Iakob sterf alhier inden jare 1616. oud-vrijer van 58. jaeren, mede alhier by de Schotens begraven. Gerrit van Schoten, is alhier Vendrig vande Schutterije geweest, hy hadde ten wijve N. van Aszendelf, ende sterf weduwenaer sonder kinderen te Voorhout, laetste mans-oor van dat oud ende edel Huys, ende werde aldaer met de wapenen begraven. Ionker Aelbrecht van Schagen, Here van Spengen, heeft hier in de Wijngaerd-straet gewoond. Sterf in Aug. 1601. ende werde alhier in de Groote Kerk begraven. Van Ionker Christoffel van Schagen hebbe ik boven gesproken. Dese liet drie sonen na, Ionker Iohan, die Kapiteyn gestorven is, die getroud was aen Joffr. Maria van Mathenesze; Ionker Ysbrant, die aen Joff. ende een sone Christoffel van Schagen alhier naliet, die sonder kinderen gestorven is; ende Ionker Floris, noch tegenwoordig in 't leven, een ongehoud Here inde 70. jaeren oud, alhier inde S. Jansstraet woonachtig. Dese is Vendrig ende na Kapiteyn in dienst vande Heren Staeten Generael, in plaetze van sijnen broeder Johan, geweest. Ionker Iasper van Bloys, geseyd Treslong, is hier sekere jaeren Schout geweest, ende na Baeljuw ende Dijkgrave van 't Land van Voorne, ende der Stad van den Briel. Sijn oudste sone Jonker Johan werde van | |||||||||||||||||
[pagina 493]
| |||||||||||||||||
den Tyran van Alba met de kinderen van Batenburg binnen Bruszel onthoofd, om dat hy mede vande geconfedereerde ende verenigde Edelen was. Sijn soon Jonker Willem was Admirael van Holland, ende Seland, ende na Houtvester van Holland, die gehoud was aen N. van Egmond, dochter van Here Otto van Egmond, Here van Kenenburg, die onder andere kinderen eenen sone nagelaten heeft Jonker Jasper van Bloys, die nu noch tegenwoordig commandeerd, ende het gebied over den Briel heeft. Ionker Adam van Duyn hadde hier ook sijne woonplaetze inde Sme-straet, alwaer Jonker Johan van Duvenvoorde met Joffr. Cornelia van Foreest te voren gewoond hadden. Ionker Antonis van Vliet, Ambochts-Here van Heylo, ende Here van het Huys te Koulster, Broeder van Jonker Johan van Vliet, boven vermeld, woonde hier inde Smestraet, tegen over de Wijngaerdstraet. Dese is sonder kinderen gestorven, ende als de laetste van't Huys vande rechte Stamme van Vliet binnen Haerlem in de Groote Kerke met de wapenen begraven. Ionker Kornelis van Halmale heeft ook zedert de troublen ofte oorlogs-beroerten inde S. Jansstraet sijne woninge gehad, een oud man van inde 70. jaeren, ende is alhier gestorven. Ook hebben enige Vriesche Edelluyden vande Geslachten Bourmania, Alva, ende Loo sich alhier voor eenen tijd onthouden. De Baron Sidleniski, een vermaerd krijgsheld in onse oorlogen, heeft mede alhier inde Bagijne-straet gewoond, ende sijne huysvrouwe in het Koor der Groote Kerke begraven. Ionker VVernaert van Batenburg, Baeljuw van Bredenroede, heeft ook eenen geruymen tijd van jaeren sijne woninge inde wijde Appelaers-steeg gehouden, ende is den 4. Sept. 1624. gestorven, ende in de Groote Kerke ter aerden besteld. Ionker Augustijn van Teylingen, Doctoor inde Medicijnen, hadde sijn huys in de S. Jans-straet. Sterf den 28. Aug. 1625. ende werde hier inde Groote Kerke begraven. Ionker Lambrecht van Bronchorst, Here van Schoot, ende Ambachts-Here inde Landen van West-Voorne, woonde in de huysinge van de Heren van Schoten, ende sterfden 1. Meij deses jaers 1628. ende werde achter het Koor der Groote Kerke in sijn graf geset.
Nu dese die sijn afgepluckt,
En door den dood in 'tgraf geruckt.
