Nederlands displegtigheden. Eerste deel

[p. 12]

Kapittel II.

Van den drank der oudste volken, in 't bijzonder der Duitsen, en Batavieren.

i.Wat den drank aangaat, Tacitus ¹ verhaald, dat de Duitsen hunnen drank van gerst, of tarw, en water maakten, hebbende een zekere gelykheid naar den wyn; en dit was, naast klaar water, en melk ², hun gewonelyke drank.

Deze drank van gerst, of ander graan, met water gekookt, was ook de gemeene drank van andere volken, als by Strabo ³, Dio ⁴, en Plinius ⁵ te zien is: voornamentlyk ook by Diodorus ⁶,

1 Tacit. de Mor. Germ. c. 23.

2 De Gotthen, en inzonderheid het gemeene volk onder hen, dronken melk en water, volgens Matthaeus Praetorius, in zyn Orbis Gothicus lib. IV. c. 1. § 4. p. 7. Van welk tweederlei dranken Strabo zegt, datze de allergemeenste zyn geweest van het begin der wereld af.

3 Strab. l. 17.

4 Dio l. 49.

5 Plin. l. 22.

6 Diod. l. 5.

[p. 13]

sprekende van de volken, bewonende de Noordse deelen van Vrankryk, en zeggende, dat de koude oorzaak is, dat het Land geen wyn, of oly voortbrengt, en datze daarom water met gerst tot hunnen drank waren gewoon te bereiden.

Gelyk by den zelven vorder, als ook by Isidorus ⁷ getuigd word, dat dezelve drank, zoo wel als de wyn, sterk is, en dronkschap te weeg brengt.

ii. Om deze reden is het waarschynelyk, dat ook de Israëliten een zoodanigen gekookten drank buiten hunnen wyn gebruikt hebben, als af te nemen is uit Lev. X: 9. en het 4. Boek van den Goddelyken Mozes Kap. VI: 3. Van wyn, en sterken drank ⁸ zal hy zig afzonderen, enz. En in het Boek der Regteren Kap. XIII: 4. Zoo wagt u dog nu, ende drinkt geenen wyn, nog sterken drank. Gelyk ook blykt in later tyden, welken omtrent de komst des Heilands geweest

7 Isid. l. 20. c. 3.

8 Wat men door sterken drank der ouden te verstaan hebbe, is afzonderlyk onderzogt in myn byvoegsel Kap. V.

[p. 14]

zyn, als te zien is Luk. I: 15. alwaar van Johannes den Dooper getuigd word, dat hy nog wyn, nog sterken drank zoude drinken.

Uit welke afzonderlyke benaming blykt, dat buiten den wyn deze sterke drank geen andere is, als die door konst, en arbeid toegemaakt was, 't zy van graan-, of boom-vrugten, gelyk ook kan blyken by Isidorus L. 20. Cap. 3.

iii. En mogelyk heeft deze, of ten minste zekere diergelyke gekookte sterke drank door zynen hoogen ouderdom, en door zyne algemeenheid, ook een genoegzaam algemeenen naam: want volgens sommiger meening wierd by de Hebreen deze drank genaamd bar ⁹, waar

9 Het Chaldeeuwse woord בר, bar, dat in 't geluid weinig verschild van bier, beteekend somtyds klaar, zuiver, ook koorn, volgens Buxtorfius Lexio. Chald. Talm. & Rabb, en schynt dienvolgens te konnen beteekenen een klaare, zuivere drank, uit koorn bereid, dewelke wy bier noemen. Of ten minsten schynt dit het wortelwoord te zyn, daar het Saxise woord beer, en ons bier uit is gesproken

[p. 15]

van komt Biriah, dat een drank van graan gemaakt, beteekende, waarom ook het Egiptisch woord Biriah gemeend word te zyn geweest de pap, van meel, of bloem gekookt, waar van gesproken word 2 Sam. XIII: 6. 8. En 2 Kon. IV: 41. ¹⁰. De Grieken hebben door Pyros ¹¹ tar-

10 2 Kon. IV: 41. staat קמח, dat is meel. Zie de uitleggers over 2 Sam. XIII.

