Beschryvinge ende lof der stad Haerlem in Holland

Grond- ende Stand-maten
Vande Groote Kerke der Stad Haerlem, dienstig voor die genen die de selvige in eniger manieren perspectijvelijk willen afteykenen.
Door Pieter Wils, Landmeter.

Grond-maten.

Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	op de rije { aen't { oost-eynde.	23	0
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	op de rije { aen't { west-eynde.	25	1
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	op de rije ende de twee aen't oost-eynde.	28	3
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	aen't oost-eynde.	30	5
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	inde brede.	56	4
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	der sijd-mueren.	30	0
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	des Torens inde lengde, ende ook de brede van't Kruyz.	38	3
Distantie tuschen 't Middelpunt (ofte Center) des Pylaeren. {	der Kerke, ende des Torens inde lengde: als ook dickte der gemeyne Kerk-muer: ende brede der drummers buyten de muer.	4	5
Lengde ofte uytspringen der Drummers.		6	3
Binnens-muers der Kerken {	lengde.	392	0
Binnens-muers der Kerken {	brede.	116	4
Binnens-muers der Kerken {	brede in't kruyz.	117	5
Buytens-muers sonder de poortaelen, {	lengde.	425	0
Buytens-muers sonder de poortaelen, {	brede.	137	7
Buytens-muers sonder de poortaelen, {	brede in't kruyz.	200	0
Lengde binnens-muers, van een der negen sijden, welke het oosteynde sluyten; makende een halve geschickte (ofte reguliere) achtien-hoek: wiens middellijn (ofte diameter) streckt door 'tmiddelpunt (ofte center) der eerste pylaeren inde rechte rije		20	2
Brede van't vierkant des pedestaels der pylaeren aen't {	oost-eynde.	8	6
Brede van't vierkant des pedestaels der pylaeren aen't {	west-eynde.	6	9
Diameter, ofte middel-lijn van de schacht der pylaeren aen't {	oost-eynde.	6	9
Diameter, ofte middel-lijn van de schacht der pylaeren aen't {	west-eynde.	5	5
Circumferens, ofte omloop der selver aen't {	oost-eynde.	21	2
Circumferens, ofte omloop der selver aen't {	west-eynde.	17	0
Brede van 'tvierkant des pedestaels der sijd-pylaeren aen't {	oost-eynde.	3	4
Brede van 'tvierkant des pedestaels der sijd-pylaeren aen't {	west-eynde.	2	2

Die noch enige bysondere grond-maten begeerd, kan de selve bequaemlijk uyt onse Grondteykeninge naer believen afpaszen.

[p. 504]

Stand-maten.
Ofte hoogden op den grond van binnen.