Dese Edelen wonen noch tegenwoordig, alhier binnen Haerlem. Vande overige Edelen van mans-oor van 'thuys van Haerlem ende Berkenroede, Ionkeren Heynrick, ende Dirk, ende waer sy wonen, hebbe ik terstond gewag gemaekt. | |||||||||||||||||
[pagina 494]
| |||||||||||||||||
Ionkeren Iohan, Iakob, ende Kornelis van Teylingen, sonen van boven-gemelden Jonker Augustijn van Teylingen, te samen noch ongehoude personen, die hunnen afkomste van den rechten bloede van Teylingen rekenen, ende hun stam-wapen voeren, wonen inde S. Jans-straet. Ionker Floris van Schagen, boven genoemd, woond mede inde S. Jansstraet. Ionker Gijsbrecht van Bronchorst, Sone van Jonker Lambrecht voorn. tegenwoordig Here van Schoot, etc. inde Soetemelk en witte broodssteeg. Sijn broeder Ionker VVillem van Bronchorst is buytens lands vertrocken. Ionker Philips van Batenburg, sone van Wernaert voorschr. woond inde S. Jans-straet. Ionker VVillem Vaders, sone van Jonker Christoffel Vaders, Hoog-duytsch Edelman, ende Hopman in't Beleg onser Stad, ende Maria van Schoten, inde Schachelstraet. Ionker Floris van Alkemade, ende Ioffrou Goedela van Haerlem, van Berkenroede, Echte persoonen, inde S. Jans-straet. Ionker Iohan van Bekesteyn, Meester-knaep van Bredenroede, inde S. Jans-straet, in de woninge van de Bekesteynen, tegen over de School-steeg. Sijn broeder Ionker Boudewijn van Bekesteyn, is Here van Perzijn. Ionker Iohan van Bouchorst, konstig Glase-schrijver, woond in de korte Bagijne-straet. Ionker Iillis de Glarges, Here van Eslesmes, Doctoor inde Rechten, ende Pensionaris deser Stad, is van edelen huyse uyt Henegouwen, ende woond alhier inde Groote Houtstraet.
Het edel bloed door stam en swaerd
Is waerlijk sijne ere waerd,
Wanneer het bloed de deugd bejaegd,
En 'trechte edel-wapen draegt.
Nobilis est verè quem nobilitat sua virtus.
Die deugdelijke werken doet
Die is van 'trechte edel-bloed.
Ovidius ad Pisonem.
Nam genus, & proavos, & quae non fecimus ipsi,
Vix ea nostra voco, sed famam extendere factis
Hoc virtutis opus.
| |||||||||||||||||
[pagina 495]
| |||||||||||||||||
Geslacht, en goed, en bloed, en onse ouders daeden,
Dat alles kan op ons geen rechten adel laden:
Maer eyge daed en deugd maekt ons tot eer bequaem,
En geeft ons voor den Heer een goede reuk, en naem.
Idem Ibid.
Nam quid imaginibus, quid avitis fulta triumphis
Atria, quid pleni numeroso consule Fasti
Profuerint? si vita labat: perit omnis in illo
Gentis honos, cujus laus est in origine solâ.
Wat sal u 'twapen-tuych, en al de namen baten,
Indien uw leven selfs de deugde sal verlaten?
De eer van sijn geslacht leyt met hem neergeveld,
Die alle sijne eer in sijn geslacht maer steld.
Plut. in Apopht. & in Cicerone, Iphicrates Harmodio generis obscutitatem objicienti regerebat: Meum genus habet à me originem: tuum verò in te desiit. Iphicrates andwoorde Harmodius, die hem de geringheyd van sijn geslacht verweet: mijn geslacht begint van mij: maer het uwe eyndigd in u. Cic. in Orat. contrà Salust. Ego meis majoribus virtute meâ praeluxi: ut si prius noti non fuerint, à me accipiant initium memoriae suae. Tu tuis vitâ, quam turpiter egisti, magnas offudisti tenebras: ut etiamsi fuerint egregii cives, certè venerint in oblivionem. Quare noli mihi antiquos viros objectare: satius est enim me meis rebus gestis florere, quam majorum opinione Ga naar margenoot* niti; & ita vivere, ut ego sim posteris meis nobilitatis initium, & virtutis exemplum.
