Nederlands displegtigheden. Tweede deel

[p. 37]

Kapittel III.

Oudheid van de gewoonte van wyn te plengen, en te drinken ter eere van Goden, Halve Goden, Helden, en andere. Beker der Verlossinge. En beelden der Tafel-goden op den dis gesteld.

i. Het drinken ter eere, en vorder op de gezondheid van vrinden, of maagen, 't geen de geleerde Cluverius Germ. Antiq. l. 1. cap. 17.

¹ wil, dat van Noachs-, of Aschenas tyden op zyne Germanen, of Duitschen zoude afgedaald zyn, is, onzes oordeels, en agtens, van die

1 De woorden van Cluverius luiden, vertaald aldus: ‘Dat de ouden elkanderen door voor te drinken gegroet, en hunne genegenheid betuigd hebben, blykt zoo uit andere, als uit Homerus, den oudsten aller Schryveren. Waarom ik oordeel, dat deze manier niet nieuw is by de Germanen, of Duitsers, nog voor weinig eeuwen uitgevonden; maar dat de zelve in de eerste eeuw na den Zondvloed uit Asie in Keltenland, door Aschenaz, en zyne kinderen, en nakomelingen, overgebragt is.’

[p. 38]

Oudheid niet, om verscheide redenen, onnoodig in 't breede op te haalen; behalven dat die Schryver zulks geenszins komt te bewyzen.

ii. Egter, indien men met oordeel, en omzigtigheid den oorspronk dezer gebruiken wil nagaan, en opspooren, zoo zal des zelfs oudheid hoog genoeg bewyselyk bevonden worden, om die voor genoegzaam overoud te doen doorgaan.

iii.Waarschynelyk komt het voor ², dat des zelfs aanvang te zoeken zy in de Offeranden der Ouden, waar ontrent bekend is, dat men de gewoonte had van uit eenen daar toe geschikten drinkbeeker ³, die vol geschonken wierd, een weinig ⁴ te storten, ter eere van dien

2 Statius Thebaid. l. 1. versu 541.

3 Curtius l. 7. c. 8. § 18.

4 Seneca in Thyeste vers. 982. Over deze plegtigheid der Heidenen, waar by zy op hunne Altaren den wyn uitstortten, ter eere van hunne Goden, zegt de Kerkeleeraar Arnobius tot de Heidenen van zynen tyd: ‘Leerd ons, zoo het u beliefd, waarom gy alzoo den wyn uitstort op uwe Outaren? Is het dat uwe Goden met den dorst zyn bevangen, en dat men hunne droogte met deze vogtigheid moet weg nemen? Of is het, dat, gelyk wy stervelingen in onze maaltyden gewoon zyn den drank onder de spys te gebruiken, gy ook, naa dat gy den Goden hebt gegeven het vlees der geslagte offerbouten, enz. de zelve met wyn besprengt, op dat zy te beter de spys zouden verteren, enz.’ Waar van hy in het vervolg de onredelykheid schimpender wyze nader aantoond, in 't 7^de boek tegen de Heidenen, en naar de vertaaling van J. Oudaan, bl. 407.

[p. 39]

God, aan wien de offeranden gedaan wierden; het zy dan tussen de hoornen van het Offerbeest ⁵, het zy in het Offervuur ⁶, of op het Outaar ⁷, en dan het overige uit te drinken ⁸.

iv. Dit zelve gebruik, om een gedeelte des wyns, ter eere der Goden te plengen, had ook plaats in de Gastmaalen, waar in men een gedeelte van den drank, 't zy wyn, water, of andere vogt, op de tafels uitgoot ⁹, gelyk als of zulks

5 Servius ad AEneid. l. 6. vers. 244.

6 Seneca in Thyeste vers. 699.

7 Apulejus Metamorph. l. 9. Vide sii Petri Colvi notas in h. l.

8 Senec. d. loc. vers. 982.

9 Virg. AEneid. 1. vers. 740.

[p. 40]

diende tot een godsdienstige plegtigheid, om de Godheid te beweegen, ter vergunninge van een gezonden, en vreedzaamen maaltyd ¹⁰.

v. Zoo worden ook de Egiptise Wyzen ¹¹ ergens ingevoerd, als het zelve doende naa den avond-maaltyd, ter verkryginge van een veilige nagtrust.

vi. Ja men vind zelfs, dat, wanneer iemant een onderneming van groot belang wilde aanvangen, hy alvorens eenen beker met wyn nam, uit de zelve, naa dat hy zyne handen gewasschen had, ter eere van Jupiter een gedeelte op de aarde goot, en alzoo om den gelukkigen uitslag zynes voornemens bad ¹², drinkende voorts daar uit, en doende de mede-helpers van het werk daar uit drinken, zoo

10 Heliodorus Aethiopicor. l. 2. pag. 98.

11 By den gemelden Heliodorus l. 2. p. 136.

12 Homerus Iliad. Ω. vers. 283. & seqq. Waar van daan onze gewoonte schynt afgekomen, van een glaasje van goed succes te drinken, het zy van een huwelyk, koopmanschap, reedery, of eenige onderneming.