Hoogde van {	't Verwelf:	105	2
Hoogde van {	de knoopen boven d'opperglasen.	102	5
Hoogde van {	de kartoesen tuschen d'opperglasen aen't { oost-eynde.	77	4
Hoogde van {	de kartoesen tuschen d'opperglasen aen't { west-eynde.	80	1
Hoogde van {	't onderste van d'opperglasen aen't { oost-eynde.	82	9
Hoogde van {	't onderste van d'opperglasen aen't { west-eynde.	76	0
Hoogde van {	de lijste aen't oosteynde.	47	6
Hoogde van {	de vensters ofte gaten daer boven.	6	0
Hoogde van {	de lijste { in't kruyz.	48	0
Hoogde van {	de lijste { aen't west-eynde.	45	5
Hoogde van {	de leningen daer boven.	4	4
Hoogde van {	de lijste aende { mueren.	13	6
Hoogde van {	de lijste aende { gevels in't kruyz: ende traliewerk, voor 'tkoor.	17	7
Hoogde van {	tbovenste van't groote glas des gevels in't { west-eynde.	96	4
Hoogde van {	tbovenste van't groote glas des gevels in't { kruyz.	78	8
Hoogde van {	'tonderste der kleyne glasen in't kruyz.	84	2
Hoogde van {	't bovenste der selve.	100	0
Hoogde van {	't bovenste der glasen inde panden.	43	0
Hoogde van {	't verwelf inde panden.	44	3
Hoogde van {	de bogen tuschen de pylaeren.	40	8
Hoogde van {	de pylaeren { stylobate, ofte pedestael, ende basement, aen't { oost-eynde.	7	5
Hoogde van {	de pylaeren { stylobate, ofte pedestael, ende basement, aen't westeynde ende toren	6	o
Hoogde van {	de pylaeren { schacht aen't { oost-eynde.	17	0
Hoogde van {	de pylaeren { schacht aen't { west-eynde.	17	0
Hoogde van {	de pylaeren { schacht aen den toren, de { kortste.	47	7
Hoogde van {	de pylaeren schacht aen den toren, de { langste.	63	3
Hoogde van {	de pylaeren { kapiteel.	3	5
	Nota, dat de pylaeren aen't oost-eynde geen kapiteel, maer alleen een kranzken, ofte astragalis hebben.
Hoogde van {	de Kerke.	146	0
Hoogde van {	den Toren tot den grond des Appels.	234	2
Hoogde van {	den Haen.	268	0
Hoogde van {	Brede van't groot glas in't west-eynde.	26	2
Hoogde van {	De leninge daer voor.	34	2
Hoogde van {	Vytspringen van de cornice der kapiteelen.	1	4
Hoogde van {	Diameter, ofte middel-lijn des { Appels van binnen.	13	6
Hoogde van {	Diameter, ofte middel-lijn des { Torens aenden eersten ommegang.	34	1

[p. 505]

Die noch enige maten soude mogen begeren, die sal sich konnen behelpen met de Perspectijve-Teykeninge der Kerke.
Lengde van de Groote Markt, het Sand genaemd.		330	0
Brede der selve.		185	0

Pag. 49. Lin. 20. Chron. M.S. Ende corts na den strijt soe lach die Grave ^*Dieric mit die Keyser ^† Henric tot Haerlem, ende ontboden al dat land van Holland doer datmen hem souden senden volc, want hy woude weder op die Vriesen.

Pag. 50. Lin. 32. Inden jare mcxcv. werde de Vrede tuschen Diderick vii. de xiv. Grave van Holland, ende sijnen broeder Jonker VVillem I. na de xvi. Grave van Holland, alhier binnen Haerlem gemaekt.

Kron. van Gouthoeven pag. 290. ^* Korts daer na quamen in Kermerland tot Haerlem, dat de Hoofdstad van Kermerland is, Boudewijn de Bischop van Vtrecht, Diederick Domproost, Otto Graef van Bentem, gebroederen, ende deser beyder broeders oomen. Dese arbeyden seer (alst wel behoorde, ende sy daer toe gehouden waren) om dese broeders te verenigen, ende de twedragt te neder te leggen, als ten laetsten geschied is. Ende daer is een uytsprake gedaen aldus: Grave Diederick soude blijven Grave van Holland, om dat hy d'oudste waer, ende Ionker VVillem soude ontfangen van Graed Diederick sijn broeder 't Graefschap van Oostvriesland te leen, ende hy soude daer toe hebben uytter tollen van Geersvliet drie honderd pond 'sjaers.

Pag. 53. Lin. 17. Hertog VVillem van Beijeren, Grave van Holland, ende Seland, Here van Vriesland, ende Verbeyder des Graefschaps van Henegouwen, geeft die van Hoorn hunne eerste Handvesten ende Privilegien binnen Haerlem, in't jaer ons Heren duysend ccc ende lvi. op den Sondag na Onser Liever Vrouwen Booschap. D. Velius 1. Boek, pag. 7.