Ik heb mijn ouders niet geswicht:
Maer in de deugde voorgelicht.
De Heylige Geest roemende den Adel van die van Berreen, steld den selven in den suyveren Gods-dienst, ende waere vrese des Heren. Act. 17. 11. Ende dese van Berreen waren edelder dan die te Thessalonica waren, ende ontfingen het woord met alle genegenheyd, ondersoekende dagelijkx de Schriften of die also luydeden. Och hoe hertelijk ware het te wenschen, dat alle Edelen, ia alle menschen, also waerlijk voor God edel waren! | |||||||||||||||||
[pagina 496]
| |||||||||||||||||
Pag. 28. Lin. 32.
Ga naar margenoot+En dit is van de Stad gelegen binnen 'tSparen.
Sy is ook met der tijd en met verloop van iaeren
Aen d'and're sijd' vergroot eerst tot de Burgwals gracht,
En daer na tot de Vest, so die nu staet, gebragt.
Pag. 29. Lin. 19. Inden iare Mcccxxxiii. was Haerlem over het Sparen noch onbetimmerd, blijkende uyt seker oud seggen tuschen de Stede van Alkmaer, ende Jan Perzijn, die 'tgruytgeld van Kermerland doe ter tijd schijnt gehad te hebben, uytgesproken by Graef Willem de Goede, getogen uyt het Register E.L. 39. Fol. xxi. verso, alwaer geseyd word dat doe ter tijd de schepen noch voor by Haerlem voeren, die nu door Haerlem varen.
WIllaem Grave van Henegouwen etc. maken cont alle luyden, dat wy den 'twy die onse poirte van Alcmair hadde jeghens Jan Persijn, ende efter Jan Persijn alse oeme 'tgruyt-gelt van den Hoppenbier datmen brouwet binnen Alcmair: Soo segghen wy dat onse poirte van Alcmair geven sullen te gruytgelde van elcken voeder
In Oude Brieven van S. Iakobs Gasthuys word getuygd, dat het selve was gelegen over 'tSpairne inde Dijkstraet, ofte Achterstraet, na in de Hagestraet, ofte Hagelstraet, binnen der Vrijheyd van Hairlem, dat is buyten de Stad, in des Stads Vrijdom; ende daer na binnen der Stede van Haerlem. So word ook in Oude Brieven van S. Anthonis Gasthuys geseyd, dat het selve in den iare 1440. buyten de Schalkwijker-poorte noch was gelegen; ende daer na inden iare 1468. binnen der Stede van Haerlem by | |||||||||||||||||
[pagina 497]
| |||||||||||||||||
Schalkwijker Poorte. Welke schriften ik hier na in 't verhael van gemelde Godshuysen te voorschijn brenge. Ik moet hier nu ook eene oude Schepen-kennisze ter hand halen, die ik onder de brieven van S. Iakobs Gasthuys gevonden hebbe, waer uyt wy in dit stuck der Vytsettingen onser Stad over het Sparen groot licht scheppen konnen, luydende van woord tot woord als volgd:
WI Hobbe Hone, ende Dirc van den Hoeke, Scepene in Haerlem oirconden dat voer ons quam Henric Gerbrandszoen, ende geliede dat Symon Gale Matheeuszoen behouden heeft drie schellinghe goets ghelts 'tjaers op zijn huus ende op zijn erve dat Symon hem vercoft heeft legghende ende staende over die Spaerne Ga naar margenoot* tvvijsken der stede graft ende der strate, ende dat in minringhe van dien zes schellinghen goets ghelts 'tjaers daer 't Symon Gale hem mede verkoft heeft. In oirconde desen brieve bezeghelt met onsen zeghelen, in't jaer ons Heren Mccc ende tachtich op Sinte Valentijns dach.