11 Het Griekse woord πυρὸς, Pyros, beteekend eigentlyk, tarw, koorn. Dog de Egiptise drank ζύθος, Zythus, is in 't Grieks in de oudste tyden genaamd Βρύτος, volgens Athenaeus l. 10. c. 14. en eerst Βέρυτος: waarom sommigen vermoeden, dat het van den zelven oorsprong als ons woord bier is, volgende daar in Cluverius.
Te weten, sommigen hebben in 't breede beweerd, dat een soort van bier by de oude Egiptenaaren zy in gebruik geweest, onder den naam van ζύθος, zythus, by de Grieken beschreven, afgeleid van σίτος, dat is koorn, van zoodanigen ouderdom, dat zy geloofd hebben, dat hun afgod Osiris dat zelve zou uitgevonden hebben, naar getuigenis van Diodorus libr. 1. Biblioth. p. 17. De Osiride. Zie hier Kap. V.
Herodotus zegt uitdrukkelyk, οἴνω δ' ἐκ κριθέων πιποιημένῳ διαχρέωνται, dat is: ‘Zy gebruiken wyn uit gerst gemaakt.’ Van dit gevoelen is ook Suidas. Andere meenen, met Columella, dat de Egiptenaars dezen drank uit vrugten bereidden.
't Zy hoe het zy, 't is zeker dat deze drank met den naam van zythus gebruikt is geweest by de Romeinen, ten tyde van Ulpianus, die getuigd libr. 23. ad Abinum, datze in sommige Provincien uit tarw, of uit gerst, of brood gemaakt; dog by de Romeinen onder den wyn niet begrepen wierd. l. si quis vinum 9. D. de tritic. vin. vel ol. leg.

[p. 16]

we beteekend, waar uit het bier gekookt word. De oude Saxen noemden het beer, en de Nederlanders bier¹². Een be-

12 I. Hoewel de Romeinen geen naam hadden, die in klank zweemd na den naam van Bier, zoo hebben ze egter gehad het woord cerevisia, 't geen by hen dezleve zaak beteekend; over den oorspronk van welke benaming de gevoelens der geleerden verschillende zyn. Hieronymus ad Nepotianum zegt: Sicera Ebraeo sermone omnis potio appelatur, quae inebriare potest, sive illa ex frumento, vel pomis, vel ex palmulis, vel ex frugibus sit confecta &c. Waar op Goldastus in zyne Aanteekeningen steld: Ex frumento id est Cerere dicitur cerevisia, van Cera, dat is, koorn, komt de naam van cerevisia, als of men zeide cerebibia, quod Ceres, id est frumentum coctum bibatur. Id censent, Goldastus, alii, qui id hausisse videntur ab Isidoro. libr. 20. c 3. Dog dit gevoelen is wederlegd van Isaac Pontanus, alzoo de naam van Ceres voor Julius Caesar, by de Barbaren, en Duitsers niet is bekend geweest. Waarom anderen dit woord Cerevisia liever afleiden van celia, en ceria, zekeren drank, niet veel van ons bier verschillende, by de oude Spanjaarden gebruikt, volgens Plin. l. 22. c. ult. Van dit gevoelen is du Fresne. Glossar. ad Script. med. & infim. Lat. In celia.
Mogelyk dat het woord anders af te leiden is, a cereo colare, van de wasachtige koleur van dezen drank, volgens de gissing van den zeer geleerden Hadrianus Junius, Animadversor. libr. 2. p. 122.
Of van het oude Gallis, of Celtis woord zerwe, nu terwe genaamd, om dat Plinius zegt, dat cerevisia een Gallis woord is. Zie Cluverius Germ. antiq. l. 1. c. 17.
Hoewel Neovates al boertende zong:

Unde suum quaeris, ducat cerevisia nomen?
Quod cerebrum visat saepe, Sbrelle, tuum.

By Praetorius. Orb. Gothic. l. IV. c. 1. §4.
II. Dat het bier aan de Romeinen al bekend is geweest ten tyde van Keizer Julianus, bewyst het Epigramma van dezen Keizer, in het Grieks gemaakt, te zien in de Anthologia, en by den Hoogleeraar Matthaeus, in zyn Analecta tom. V. in not. ad Chron. Bek. & vet. interpr.
III. Het bier is van ouds in gebruik geweest, voornamentlyk by de Noorder-, en andere volken, als in Gallie, Brittannie, in Schot-, Yer-, en Duitsland, en by andere, die hunne gewoontens volgden. Zie Jonas Monachus Bobiensis in vita S. Columbani.
IV. Men meend, dat de konst van vrugten onder het water te vermengen van onheuchelyke tyden in 't Noorden in gebruik geweest is, en met, en door de eersten, die uit Noorwegen in Ysland zyn gekomen derwaards overgebragt. Agrginus, comment de Island, p. 2. Sec. 4.
Deze drank wierd daar genaamd öl, waar mede nog byna gelyk luidende is by de Engelsen aël, of Eel.
V. Sommigen beweren uit Diodorus Siculus, dat Vader Liber, of Bacchus, gehouden is voor den uitvinder van dezen drank. Hadr. Jun. animadv. l. 2. c. 12.
VI. Dat de oude Denen, en andere Noordse volken, nevens het bier, ook meede, (zynde by hen zekeren drank, uit honing, hop, en water gemaakt, volgens Bartholinus antiq. Dan. l. 2. c. 12. p. 543.) voornamelyk op gastmaalen in gebruik gehad hebben, kan overvloedig blyken uit Snorro, in zyn Kronyk van Noorwegen, en uit zekeren Digter Thobernus Heraklosus, by den zelven te zien, welke, ten dezen deele vertaald, aldus luid:
Sifa kwam te voorschyn, aan Loko een beker vol meede brengende, en zeggende: Heil zy u, Loko, ontfang den beker vol ouden meede.
't Is aanmerkelyk dat de Digter in zyne taal gebruikt het woord, Heill, 't welk wy eigentlyker konnen overzetten in 't Duits, dan in 't Latyn, te meer, om dat in Nederland ook een gewone manier van aanspraak was, in 't brengen van een beker: Heil zy u. Gelyk in 't vervolg breeder zal bewezen worden. Bartholyn (dit gedigt in 't Latyn vertalende aldus:

