Nederlands displegtigheden. Eerste deel

[p. 466]

Kapittel XXXVI.

Het Gastmaal, genaamd 't Horspil in de patene, in Vriesland.

[i. Tot de publike weerelyke maalen schynt ook eenige betrekking te hebben zeker maal, in de Friese troubelen, in Vriesland wel eer in gebruik geweest zynde, genaamd 't Horspil in de patene, of patele.]

Deze bewoording, benaaming, of spreekwys, is in de oude Friese taal, die althans aan weinigen kennelyk, en by nog minderen in gebruik is, zoo veel te zeggen, als: Het paarde-gereedschap in de schotel ¹.

1 I. Mogelyk zal het eenig ligt geven, deze woorden wat nader te verklaren; en wat de zaak, daar door beteekend, beduid. Hors, horse, ors is in 't oud Vlaams, en Engels (ook volgens Kiliaan) zoo veel, als ons ros, 't geen door letterverzetting van ors afkomt, gelyk Vorst van vrost, enz. Hoedanig verzetten der letteren in onze taal gemeen is, waar van de voorbeelden te vinden zyn by die twee geleerde, en naauwkeurige Beschaaveren onzer Taale, Tenkate, II. D. bl. 631. en Huydecoper in zyne proef houdende Proeve. N. 613. En dit woord ros kan in 't Hoog-, en Neder-duits, Saxis, en Sikambers, een peerd beteekenen, en wel eigenlyk (equum, ad expeditionem & profectionem aptum, Reysepferd, quo vel in expeditione bellica, vel aulica, vel alias utimur) een reispaard, in oorlogs-, of andere togten gebruikelyk: zulks ros komt van 't oude Alemannise, en Frankise woord rysen, reisen, dat is, ryden, of reyzen, een togt doen, byzonder ten dienste van 't Gemeen. i.e. ab equitando, vel expeditionem faciendo, in specie contra raptores pro pace publica. Hinc reyse und folge jus sequelae militaris, & Francorum expeditiones non pedestres, equestres magis; Hierom wierden wel eer door reizen beteekend de krygstogten der Franken, en niet zoo zeer te voet, als te peerd. Vide Joannis Schilteri glossar. ad Scriptor. ling. Francicae, & Alemannicae veteris, in dictione Ros, & Reysen. Zynde, en beteekenende, volgens den zelven, pferd (quo vehiculum trahitur: Zugpferd. d. l. in Ross, pferd) eigenlyk een karre-, of wagen-paard, ter onderscheidinge van ros, een reispaard.
II. Dus schynt het eerste lid van het saamengezette naamwoord Horspil klaar; maar het leste duister, en twyfelagtig. 1. Mogelyk is Pil, afkomstig van het oud Alemannisch Pilohhir, claustra, Piloh, clausara, teste Schilt. gloss. Teut. al wat gesloten kan worden, en een slot, of allerhande tuig, waar mede men iet sluit, en dus een muilband, bit, halster, het tuig, of zelen, waar mede de muil, en hals der paarden, en andere dieren, besloten, en getoomd word.
2. Of zouw het Spil zyn, en dit in 't algemeen tuig, of gereedschap beteekend hebben, waar van de spreekwys schynt overgebleven, zyn spilen pakken, en dus dit hors-spil, paarde-tuig beduiden? Die 't zelve zeker weet, leere het ons.
III. Patene is het zelve als patina, Patine, en Patele, of patiele, een aarde schotel, waar van schynt overgebleven Patiel-bakkery.
IV. De voors. benaaming beteekend dan zoo veel als het paarde-tuig, of -bit, of toom in de schotel.
V. Dit is, wat aangaat de eigenlyke beteekenis der woorden: Maar wat de beduidenis van dit teeken, en de zaak belangt: 't Kan zyn, dat de Friesen door het peerd hunne aangebore vryheid, door het tuig, en toom de overheersching over hen, de dwang, en hunne slaverny: en, door het bedekken in de schotel, de schandelykheid daar van hebben willen vertoonen, en zig erinneren; om elkanderen dus aan te zetten tot herstelling, en handhaaving van de vryheid.