Daer word getuygd dat gemeld Huys gelegen was over het Sparen tuschen der Stad graft, ende de Ga naar margenoot† Straet, welke verswegen word. Dese Stads-graft is ongetwyfeld een ander van het Sparen, waer van sy duydelijk onderscheyden word, als een graft over het Sparen: ende is, naer mijn oordeel, de Burgwal, niet konnende (mijns bedunkens) de tegenwoordige Stads-graft wesen: want indiender de Burgwal ende de tegenwoordige Stads-graft beyde geweest waren, so waer de stand van dit Huys eygentlijker bepaeld geweest met het Sparen, ende de Burgwal ende de Stads-graft, indien het daer gestaen hadde: want waerom anders de Burgwal overgesprongen, indien de gelegenheyd van dit Huys in den brief bepaeld ende aengewesen most worden? De Hagestraet schijnt ook al wat te seggen, die wy huyden qualijk de Hagelstraet heten: waer uyt af te nemen is, dat aldaer over het Sparen enige hagen ende tuynen hebben gelegen. De Raemsteeg over de Burgwal wil dit ook niet duysterlijk versterken, tot eene getuygenisze dat aldaer de Ramen plegen te wesen, buyten de Burgwal, ofte Stads-vesten, na de eerste vergrotinge. So is dan de eerste vergrotinge ende uytsettinge der Stad over het Sparen (mijns oordeels) tot de Burgwal toe geweest: ende daer na is dat gene dat over de Burgwal ligt ingetrocken. De Scheepmakers-dijk en schijnt niet qualijk daer na op sich selven ingehaeld te wesen. | |||||||||||||||||
[pagina 498]
| |||||||||||||||||
Ga naar margenoot+Pag. 29. &c. Van Brand ende Verwoestinge der Stad Haerlem. Chron. M.S. Inden jare 972. verbranden die Vriesen Alkmaer, Haerlem, ende dat Klooster tot Egmond. Chron. aliud M.S. Anonymi, scriptum tempore Philippi Ducis Burgundiae, & Iacobae Bavarae. Dyerit die ander besat dat Graefschap van Hollant, ende wort in allen steden gehult, sonder alleene in Vrieslant, die en woudens niet ontfangen. Doe toech hy met groeter macht, ende destrueerde al Vrieslant, ende versloech daer al te groeten volc, ende dreefer al te groeten roef uut, soe dat sy mit groeten bedwanc moesten onderdanich wesen den Grave Dieric van Hollant, dat sy onlanghe hilden, want binnen een iaer daer na soe quamen sy Ga naar margenoot* in Hollant mit groeter macht, ende verbranden Alkmaer, ende Haerlem. Ga naar margenoot+Pag. 30. Lin. 13. Holl. Kron. Divis. xxv. Kap. ii. Ga naar margenoot† Ontrent desen tijd op der Apostelen Scheydingen was daer een groote Brand tot Haerlem, daer byna half die Stede af verbrande. Het Kleyne Kron. van Holl. In't iaer Miɔ xvii. den xxv. Julij quamen die Oostvriesen over die men noemde Geldersche Vriesen, wel vijf M. sterk, ende wonnen Medenblick, ende verbranden 't, ende togen also voord na Alkmaer, dat sy in-namen, ende namen met hen veel gevangen, ende veel goeds, ende verbranden mede de groote Sluysen tot Sparendam, met veel Dorpen in VVaterland, ende Kermerland. Dirk Velius in sijn Kron. van Hoorn Lib. 2. pag. 99. verhaled, dat sy de Beverwijk mede plonderden, ende afbranden, ende Sparendam in brand staken, ende sekere Schanze by 'tHuys ter Hart, van die van Amsterdam opgeworpen, ende met vijf en zeventig man beset, stormender hand in namen, ende so voord sonder enig belet door de Veenen togen, over-al rovende, brandende, ende groote schade doende, tot dat sy in het Sticht quamen. Ga naar margenoot+Vande opkomste der Kabbeljausche, ende Hoeksche, twee schadelijke partijen, inden jare Mcccl. ende het lands-verderf door de selve veroorsaekt, waer van onse Stad haer deel ook wel gekregen heeft, handeld de Holl. Kron. Divis. xxiv. Kap. xiii. ende volgens, op het iaer Mcccl. Ende