[p. 41]

veel yder luste ¹³. Op gelyke wyze, wanneer Diomedes en Ulisses van het verslaan van den Trasischen Rhesus te rug waren gekeerd, dronken ze ter maaltyd uit den vollen beeker van Minerva, en plengden t'harer eere den zoeten wyn ¹⁴.

t'Uwer eere (werd elders gezegd ¹⁵ tot Pallas) plengen hoog bejaarde, en afgesloofde gryzaards den wyn, met bevende handen, en getuigen hunne dankbaarheid, voor de bekominge van 't gene, waarom zy gesmeekt hebben.

En aanmerkelyk is ten dezen opzigte het zeggen van Hektor, by Homerus ¹⁶, zekere zyne reden tot Paris op deze wyze sluitende: Maar gaan wy, dat zullen wy dan verhandelen, wen Jupyn ons gunnen zal den beeker der Vryheid in onze

13 Id. Iliad. 1. vers. 171. & seqq.

14 Iliad. K. in fine.

15 Seneca in Agamemnone vers. 356. &c.

Tibi grandaevi lassique senes
Compote voto reddunt grates,
Libantque manu vina trementi. &c.

16 Iliad. Z. in fine.

[p. 42]

Paleizen, den onsterfelyken Goden ter eere, te wyden, na dat we de wel gelaarsde Grieken van voor Troyen zullen verdreven hebben.

Ten opzigte van welken Beeker de oude uitleggingen aldaar mede brengen: Dat de geene, die hunne vyanden afgeweerd, en verdreven hadden, gewoon waren Jupiter zulk een beeker toe te wyden, voor de verkrege Vryheid, en verlossinge.

vii. Deze zaaken schynen sommige der oude Heidense volken, gelyk ook veele andere plegtigheden, of van de Jooden ontleend, of ten minsten met ¹⁷ de zelve eenigzins gemeen gehad te hebben in veele opzigten. 't Waaren naamelyk

17 Hoewel ook vele plegtigheden by de Heidenen in gebruik waaren, die de Allerhoogste aan de Joden toegelaten, en geboden heeft, veeltyds met verandering van eenige omstandigheden; zulks dat de Hebreen sommige plegtigheden van de Heidenen ontleend hebben, en voornaamelyk van de Egiptenaaren, aan, en tot welker plegtigheden de Joden eenigzins gewend waren, en toegeneigd, en van welke sommige den Joden bevolen waren met eenige verandering, om byzondere redenen. Zie hier van breeder in Hollandt Tiendregt Kap. IV. § 3.

[p. 43]

de Hebreen, wier dankofferanden ¹⁸ ten deele bestonden uit zekere bepaalde maat wyns; die in vrolykheden wyn ¹⁹ uitdeelden; die in hunne dankofferingen, en feesten, ter geheugenis van hunne verlossingen gevierd werdende, een beker ²⁰ der behoudenisse ophieven; mogelyk met inzigt om daar uit iet ter eere Godes te plengen: en die op hunne Paasfeesten eenen byzonderen beeker plegtelyk dronken, ter gedagtenis van hunne verlossinge uit de Egiptische slaverny. Een gewoonte, welke de Zaligmaker heeft overgebragt tot een Evangelise meer Geestelyke plegtigheid, en om te zyn het gedenkteken van een veel heerlyker, en heilzamer verlossinge.

viii. [Ja sommigen meenen, dat de Heiland daar in niet alleen gezien hebbe op de gemelde wynplenging; maar ook op het plengen van wyn, tot bevestiging van Verbonden, in plaats van welken drank, meest-

18 Exod. XXIX: 40, 41.

19 2 Sam. VI: 19.

20 Psalm CXVI: 13.

[p. 44]

al rooden wyn, sommige wreeder Heidenen bloed in schalen, gedaan, geplengd, ja gedronken hebben. I. D. I. K. § vi, vii.]

