Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht

Brunssum

⁺ Oorspronkelijk bestond deze vroeger volkomen landelijke gemeente uit het kerkdorp Brunssum en de gehuchten Bouwberg, de Kling (onderdeel van Merkelbeek) en Rumpen. Sedert de opkomst van de mijnbouw (Staatsmijn Hendrik 1912) is er rondom Rumpen en Brunssum een grote mijnagglomeratie gegroeid, samenhangend met Treebeek (gemeente Heerlen).

⁺ E. Slanghen, Het markgraafschap Hoensbroek, Maastricht, 1859, blz. 218. - Eversen en Meulleners, blz. 97. - J.M. van de Venne, De overdracht der Wickrathse bezittingen te Heerlen aan Brabant in 1378, in Maasgouw, 1948, blz. 85. - W. Moonen, Brunssum de eeuwen door, Heerlen, 1952.
⁺ Volgens Slanghen zou Brunssum reeds in 888 voor het eerst vermeld zijn. Het moet in de loop der tijden in handen gekomen zijn van de heren van Valkenburg. In ieder geval behoort het in 1379 tot het land van Valkenburg. Het blijft bij het partagetraktaat van 1661 Spaans om dien ten gevolge in 1713 Oostenrijks te worden.
Van oudsher vormde het met de dorpen Schinveld en Jabeek een schepenbank, die in 1557 met de schepenbank Oirsbeek geconstitueerd werd tot een heerlijkheid. Deze heerlijkheid werd in 1654 met de heerlijkheden Geleen en Spaubeek verheven tot het graafschap Amstenrade en Geleen. Sinds de Franse tijd vormt Brunssum een afzonderlijke gemeente.

⁺ Van de z.g. Landgraaf, lopende van Gillrath, in een grote bocht voorbij Schaesberg naar Schinveld, zijn nog resten - geflankeerd door twee aarden wallen (hoogte 2 m, totale breedte 20 m) - zichtbaar achter de percelen ten oosten van de Akerstraat ten zuiden van de nieuwe kerk van de Langeberg, in het huidige Schutterspark dwars door het hertenkamp en verder noordwaarts o.a. onmiddellijk ten westen van het voetbalveld tot aan de Rode Beek, tenslotte in de Kattekoelenweg (zie blz. 246-247 en de daar genoemde litteratuur).

+ gebied

+ litteratuur

+ geschiedenis

+ landgraaf

[p. 85]

Aan de grens der tegenwoordige gemeente - samenvallend met die der voormalige⁺ heerlijkheid - bevinden zich twee kort na 1713 geplaatste hardstenen grensstenen, vierkant met aan de ene zijde de Oostenrijkse adelaar, aan de andere zijde de Hollandse leeuw. Een staat op het kruispunt Heerenweg (= de voormalige Romeinse weg Heerlen - Xanten) - Akerstraat - Buitenweg, de ander aan de weg van Brunssum naar Nieuwenhagen.

+ grensstenen

Bouwberg

Bouwbergstraat 20. Eenvoudig doch gaaf vakwerkhuis zonder windverband, xixa.⁺

+ vakwerkhuis

Brunssum

Hoek Dorpsstraat - Schinvelderstraat, smeedijzeren wegkruis, xixa, op een hardstenen⁺ zuilbasement, afkomstig uit de oude kerk.

DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H. Lambertus werd in 1917 gebouwd door⁺ architect J. Tonnaer. De kerk bezit:

Twee eiken neoclassicistische biechtstoelen, 1813 (Moonen, o.c., blz. 440).⁺

Hardstenen doopvont in laatgotische trant, in 1672 (opnieuw?) in gebruik genomen;⁺ het halfbolvormige bekken rust op een zuil met gegroefde schachtring, staande op een achthoekig geprofileerd basement met hoekpiramiden. Koperen deksel, 1818 (Moonen, o.c., blz. 398; 441).

In de sacristie fragmenten van de ronde hangkuip van de voormalige neoclassicistische⁺ preekstoel, in 1848 vervaardigd door J.H. Hermans te Aken (Moonen, o.c., blz. 451, vgl. blz. 450).

Orgel met in- en uitgezwenkte en verkropte lijsten, vermoedelijk omstreeks 1700⁺ vervaardigd in Reifferscheid, werd in 1857 gekocht in Aken bij de firma Müller. De balustrade van de galerij, in 1850 gemaakt naar ontwerp van architect Ritzen, bevindt zich tegenwoordig te Hoensbroek, Hoofdstraat 126 (Moonen, o.c., blz. 454).