wederom op het iaer Mccccxliv. Divis. xxix. Kap. x. xi. &c. Reynerus Snoyus Goudanus Hist. Bat. Lib. x. schrijfter ook aldus van. Circà annum 1438. Eo tempore quidam nobilis vir Ga naar margenoot* Princeps de Ga naar margenoot† Zanctis à Philippo Ga naar margenoot‡ Duce in Hollandiae Praesidem constitutus fuit, qui Ga naar margenoot* utramque factionem suâ aequitate in pace continebat: cui successit Ga naar margenoot† Symon de Laleyn, qui non insistens vestigiis priorum, suis, ut apparet, artibus id effecit ut factiones discordare coeperint. In Haerlem ad arma itum est primo statim ejus anno: quippe Magister civium in septis templi consistens, Praetorem qui in foro stabat (juxta n. & contigua haec sunt loca) affatur: et si (inquiens) privati discordant, nos tamen concorded simus: Tamen Praetor | |||||||||||||||||
[pagina 499]
| |||||||||||||||||
dies, inquit, vesperam habeat oportet, semel depugnandura esse significans, Factionis Hamorum hic fuit. Ferocius respondit, quia Hamos praecavisse putabat ne campana ferire posset quo Cabellai silentio tali non convenientes opprimi possent. Caeterum falsus est: nam suae potestatis campanam Cabellai occultè reddiderant, quâ ictâ convenere Cabellai: nec segnius tamen Hami. Consistere in foro biduum, noctu, ac interdiu. Saepè intereà à bonis viris de concordiâ tentatum: saepius concurrissent, nu sacerdos cum Eucharistiâ se jam currentibus medium objecisset. Grandisimber ruere: tanta subsistendi obstinatio, tantus plebis in suam cuique factionem ardor, ut vicinus vicinum manu prehensum valefaceret, illeque ad Hamos, hic ad Cabellaos abiret, citrà odium, si Deo placeret, pugnaturus, atque mutuò periturus. Cessere tandem Hami foro, in plateam, cui Regiae nomen est, fugientes, receperuntque se in aedes Nicolai de Adrichem, Illic Nicolaus cum fuis amicis obsidetur donec in id missa est Isabella Philippi conjunx: quae tem composuit eâ conditione, ut Hami ante solis occasum oppido Haerlem excederent: secretâ promissione reducendi eos intrà triduum, parere eos induxit. Conveniebant in Ga naar margenoot‡ campum qui propter nemus ex urbe est: huc & ipsa Domina accessit dux fugae atque itineris. Perpetua gravisque eo die ruit pluvia: tam foedâ viâ, atque inamoeno coelo, Ducissa cum fuis ex ulibus Amsterdam petere fuit compulsa. Tum Hami in Amsterdam accessu Harlemiorum Cabellaorum sustulere animos, emigraruntque inde suadente Isabellâ Cabellai in Haerlem: quae cum promissa utrique parti praestare non posser, nec suâ autoritate quicquam profici videret, relictis rebus, id unum mandans, uti suam quisque custodiret civitatem, Bruxellam se recepit. Amsterdamii sibi non defuere accersitis atque receptis à Trajecto Reinaldo à Brederode cum fratre Archidiacono, Guiljelmo de Langeraek, & AEmilio Ga naar margenoot* de Muden, aliisque ejusdem factionis compluribus, Philippus Dux ubi sic opus esse intellexit in Hollandiam semet exhibuit. In Haerlem itaque subsistens praemisit in Amsterdam Antistitem Leodiensem, & Ga naar margenoot† Dominum de Naszouwen; quos & postridiè fuit subsequutus: quodque in praesentiarum faciundum erat, ejusmodi concordiam elaboravit, ut suas quisque civitates suaque repeterent. Vbi in Brabantiam rediit, principibus factionum mandatum misit, uti Bruxellam accedere properarent. Itum est ab utrisque: multa ultrò citròque ventilata sunt, ut animi simultatibus imbuti, injuriisque irritati solent. Symon de Laleyn Praeses Hollandiae in ordinem redactus est. In cujus locum sufficitur Magister quidam Ga naar margenoot‡ Goswinus, non tam ullâ nobilitate, quam legum peritiâ insignis. &c. Ter deser tijd [ontrent het iaer 1438.] was een Edelman de Here van Zanctis tot eenen Stedehouder van Holland van den Hertog Philips gesteld, die beyde de partijen [Kabbeliausche ende Hoeksche] door sijn goed beleyd in vrede hiel: in wiens plaetze Symon van Laleyn quam, de welke in de voetstappen sijnder voorsaeten niet tredende, door sijne praktijken, alst blijkt, te wege heeft gebragt, dat de par- | |||||||||||||||||