In de offeranden naamelyk waren veele volken gewend het bloed in schaalen te gieten, gelyk wy lezen in het 4. Boek van de Thebaïs van Papinius, en op een andere plaats; maar, om dat het onmenschelyk was bloed te drinken (hoewel wy lezen dat zulks gedaan is in de verbonden, gelyk Plutarchus zegt in Publicola;dat voornaame jongelingen een Verbond onder elkanderen hadden aangegaan, het bloed van een gedoodden mensch heyliglyk drinkende. En Tacitus, in het 12. zyner Jaarboeken, spreekt van een Verbond, door bloed geheiligd, enz. waar van meer voorbeelden, en bewyzen van andere volken worden bygebragt by H. de Groot, over Matth. XXVI.) zoo is by zagtmoediger volken ingesteld, dat men dan wyn, in plaats van bloed, zouw drinken; waarom de wyn het bloed van de wyndruif genaamd is, zynde de wynen aldaar meest rood, Ps. LXXV: 9. en aan het bloed

[p. 45]

gelyk geweest. Die dezen wyn dronken, wierden geoordeeld het bloed zelfs van het slagtoffer gedronken te hebben. Dat ook de Verbonden plegen bevestigd te worden door 't byvoegen van een beeker, toond Aristophanes in Lysistrata, die, ook op deze gewoonte zinspelende, zegt: Ik drink de Verbonden uit, enz. Plutarchus toond den oorsprongk in het boek van Isis, sprekende van de Egiptenaaren: Zy dronken, nog proefden den wyn niet, als den Goden aangenaam, maar als het bloed van hen, die met de Goden hadden kryg gevoerd. H. de Groot, die deze, en meer bewyzen gebruikt, besluit aldus: ‘Zeker, Kristus schynt, niet alleen in dit, maar ook in 't Sakrament des Doops, zig geheel geschikt te hebben, niet alleen naar het begrip der Hebreen, maar ook der Heidenen, die in een Verbond stonden aangenomen te worden.’ [Annot. ad Matth. XXVI: 27.]

ix. Verder waaren het niet alleen de Grieken, en Romeinen, die, naa de Hebreen, in hunne Godsdienstoefeningen, en

[p. 46]

offeren, den wyn plengden, maar by de Gallen, of Gaulen, was ook het zelve in gebruik: gelyk Titus Livius ²¹ verhaald, dat, wanneer zy den Roomschen Burgemeester, en Veldheer, Lucius Postumius in den Veldslag overwonnen, en gedood hadden, zy des zelfs afgehouwen hoofd met groote vreugde, en staatsie, bragten in hunnen (zoogenaamde allerheiligsten) Tempel; daar na het bekkeneel, na voorgaande reiniging, volgens hunne gewoonte, met goud overtrokken; en wydden tot een geheiligd vat, om op hunne Feesten daar uit hunne Goden ter eere den wyn te plengen, en op dat het den Priester diens tempels zoo wel als zyne bedienden, tot een drinkbeker zoude verstrekken.

x.Dit gedeelte der Heidensche godsdienstigheid wierd allengskens overgebragt tot betuiging van een minder eerbiedenis, en op maaltyden gepleegd, niet alleen ter eere der zoogenaamde Hemelgoden, maar om de agting voor gestorve Helden, en

21 Lib. 23. Cap. 24.

[p. 47]

dappere Mannen te betuigen.

xi. Waar uit gesprooten is, dat de Grieken drie beekers met zuiveren wyn op hunne maaltyden dronken:

1. Den eersten, ter eere der gemelde Hemel-goden.

2. Den tweeden, ter eere der Helden, of halve Goden.

3. En den laatsten, ter eere van Jupiter den Behouder ²²

Daar, tegen het einde van den Maaltyd, of na het opnemen van de tafel, nog by kwam een dronk, De Beeker des goeden Geestes genaamd ²³.

22 Dus spreekt Hesychius in voce Τρίτος Κρατήρ. Die dronk wierd ook genaamd poculum bonae valetudinis, den beker van welvaren, of van goede gezondheid. En uit dezen dronk, ter eere van Jupiter Sospirator, den behouder, die de Heidenen meenden, dat de menschen kon hoeden, beschermen, en in gezondheid bewaaren, willen sommigen, dat de gewoonte gesprooten zoude zyn, en den Kristenen, dog met beter inzigt, en oogmerk, by gebleven, van de gezondheden van andere te drinken, en op hunne gezondheid te laten drinken. Augustinus Wigmans, Brabant. Marian. libr. 2. c. 64.