Twee houten reliekhouders, 1746, hoog 52, versierd met rankwerk in de trant van⁺ Marot en régence bandwerk; afkomstig uit Aken (Moonen, o.c., blz. 422-426; afb. blz. 425).

Empire-processiehemel, xixa, de in- en uitgezwenkte baldakijn bekroond met houten⁺ pelikaangroep.

Expositietroon, xixa, met dorische zuiltjes en in- en uitgezwenkt baldakijn.

Houten paaskandelaar, xviiib, hoog 125, met Lodewijk xv-voet. Twee eiken en twee mahoniehouten bidstoelen, xixa, biedermeier.

Missiekruis, 1850 (Moonen, o.c., blz. 453), met houten korpus, xvb, hoog 115,⁺ afb. 64.

H. Gregorius de Grote, hout, hoog 105, op Lodewijk xv-voet met 1774 (Moonen, o.c., blz. 429).

H. Brigida, hout, ± 1850, hoog 130.

Zilveren, deels vergulde stralenmonstrans, xviiib, hoog 80, afb. 450, versierd o.a.⁺ met rocaille en acanthusbandwerk, bekroning iets gewijzigd. Akens keurstempel met y en twee onleesbare merken.

+ wegkruis

+ r.k. kerk

+ biechtstoelen

+ doopvont

+ preekstoel

+ orgel

+ reliekhouders

+ diversen

+ beelden

+ zilverwerk

[p. 86]

Eenvoudige zilveren ciborie, 1732, hoog 38; Akens keurstempel met r, rond merk gevierendeeld met onherkenbare tekens in ieder kwartier.

Eenvoudige zilveren kelk, hoog 24, met op de gelobde voet: Memento Henrici Daelmans et Mechtildis Paumen Benefactorum 1732; dezelfde merken als de ciborie. Eenvoudige zilveren kelk, hoog 25; vierkant merk gevierendeeld met h en e in 3 en 4, Ned. gehalte- en kantoorstempel, jaarletter n (1847).

Eenvoudige kelk van verguld zilver, ± 1800, hoog 28, de in- en uitgezwenkte nodus met lictorenring versierd; gemerkt pg in rechthoek.

Zilveren missaalbeslag, 1820, met rankwerk en reliëfvoorstellingen van de H.H. Gregorius en Brigida; vierkant merk met gekruiste bladertakjes, ruit met schrijfletter l en een onleesbare letter, onherkenbaar rond merk (Moonen, o.c., blz. 441).

⁺ Koperen in- en uitgezwenkt wierookvat, xvii.

Koperen zestienarmige luchter, 1745.

Zes gedreven koperen drievoetskandelaars, xviii (1753?), hoog 81, de balusterachtige schacht met zwellingen.

Acht eenvoudige drievoetkandelaars, xixa, hoog 53.

Koperen bedieningslantaarn, xixa.

⁺ Witzijden stola, xviiib, bestikt met rankwerk van rode en blauwe bloemen en Lam Gods.

Witte stola, ± 1800, bestikt met rozen en vierkante rozetten in zilver- en goudbrokaat.

⁺ Z.g. Brigidaklok, doorsnede 107, gegoten te Clermont (Hte Marne) in 1818 door Perrin en Regnaud (vgl. Moonen, o.c., blz. 440); met Madonna en palmetten fries.

⁺

De voorm. R.K. kerk, gebouwd in 1840 door D. Ritzen uit Heerlen, maakt sinds 1920 deel uit van het verenigingsgebouw Unitas, Kerkstraat 154. Het is opgetrokken uit baksteen met een driezijdig gesloten koor (afb. Moonen, o.c., blz. 390 en 450). Achter het gebouw graf der familie De Negri, 1850, met de wapens De Negri en Van Geijer. In 1150 was er reeds sprake van een ‘ecclesia de Brunsham’ (Ernst, viii, blz. 63).

⁺ Van de huidige pastorie is de achtergevel nog 18de eeuws; een hardstenen sluitsteen met 1737 werd herplaatst (afb. Moonen, o.c., blz. 392).

⁺ De kerk van O.L. Vrouw van Fatima, gebouwd in 1952 door architect J. Drummen bezit:

Neoclassicistische zilveren kelk, afkomstig uit Rolduc, hoog 26; vierkant merk gevierendeeld met h en e in 3 en 4, Ned. gehalte- en kantoorstempel, jaarletter q (1850).