[pagina 500]
| |||||||||||||||||
tijen begonnen te twisten. Binnen Haerlem, is men voords niet het eerste jaer in wapenen gekomen: want een Burgemeester, op het Kerk-hof staende, sprak den Schout, die op de Markt stond, (want die plaetzen dicht by malkanderen sijn gelegen) aldus aen. Ofschoon (seyd hy) de gemeyne burgers twisten, so laet ons dan noch niettemin eendragtig wesen. Neen, seyde de Schout, de dag die moet den avond hebben, willende seggen, datze eens vechten ende hand-gemeyn worden mosten. Dese was van de Hoeksche factie, ende sprak te stouter, om dat hy meynde dat de Hoekschen besorgd hadden, dat de Kabbeljauchen hunne klock niet en souden konnen trecken, ende datze daerop niet te samen komende lichtelijk konden overvallen worden. Doch hy is in sijne meyinge bedrogen geweest: want de Kabbeljauschen voords in een vergaderden: ende de Hoekschen ook niet minder. Sy stonden twee etmaelen op de Markt. Ondertuschen hebbender goede mannen gedurig tuschen beyden gegaen: sy souden dickwils aen malkanderen gekomen hebben, ten ware de Priester met het Sacrament tuschen beyde ware geschoten alsze nu tot malkanderen wilden invallen. Het regende geweldig: sy bleven al evenwel staen. De hitte der gemeyne luyden tot hunne factie was so groot, dat de eene buer den anderen de hand gaf, ende adieu seyde, de eene gaende tot de Hoekschen, de andere tot de Kabbeljauschen, willende (quanzuys) buyten haet vechten, ende ter wedersijde blijven. Eyndelijk verlieten de Hoekschen de Markt, inde Koningstraet vluchtende, ten huyse van Nikolaes van Adrichem. Daer word Nikolaes met de sijnen belegerd, tot der tijd dat Isabella huysvrouwe van Philips ter dier oorsake na Haerlem gesonden is: die het geschil met dit beding ter neer geleyd heeft, dat de Hoekschen met daegs-sonneschijn uyt Haerlem souden vertrecken: waer toe sy de Hoekschen gebragt heeft met heymelijke belofte van hen binnen drie dagen weder te brengen. Sy vergaderden in 't Veld buyten Stad by het Bosch: hier is de Hertoginne ook gekomen raeds- ende leyds-vrouwe van hunne vlugt, ende reyse. Het heeft dien ganschen dag gestadig ende dapper geregend: door sulken vuylen weg, ende met sulken quaeden weder, is de Hertoginne genoodzaekt geweest met haere ballingen na Amsterdam te vlugten. Doe hebben de Hoekschen binnen Amsterdam door de komste der Haerlemmers den Kabbeljauschen den moed benomen, die ook naer den raed van Isabella na Haerlem vertrocken: dewelke als sy beyde de partijen haere belofte niet en konde houden, siende datze met haere autoriteyt niets en konde uytrechten, so is sy ongedaener saken, alleen bevelende dat yder sijne Stad soude bewaren, na Bruszel getogen. Die van Amsterdam sijn wel op hunne hoede geweest, hebbende van Vtrecht ontboden ende ingekregen Reynald van Bredenroede, met sijnen broeder, Domproost, Willem van Langeraek, ende Amelis van Muden, ende | |||||||||||||||||
[pagina 501]
| |||||||||||||||||