Iohan, Palengrave op den Rijn, Hertog in Beijeren, Sone van Henegouwen, van Holland, van Seland, etc. verleend die van Hoorn hun Handvest van Burgemeesteren ende Schepenen te verkiesen, binnen Haerlem, op den vijfden dag in Augusto, in 't jaer ons Heren m cccc xxii. D. Velius 1. Boek pag. 21.

Pag. 62. Lin. ult. Besiet Had. Iun. Bat. Cap. xcii. vande groote Sparendamsche Sluyse, inden jare 1568. geleyd, ende gemaekt.

Den 16. April. 1569. quam de eerste Boeijer met een vaer-seyl door de nieuwe Sluyse sonder last binnen Haerlem.

Den 8. Meij 1569. quam een Boeijer uyt Noorwegen met sijn volle last binnen Haerlem, ende hadde onder andere waren xvii. paerden in, ende 't goed hoorde meest te Rotterdam te huys.

Den xxiv. Aug. 1569. quam de eerste Boeijer binnen Haerlem met

* Diderick III. IV. Gr. van Holl.

† Henrick IV. die Grave Diderick tegens de Vriesen te hulpe quam.

* Ontrent het jaer MCXCV.

[p. 506]

rogge, te Haerlem t'huys wesende, ende den Schipper werde een rosenhoed gegeven, ende de wijn van de Stad geschonken. O.M.

Pag. 68. Lin. 12.

Want als het altemet niet wel en is gelegen,
Om wijd en breed te gaen op lange verre wegen,

So ist een soet vermaek te keuij'ren om de Stad,

Aen 'twater van de vest, op onser Cing'len pad.

Pag. 70. Lin. ult. Inden jare 1497. braken die gaten door, dat die twee Meeren in een quamen, als de Helle-Meer, ofte die Haerlemmer-Meer, die nu seer wijd ende diep is. O.M.

De Hellemeer werde so genaemd van het schepen-hellen, van wegen het holle ende diepe water: gelijk tusschen de Kage ende Sassenhem het Hellegat gelegen heeft, onlangs in den jare 1623. bedijkt, ende tot land gemaekt.

Pag. 76. Lin. 36. P. Bertius in Tabulis Geographicis contractis in Descriptione Hollandiae pag. 207. Pascuorum ubertas summa est: quâ boum alit armenta infinita. Vaccas quoque corporum vastitate, lactis copiâ, cornuum celsitudine eximias. Constat sanè aliquibus Hollandiae partibus boves singulas aestivis diebus quatuor & quadraginta lactis heminas in mulctralia refundere, Iohannes etiam Benningus Consiliarus Curiae Hollandicae, referente Guicciardino, certâ observatione & minimè fallente calculo ostendit, tantum Assendelphi & quatuor vicinis pagis lactis uno anno è vaccis colligi, quantum è Germaniâ superiore Rhenensis vini devehatur Durdrechtum.

De VVeyden in Holland sijn vruchtbaer: waer op veele oszen geweyd worden. Desgelijkx koeijen, swaer van lichaem, overvloedig van melk, hoog van hoornen. Het is seker, dat in sommige quartieren van Holland koeijen sijn die alle somersche dagen vierenveertig pinten melks geven. Johan Benning Raedsheer inden Hove van Holland betoonde met gewis bevind, ende vaste rekeninge, datter in Aszendelf ende vier naestgelege Dorpen 's jaers so veel melks word gemolken, alszer Rijnsche wijn uyt Duytschland te Dordrecht aen komt.

Pag. 77. Ling. 39.

⁺Ga dan na Valkenburg voordaen de rechte straet.

En siet daer over't Meyr, aen duyn, so recht ter sijden,
Het Huys en Hof van Kloek: alwaer in oude tijden

De Rijn gelopen heeft. Ga dan na't Huys van Loo

Door sijne lange Laen; en so na Bredero:

Een graeflijk oud gesticht, nu jammerlijk geschonden
Door oorlog en geweld, en met der tijd verslonden

Door 't ongeval des tijds. Een al te schoon gebou,

En van te hoogen naem, dan't so vervallen sou!