Houten crucifix, xixa, hoog 53, afkomstig uit Duitsland.

Twee koperen drievoetskandelaars met bolvormige pootjes, xixa, hoog 54.

⁺ Het Franciscanessenklooster, Kloosterstraat 15, bezit twee zilveren kroontjes, afkomstig uit de St. Lambertuskerk te Brunssum; het ene, 1741, diameter 9, met Lodewijk xv-bandwerk; het andere, 1742, diameter 6, met acanthusversiering; Maastrichts keurstempel met m, schildje met iw.

Aangeklede Madonna, xixa, hoog 100.

+ koperwerk

+ paramenten

+ klok

+ voorm. r.k. kerk

+ pastorie

+ fatimakerk

+ klooster

[p. 87]

De gevelsteen, xvii? met alliantiewapen Bex × Bocholtz, afkomstig van het 1956⁺ afgebroken Bexhuis, is tegenwoordig ingemetseld in de gevel van een flatgebouw ter plaatse van het voormalige kasteeltje op de hoek van Heufkenstraat en de Dorpsstraat (de Crassier, 1931, blz. 61 en Moonen, o.c., blz. 82 vlg.; 99 vlg.).

GENHOES, op Genhoes 2-6, werd in 1930 gesloopt met uitzondering van de hoeve.⁺

Het was de zetel van twee Valkenburgse lenen. Het ene was het Vossenleen of Riddergoed, genoemd⁺ naar de familie Vos, die het reeds bezat in 1386 en het z.g. ‘Houten Kasteel’ bewoonde, gelegen aan de Dorpsstraat tegenover de voormalige kerk. Het andere was het Rosgoed, genoemd naar de familie van een zekere Mathijs Roist van Bronshem, die het verheft in 1381. Dit laatste werd ook Cluttenleen genoemd naar het geslacht Clutt, dat het in de 16de eeuw bezat en de z.g. Rozengaard bewoonde tussen Dorpsstraat, Schinvelderstraat en het huidige Genhoes. Door huwelijk in 1563 komen beide lenen in het bezit van de familie Vos. Van 1694-1925 in handen van het geslacht De Negri. Sindsdien is het goed in het bezit van de familie Frijns. Het in 1930 gesloopte herenhuis was blijkens een ankerjaartal in 1622 gebouwd. Andere jaarankers wezen op een verbouwing in 1678. Het was een rechthoekig gebouw van baksteen onder een schilddak met een uitgekraagd hoektorentje en een uitsprong aan de binnenplaats. Het had omblokte kruis- en tussendorpelvensters, naderhand vervangen door gepleisterde rechthoekvensters (Vgl. Moonen, o.c., blz. 112 vlg. en afb. van het afgebroken herenhuis op blz. 131. - J. Habets, De leenen van Valkenburg, in Publications 1885, blz. 107 vlg.)

De bouwhoeve is opgetrokken uit baksteen - gewit - om een naar het zuiden, waar het herenhuis lag, geopende binnenplaats. De naar het noordwesten gekeerde middenvleugel heeft enige dichtgezette schietgaten in mergel. Inwendig houten spiltrap met eenvoudig gesneden hoofdbaluster, xixa.

De kelders van het herenhuis zijn voor een deel bewaard onder de in 1930 gebouwde villa. De grachten, die het gehele complex eertijds omgaven, zijn gedempt.

⁺

Dorpsstraat 10-12. Hoeve om gesloten binnenplaats, hoofdzakelijk van baksteen; links schuur met puntgevel en achtergevel van vakwerk; rechts puntgevel met eenvoudige⁺ vensters in hardsteen onder ontlastingsboogjes. De middenvleugel met twee poorten, de grote met een hardstenen sluitsteen, waarop hac mms 1794 (Hendrik a Campo en Maria Magdalena Storms vgl. Moonen, o.c., blz. 589 vlg.); deze poorten dichtgemetseld, toen de middenvleugel na 1807 naar aanleiding van een deling werd verhoogd en bestemd tot woonhuis. Inwendig houten schouw met gepaneelde wangen en met rocaille, voorts een deur met in- en uitgezwenkt paneel, beide 1794. Neoclassicistische trap en schoorsteenmantel van na 1807; moerbalkzolderingen.

Dorpsstraat 145. Hoeve van mergel, later verhoogd en verlengd in baksteen; ruitvormige gevelstenen met anno 16:86 en jaarankers 16...

Dorpsstraat 153. Bakstenen hoeve in haakvorm met puntgevel, ellipsboogpoorten, segmentboog- en rechthoekvensters, xviii.