meer anderen van hunne factie. Hertog Philips siende dat het de nood vereyschte, is selfs in Holland gekomen. Te Haerlem vertoevende, sond den Bischop van Luyk, ende den Grave van Naszou, voor henen na Amsterdam: die hy des anderen daegs is gevolgd: ende heeft so veel hy tegenwoordig konde, dese vrede te wege gebragt, dat yder wederom tot sijne Stad ende goed is gekomen. Wanneer hy nu in Braband wedergekeerd was, so heeft hy den hoofden van de factie een mandament gesonden, dat sy inder haest te Bruszel ten hove souden komen. Beyde partijen sijn verschenen: daer sijn ter weder sijde veele woorden gevallen, gelijk dan van sulken plag te geschieden, welker gemoederen door vijandschap getergd ende verbitterd sijn. Symon van Laleyn, Stadhouder van Holland is van sijnen dienst ontzet: in wiens plaetze Mr. Goswijn is gekomen, niet so seer door enigen adel, als wel door ervarenheyd der wetten, vermaerd. etc. Gouthoeven pag. 419. in't iaer 1377. was een groot opstal te Haerlem, Ga naar margenoot+ so dat Mr. Symon van Sanen in sijn huys gejaegd werd van sijn vijanden, die hem na liepen, ende meynden hem dood te slaen, maer het miste hen ende 'thuys was gemaekt met groote schot-deuren, die Mr. Symon liet nedervallen, ende alle die in 't huys waren, die vielen dood, de welke hy ter vensteren dede uytwerpen op de straet, ende waren xiiii. in't getal. Holl. Kron. Divis. xxvi. Kap. lviii.Ga naar margenoot* In dese tijden werde binnen Ga naar margenoot+ Amstelredam dood geslagen Willem Bruynszoon Priester, ende binnen Haerlem Dirk Symonszoon, daer groote twist binnen der Steden af opgestaen is, ende veele eerbaere mannen om geslagen ende vermoord worden: want binnen Haerlem na dat Symon van Sanen was geslagen, werde daer een oploop binnen der Stede die poorters tegen malkanderen daer vijf luyden geslegen worden, ende cccc. verjaegd, ende gebannen. Ik hebbe het Kasenbroods-spel alleen met de woorden van de Holl. Ga naar margenoot+ Kron. verhaeld: die daer van iets meer begeerd te weten, die lese de Beschrijvinge van Leyden door Ian Orlers, pag. 321. ende insonderheyd Dirk Velius in sijn Kron. van Hoorn. pag. 74. &c. Pag. 37. Lin. 30. Hier over en is geene justitie gedaen: alleen werde een dier zoldaeten, die tot het Prinzen-volk inde Beverwijk overgelopen was, ende aldaer over dese brandstichtinge geroemd hadde, ende daer op alhier binnen Haerlem gebragt sijnde, meer om sijn gemeld overlopen, als brandstichtinge, op het Sand, in't aensien van alle sijne mede-brandstichters, opgehangen. Den 12. Maert deses jaers 1628. sijnde Sondag, ende naer de Paepsche ongebondenheyd, ende stijl van spreken, Ga naar margenoot* Groote Vastel-avond, dat ik niet sonder reden daer by en verhale, is des avonds ten seven uren, by ongeval, een schrickelijke brand in Schalkwijk voor aen de Schalkwijkerpoorte opgegaen, de welke door eenen Noord-oosten | |||||||||||||||||
[pagina 502]
| |||||||||||||||||
storm magtig gevoed, ende heftig voordgedreven, niet en konde wederhouden nochte uytgebluscht worden, so dat in korten tijd da gansche gehuchte meest afbrande tot vijftig huysen in't getal, vervatende vijf en tnegentig woningen. Pag. 39. Lin. 18. Vanden Krijg der Hollanders met de Oosterlingen besiet Snoyus Lib. x. ende Holl. Kron. op het jaer mcccc. Divis. xxvi. Kap. liii. ende op het jaer mccccxxxviii. Divis. xxix. Kap. viii. Pag. 39. Lib. 34. Doeter by: Hoorn 2000. Enchuysen 625. Dordrecht en word alhier niet gesteld, om dat sy met haere Dorpen gemeyn betaelde: so en word Goude ook niet gerekend, om dat haere burgers noch onder Vrou Jacoba stonden. Als in den jare 1427. den 25. Meij, Hertog Philips voorn. na Vlaenderen soude trecken, ende van de Hollandsche Steden eene zomme van 20000. Ga naar