23 Vide Scholia in ἱππεῖς, equites Aristophanis, & ejusdem σφῆκας, vespas & Schefferum in Not. ad AEliani var. hist. l. 1. c. 20. Dog anderen stellen hier een geheelen anderen rang, en orde, gelyk de andere diergelyke verdeelingen, en benaamingen, en den rang der dronken. Lambinus, Cruquius, &c. ad Horat. Carm. l. 3. of. 19. fin. Athenaeus Dipnosoph. lib. 2. & l. 15. c. 20. Rosinus antiq. Rom. l. 5. c. 30. & quae ad hoc cap. notavit Dempsterus p. 386. en vorder het volgende Hoofdstuk, en 't geen ik daar over heb aangeteekend A. (9).

[p. 48]

xii. De Romeinen dronken ook drie bekers ²⁴, of wel driemaal drie, bewarende, en onderhoudende altyd het on-even getal. En den scheidronk te drinken heeten ze den beeker der Gezondheid ²⁵ te drinken.

24 Vide Petron. & in eum Not. Erudit.

25 Deze zelve beker wierd by de Romeinen genaamd Poculum bonae valetudinis, of Jovis suspitatoris, de beker van goede gezondheid, of van Jupiter den behouder, waar van we zoo even gewaagden. A. (22) bl. 47.
En sommigen meenen, dat Apulejus van het drinken van zoodanigen dronk spreekt, onder de benaming van bibere salutaria, dat is, volgens hunne meening, den heil-dronk, of gezondheids-dronk te doen. De asino aureo l. 2. prope fin. hisce quidem verbis: Cum primum Telophron hanc fabulam posuit, compotores, vino madidi, rursum cachinnum introgrant, dumque bibere salutaria postulant, sic ad me Byrrhaena, &c. Alii tamen solitarium, alii aliter logunt. Zie meer van de voors. 3 bekers K. VII.
ook waren de Ouden gewoon wyn te plengen, en te drinken, ter eere van andere Goden, en Godinnen, als ter eere van Minerva § x. bl. 47. en van den afgod Apollo. Als breeder zal getoond worden Kap. IV.§xii. Kap. V: §i. en Kap. IX.

[p. 49]

Hoewel Keizer Alexander Severus zyne gasten maar eenen beeker voor dronk, ter eere van Alexander de Groot ²⁶.

xiii. Van drie beekers, elk van verscheide beteekenis, en opzigt, vind men in de schriften van onze Voorouderen, voor meer dan 150 jaaren ²⁷ geschreven, gewag gemaakt, aldus luidende:

‘Die wys, en zedig is, die wil ik driemaal schenken;
Het eerste mogen zy, om haar gezondheid drinken;
Het tweede mag wel meê, want dat is, om te minnen;
En vroijelyk te zyn; het derde doet de zinnen
Bevangen van den slaap: Met deze drie gelazen
Laat ik de lieden gaan, die niet en willen razen.’

xiv. [Dit drietal der dronken, of gla-

26 Lamprid. in Vita Alexandr. Cap 39.

27 In Albo DD. de Zuilen van Nieveld.

[p. 50]

zen, werd van ouds genaamd, een Klaverblad drinken, en somtyds een klaver blad met een staart. Dit is te zien by D. Heinsius, in zyn Hymnus van Bacchus, vers 444.

Het meeste dat ik wensch, dat is een Klaverblat,
Het eerste voor de maeg, het ander om de zinnen
Te brengen tot geneugt, tot lacchen, en tot minnen,
Het derde mag wel met; want dat is om gerust
Te vallen in den slaap, die alle sorgen sust.

En by R. Visscher genoegelicke Boerten, II. 90.

Op u tafel syn silveren kroesen geset,
Om te drinken een Claverbladt met een staart.