[p. 467]

[ii. Het gebruik dan dit Gastmaal, genaamd Horspil in de Patele, is niet ge-

[p. 468]

meen geweest in de Nederlanden, maar alleen toepasselyk op, en in trein geweest in een gedeelte der zelve, Friesland, ten tyde van zyne inlandse tweespalt: want (gelyk 'er ook dusdanige wel eer in Holland woedde op den naam van Hoeks, en Kabeljaauws, in Gelderland op dien naam van de Heekerens, en Bronkhorsten, en in an-

[p. 469]

dere Landschappen onder andere benaamingen) zoo heeft ook de gemelde tweespalt in Friesland, met een byzonderen naam in zwang gegaan, door dezen voorgemelden maaltyd, en des zelfs benaminge onderscheiden, en beteekend zynde.]

iii. De Heer Gabbama, Historischryver van Friesland, in de beschryvinge van de Stad Leeuwaarden, na des zelfs dood uitgegeven door den Hr. Tobias Guthberleth ², Opziender, en Bewaarder van de Boekery der Friese Hooge Schoole, in 't verhalen van de droeve tweespalt, in Friesland, op den naam van Vetkoopers, en Schieringers ³, gewoed hebbende, waar in hy zeer uitmuntende is, getuigd,

2 Guthberleth, zynde de zelve Regtsgeleerde, die geschreven heeft de Saliis. de mysteriis Deorum Cabirorum. Animadvers. in antiq. inscriptionem Graecam Smyrnae repertam. Conjectanea in monumentuni Heriae Thisbes Monodiariae, & Titi Claudii Glaphyri Choranlae, &c.

3 De oorsprongk van deze tweespalt, en de reden van deze benaaming, als ook de verscheide meeningen over de zelve, beschryft Gabbama Leeuw. bl. 15. enz.

[p. 470]

dat de wederzydse twistgenooten zig onderling deeden erkennen, en onderscheiden niet alleen door ⁴ het aanboeten van torven op den haard, maar ook door hun gastmaalen, waar van hy een beschryving doet [waar van we, kortheids halven, liever de eige woorden, teffens ten bewyze strekkende, dan de onze willen gebruiken.]

Hunne buitengewoone gastmaalen (zegt hy) namen, na het opdissen der geregten, een einde met een bedekte schotel. Dese wierd door hupse jongelingen, die naar 's lands wyse de helderste daden der voorouders, in rym vervat, zongen, diswaart gedragen, en door de agtbaarste dier byeenkomst in 't midden der tafel gezet. Eer men ze ontdekte, dronk men de gedagtenis der verslage Medgezellen, loofde hunne heldestukken, vermaande malkanderen tot handhaving des Genootschaps, en streelde zig onderling met de zoetheid der wraak, en 't ombren-

4
De eene party het vuur onder, de andere boven in leggende. Gabbama. Leeuw bl. 19.

[p. 471]

gen zyner wederpartye. Daar na wierd het deksel des schotels opgeligt, en zag men in die leggende zeelen, daar de opgegete Ossen ⁵ waren mede gebonden geweest; met dien opmerke daar in geleid, om de gezamentlyke gasten te erinneren, dat het tyd was roof te halen, ten pryze van de tegenstanders, dit wierd in de moedertale genaamd, 't Horspil in de Patene.

5 't Is aanmerkelyk, dat hier van zeelen van opgegetene ossen gesproken word; tegen de eigentlyke beteekenis van de woorden, Horspil in de Patene, d.i. Het paarde-tuig, of toom in de schotel, volgens het geen ik op dit Hoofdstuk aangeteekend heb. A. (1).
Hoewel door dit teeken van de zeelen der ossen, de zelve zaak kan beteekend worden, als door het tuig, of den toom der paarden. Zie de gemelde Aanteekening §v. bl. 468.