margenoot* Schilden versocht, om de zoldije van de maenden Junius ende Julius te betalen aen de zoldaeten die in Holland in garnisoen ofte besettinge bleven liggen: gaf Haerlem 4622. Schilden, Delf 3305. Leyden 3305. Amsterdam 2833. Rotterdam 833. Enchuysen 100. Item inden iare 1468. inde maend van Junius, ten tijde als Hertog Karel van Borgondien in 's Graven-Hage gehuld werde, so versocht gemelde Hertog Karel van sijne landen eene bede van 200. ende 40. duysend Leeuwen, 'tstuck tot 30. stuyvers, makende te samen 480000. Schilden: noch voor sijne huysvrouwe tot spelde-geld, als men 'tnoemd, op acht iaeren te betalen 32000: noch tot giften ende heusheden van alderhande dienaeren 16000: noch eyndelijk tot vervallinge van de kosten by de Ridderschappen, ende Edelen, ende anderen in't reysen om deser sake wille gedaen 4800. bedragende te samen de zomme van 532800. Hollandsche Schilden: waer toe die van Holland ende West-Vriesland 327800. mosten betalen: waer van eene zomme van 39200. afgetrocken, die Dordrecht met haere omliggende Dorpen ende Steden moste geven, so resteerdender noch voor de andere Steden ende Dorpen 333600. op te brengen, de welke op 15. achtervolgende halve iaeren mosten betaeld worden, komende voor twee termijnen alle iaeren 41035. Hier toe nu gaven iaerlijkx dese navolgende groote Steden, Haerlem 3549. Delf 3375. Leyden 3375. Amsterdam 2875. Goude 1770. ende dese kleyne Steden, in dit oude Register also genoemd, Alkmaer 800. Rotterdam 1150. Schiedam 350. Hoorn 2000. Medenblick 450. Enchuysen 470. ende alle de andere Steden, Heerlijkheden, ende Dorpen de rest. Diergelijke exempelen sijnder meer: maer dese sijn tot dit bewijs genoeg. Oude Registers.
Ga naar margenoot+Wil iemand ook de Kerk wel door en door bekijken,
Die wil van't Koper-werk des Koors so haest niet wijken:
En meest het trali-werk van 't Paepsche Vont besien,
Van yser t'saem gebreyd' gelij een mat van tien.
| |||||||||||||||||
[pagina *19-*20]
| |||||||||||||||||
Ichnographie
Ofte Grond-teykeninge vande Groote Kerk der Stad Haerlem. P. Wils. Namen van eenige plaetsen, ende vertrecken, in ende aen dese Kerk.
Mate van 100. voeten. J.V. Velde. sculpsit.
Gy siet den platten grond alhier van sulken hogen
En rijken waerden werk van onse Kerk voor ogen.
Verdiend dit heerlijk vat, ik seg, verdiend het niet
Dat gy't om hoog, in't rond, en inden grond besiet?
Hoe vast bestaet het werk! hoe richtig sijn de reken,
Der suylen, en de grond der mueren af-gesteken!
Bedankt de hand van Wils, die door sijn konst en maet
Den grond ons hier vertoond, en dat den grond beslaet,
Ik wilde dat ik u sijn naem ook konde seggen,
Die selfs den grond van't werk so konstig wist te leggen.
Dit kan ik nu niet doen, sijn naem is onbekend,
Maer sijn gebou vermaerd tot aen des Werelds end.
| |||||||||||||||||
[pagina *21-*22]
| |||||||||||||||||
P. Zaenredam Inuent. I. v. Velde. sculp.
Hier word u onse Kerk van binnen voor gedragen,
So zierelijk een werk, als oyt uw ogen sagen,
Ja alsze konnen sien! versadigt uw gesicht,
Vernoegt verlust uw hert door't sien van dit gesticht.
Ey siet de werken toch eens uyt malkand'ren wassen!
Ey siet de werken toch eens op malkanderen passen!
De stylen, het verwelf, de bogen, al de rest,
Thout: steen: en koper-werk is al te mael om best!
Gewis! dit is vry veel, en niet gering te achten:
Maer dat wy daer voor God sij heylgen dienst betrachten
En datmen daer sijn woord gesond en suyver leerd,
Daer door word dese Kerk eerst recht en meest geeerd.
| |||||||||||||||||
[pagina 503]
| |||||||||||||||||
Pag. 49. lin. 1. |
|