Waar op de zeer naauwkeurige Taal-, en Digt-kundige Hr. Balthazar Huydecooper, in zyne Proeve, bl. 454. enz. aanteekend: Dog die staart bederft dikwils de Feest; voornaamelyk als hy wat lang wordt uitgerekt. Dog zie hier een ander klaverblad, uit de Aanteek. van Is. Burchoorn, op zyn Weerelt vol Gekken, bl. 39. ‘De

[p. 51]

wynstok, zegt hy, brengt driederley druiven voort, te weten, Witte, Groene, en Roode; dat is, van matigheyt, vrolykheyt, ende dolligheyt. Enz.]’

xv. En; gelyk 'er naauwelyks eene plegtigheid zoude konnen worden bedagt, waar van niet de minnaars gebruik weten te maken, ter eere van hunne meestressen; zoo plengden zy ook t'haarer eere den zuiveren, of ongemengden wyn: waar van afzonderlyk in 't volgende Hoofddeel gesproken word.

xvi. Men hebbe ter dezer plaatse ook, als in't voorby gaan, aan te merken, dat de Heidenen gewoon waren op groote Maaltyden het een of 't ander afgodis Beeld, ter eere der Goden, op de tafel te zetten; welke beelden Dii Epitrapesis genaamd wierden: en dat, niet alleen om den aanzittende gasten indagtig te maken, dat ze zig eerbiediglyk aan den geheiligden disch, onder 't gezigt der Tafel-goden behoorden te dragen, [en niet vergeten den wyn, ter eere der Goden te plengen, en te storten] maar ook, om dat de Gasten hunne

[p. 52]

oogen zoo wel met het vermakelyk gezigt der Konst, als hunnen buik met lekkere spyzen zouden verzadigen.

Arnobius (Lib. 2. advers. Gentes) schynt deze gewoonte als met den vinger aan te wyzen, wanneer hy het Heidendom aldus aanspreekt: Gy heiligd uwe tafels, vermits gy zoutvaten, en beelden der Goden daar op zet.

Een gedenkwaardig voorbeeld van dit oud gebruik, is te zien by Publ. Papinius Statius lib. 4. Sylv. 6. carm. quod inscribitur, Vindicis Hercules epitrapesios, alwaar hy verteld, hoe treffelyk hy van den edelen Vindex is onthaald geweest, getuigende, dat hem, onder de ontallyke meenigte van allerlei konstige werken, die 't huis van dezen Vindex vervulden, het kleine tafel-beeld van Hercules best aanstond, zeggende:

Haec inter, castae Genius tutelaque mensae,
Amphitryoniades, multo mea cepit amore
Pectora, nec longo satiavit lumina visu.
Tantus honos operi, firmosque inclusa per artus
Majestas! Deus ille Deus, seseque videndum

[p. 53]

 

Indulsit Lisyppe tibi, parvusque videri,

 

Sentirique ingens, & cum mirabilis intra

 

Stet mensura pedem, tamen exclamare libebit:

 

(Si visus per membra feras) hoc pectore pressus

 

Vastator Nemees: haec exitiale ferebant

 

Robur & Argoos frangebant brachia remos.

 

Hoc spatio tam magna brevi, mendacia formae!

 

Quis modus in dextro, quantam experientia docti

 

Artificis curis, pariter gestamnia mensae

 

Fingere & ingentes animo versare colossos? &c.

Dat is: ‘Herkules, de Geest, en de Beschermgod van de reine tafel, heeft myn gemoed, boven alle andere dingen, met een zonderlinge liefde bevangen, zonder nogtans myne oogen te verzadigen, alhoewel ik ze gestadiglyk daar op geslagen hield: zoodanig is de aanzienelykheid des werks, en zulke Majesteit is daar in zyne sterke leden ingestort! Hy is een God, een God is Hy: Hy heeft het u vergund, ô Lysippe, hem te aanschouwen, toelatende, dat gy zyne grootheid in deze kleine gedaante kund begrypen, en gewaar worden. Dit wonderlyk Beeld is naauwelyks een

[p. 54]

voet lang, en nog is daar zoo groote bedreiglykheid der Konst in dit kleine stuk werks, dat het yder een, die zyn oog laat gaan over des zelfs leden, lusten zal vrymoedig uit te roepen: Deze borst heeft den verwoester Nemeës dood gedrukt. Deze armen droegen de doodelyke knodse, en braaken de riemen van 't schip Argo; wat voor een zeldzaame kragt was 'er in de hand dezes Meesters? en met hoe grooten ondervindinge was de zorge van den geleerden Konstenaar vergezelschapt, dat hy met eene moeite een tafel-beeld zoude maken, en geweldige Kolossen in zyn gemoed ontwerpen?’ enz.

Zie verder hoe deze Statius te kennen geeft, dat de Groote Alexander, Hannibal, en Sylla, drie groote Veldoversten, zoo veel werk van dezen Herkules maakten, dat ze hem in de gevaarlykste onzekerheid der Veldslagen, en in de onbekommerde gerustheid der banketten gestadig ontrent zig hadden. Zie ook Martial. lib. 9. Epigr. 44. & 45.]