Salve jam, Loko,
Accipe caticem;
Plenum antiquo Medone.)

kon het woord heil, om gemelde reden, zoo eigenlyk niet uitdrukken.
VII. En hoewel men stelde, dat den krygshelden, en dapperen het bier, en den wellustigen de meede eigen was; zoo geloofden de Noordse Heidenen, dat in de Valhalla, of de plaats der gelukzaligheid na de dood, geduurig bier, en meede zou gedronken worden. Daar roem de Digter Regnerus Lodbrok op:
Ik zal in de hoogste Plaats met de Asen bier drinken. Want dat de Asen, of de bende der Goden, ook niet alleen bier, maar meende in overvloed dronken, verbeeldden zy zig, gelyk daar van verscheide getuigenissen uit hun Muthologia, enz. worden voortgebragt by Bartholmus antiq. Danic. l. II. c. XII. p. 541. 545.
De Kronyk van Braband, door L.V. Haecht, blad. 4. Beschryft de gemeene toegemaakte dranken dezer landen aldus: ‘Ook werd in dit Land gemaakt zekere drank, Mée genaamd, willende den wyn konterfeiten, en dat van honig, en water, ook nog andere drank van gestoote appelen, of peren, daar 't zap uitgeperst werd, dewelke alzoo met zuiker gemengd, gewoonlyk was te drinken David Paap Jan, Koning van Ethiopie, in een kristallyne schaale, als P. Jovius getuigd. Zoo veel als den drank van den biere, in dit land gemeen, aangaat, daar af schryft Manardus, een excellent vermaard Italiaans Medicyn, dat het bier den inlanders is, als die van Cereris (d'welk volk is in Scytia Asiatica) den wyn is, dat hier voormaals by den Spanjaards Coelia, en Ceria, by die van Tracien, en Illiricum Sabia, en by de Egiptenaar Zytbus genaamd was, dewelke de gemeene drank des volks is, gebrouwen van begooten gerst, en havere, daar na gedroogt, en gemalen, insgelyks van tarwe, en hoppe, met bekwaam water daar toe gedaan. Het is een wonderlyke fout des verstands, zegt Plinius, want 't is bevonden, dat het water den mensch ook dronken maakt, enz.’ Zie van de mee, en appeldrank, ook 't geen ik in het V. Kap. Heb aangetogen.
En vorder over de dranken der oude, en voornamentlyk der Noordse volken, Joh. Gerardus Vossius de Physiolog Christ. & Theol. gentil. l. 5. c. 16. en vooral de vitiis Sermonis cap. IV. Oper tom. II. p. 7. en in 't byzonder van het bier J. Lipsius de variis lectionibus, en 't geen ik daar over in 't vervolg zeg. Kap. V.

[p. 17]

naming die het zy met de andere benamingen zoo het wil, ook met waarheid al-

[p. 18]

gemeen mag geheeten worden, onder de Noordse, en alle Nederlandse volken, als niet in 't woord, maar in den klank,

[p. 19]

of uitspraak van 't woord verschillende: nadien de oude Zweden, Deenen, Noor-

[p. 20]

wegers, Finnen, en Lappen, het zelve woord met eenige uitspraaks verandering hebben; gelyk ook de Engelsen zeggen,

[p. 21]

beere ¹³, de Fransen biêre, de Italianen birra.

[iv.. Zulks, dat by de oude Duitsen, Batavieren, en Nederlanderen, als ook by de Noordse volken, voornamentlyk ten drank gebruikt zy water, melk, bier, en meede, ook by sommigen wyn : maar, dat het verloop van tyden, de verscheidenheid van plaatsen, en bijzondere gewoontens hier ontrent veel verandering gemaakt hebben.]

13 De Fransen noemen het bier ook anders cervoise, en de Italianen cervogia, de Denen Oel, en de Engelsen Ael. Vide Du Cange gloss. in cerevis.