+ Huys van Valkenburg.
Kloek.
Loo.
Bredero.

[p. 507]

 

En dan so kont gy ook een weynig na beneden,

 

Een weynig van der hand na Stuyfsand dij vertreden. ^*

Pag. 88. Lin. 22. In de Kerke van Heemstede staen dese letteren aen de balken geschreven.

Inden jare md ende drie en twintig in de maend van Junio is d'oude Kerke gedestrueerd.

Inden jare mdcxxii. op den xii. Junij is de eerste predikatie van de Gereformeerde Religie tuschen de oude mueren van de vervallene Kerke gedaen.

Inden jare mdcxxii. op den iv. Octobris is de eerste steen van de jegenwoordige Kerke geleyd by den Jonker Nikolaes Pau, Here van Oosterwijk.

Inden jare mdcxxiv. den xiv. ende xv. Junij sijn de balken in dese Kerke geleyd, ende is de selve vervolgens onder dak gebragt.

Inden jare mdcxxiv. is in den somder ende volgens inde jegenwoordige Kerke het H. Euangelium gepredickt.

Ibid. Lin. 26.

Wat mag het Pausdom noch in sijne volle kragten
In 't land in swange gaen? en 't blinde volk dat achten,

Dat Christus bloed-verdienst met vuyle voeten treed,

En valsch sich met den naem van Katholijk bekleed?

Wat mag 't ondankbaer volk des Heren Woord versmaden,
En sich met swijnen-draf van menschen-leer versaden,

Die geenen troost en geeft in leven, nochte dood,

En 't hert mismoedig laet in sijnen laetsten nood?

Ibid. Lin. 30. t'Akersloot in onse Classis worden dese Verzen aen het Koor van de Kerke gevonden:

Het oud-gepretendeerd met recht dan wijken moet,
Als 't nieu-gereformeerd ons beter blijken doet.

Pag. 90. Lin. 16.

Hier heeft wel-eer het Slot van Sparenwou gelegen, ⁺
Benoorden van de kerk, maer't heeft sijn eynd gekregen,

En is al me vernield, geregen aen het swaerd,

Al watter noch van is, sijn kelders onder d'aerd.

Pag. 91. Lin. 16.

En wildemen den weg tot Sparendam toe maken,⁺
Om langs den water-kant daer henen te geraken,

* Stuyfsand.

+ Slot van Sparenwoude.

+ Sparendam.

[p. 508]

 

⁺En aende and're sij tot aen de Kamper-Laen,

 

Voorby de Keet van 'tSout: hoe veele souden 't gaen?

 

En konde ons de weg door onse groene weyden

 

Van Seven-molens af tot op Sint-Ians-weg leyden,

 

En van Sparwouder-poort tot aen de Fuyker-vaert:

 

Die wegen waren bey hun wand'ling ook wel waerd.

Pag. 99. Lin. 22.

⁺Volg den Oloutius, Doctoor in 'sPaus decreten
Te Room in't openbaer, en t'Egmond na geseten

Als Abt ook in die stoel, te Romen breed en wijd,

En in dijn Vaderland vermaerd by dijnen tijd.

⁺Wiens naem behoord hier meer als Kosters naem te leven,
Die ons die groote konst van't Drucken heeft gegeven,

Aen wien des werelds krijt so dapper is verplicht?

O alderwaerdste man! o aldergrootste licht!

Laet dan dijn lieve naem door al de wereld vliegen.
Swijgt Mentz, en houd eens op van roemen, en bedriegen,

Gy komt alhier te laet, dit is dat groot verstand,

Dat dese waere konst op aerden heeft geplant.

+ Kamper-Laen.
Soutkeet.
Seven-Molens
S. Ians-weg.
Fuyker-vaert.

+ Iohannes Oloutius.

+ Laurentius Kosterus.