Dorpsstraat 183. Hoeve van vakwerk; tussendorpelvensters met houten kozijnen, xviii.

Grachtstraat 9. Het z.g. Gasthuis, reeds omstreeks 1500 als zodanig bekend (vgl.⁺ Slanghen, o.c., blz. 96 vlg.) kan blijkens de ligging, parallel met de Romeinse heerbaan Heerlen-Xanten (zie ook blz. 32 en 88), en de oude namen ‘Op de Gracht’ of ‘Keimersgracht’ (= Keizersweg?) van Romeinse oorsprong zijn. Het werd in 1618 opgeheven; later diende het tot pastorie, totdat het in 1737 afbrandde en geruime tijd zo bleef liggen; van 1809-1823 wederom pastorie.

+ bexhuis

+ genhoes

+ geschiedenis

+ particuliere gebouwen

+ dorpsstraat

+ grachtstraat

[p. 88]

Het huidige gebouw van gewitte baksteen heeft jaarankers (1)781. Voor het huis een oude geknotte linde. Inwendig houten schouw met gepaneelde wangen en een eenvoudige houten schouw, xviiid. In de met bakstenen tongewelven overkluisde kelders twee putten.

Grachtstraat 12. Oude kapelanie, in 1823 gebouwd als pastorie; gebouw van gewitte baksteen met ingang in hardsteen en eenvoudige segmentboogvensters.

⁺

Kloosterstraat 1. Koperen ringklopper xixa.

Kloosterstraat 3. Huis van gewitte baksteen met schilddak; gevelsteen met ad 17, een hartje en 77 gh cc; segmentboog- en tussendorpelvensters met houten kozijnen. Inwendig bovenaardse door een bakstenen tongewelf overkluisde kelder; voorts deuren met in- en uitgezwenkte panelen; eenvoudige houten schoorsteenmantel, waarvan de stucboezem een gedegenereerde rocaille vertoont met gh en cc.

⁺ Muezeberg 14. Hoeve in baksteen om gesloten binnenplaats; smeedijzeren deurklopper.

⁺ Oelovenstraat, afgeleid van ‘olla’, naar de vele pottenbakkersovens uit Romeinse en latere tijd, waarvan hier de sporen werden teruggevonden.

Oelovenstraat 1a. Hoeve in haakvorm, van buiten van baksteen, gewit; aan de binnenplaats in vakwerk met luifel; segmentboogvensters en kruis- en tussendorpelvensters met segmentvormige bovendorpels, alle met houten kozijnen, veelal nog voorzien van gepaneelde luiken en met oude roedeverdeling; eenvoudige Lodewijk xv-deur; ellipsboogpoort, smeedijzeren klopper. Inwendig enige deuren met in- en uitgezwenkte panelen, xviii.

⁺

HET ST. GREGORIUSGILDE bezit: Zilveren vogel, gekroond, met aanliggende vleugels en staart met vier rijen veren, op takje, xviia, lang 13; aangehecht toethoorn en in- en uitgezwenkt schildje waarop: dit . heft gheven .. thomas .. clvet .. 1 . 6 . 1 . 4 .

Koningsplaten uit 1736, 1754, 1760, 1764 (groot in- en uitgezwenkt schild, gegraveerd met rocaille en alliantiewapen: rechts De Negri, links gevierendeeld, 1 en 4 met rood kruis, 2 en 3 geruit, waarover groene schuinbalk), 1765 (in- en uitgezwenkte gegraveerde sikkel, waarop de H. Gregorius en f.w.i.b.d. negri), 1767, 1769, 1770, 1774, 1776, 1781, 1785, 1786 (hartje), 1788, 1789, 1804, 1805, 1806 (hartje), 1821, 1823, 1830.

Keizersschilden uit 1731, 1760, 1773, 1777, 1809. Tenslotte schild met gegraveerd alliantiewapen: rechts gevierendeeld, 1 en 4 De Negri, 2 en 3 een vos en drie koeken (Vos?); links gevierendeeld, 1 en 4 een klimmende griffioen, 2 en 3 drie kepers. (Zie ook Jolles, blz. 49).

+ kloosterstraat

+ muezeberg

+ oelovenstraat

+ schutterszilver

De Kling

⁺

Merkelbeekstraat 23. Bakstenen huis; topgevels met vlechtingen; tandlijsten; kruisen tussendorpelvensters met houten kozijnen en ontlastingsboogjes; jaarankers .64.; poortje in hardsteen met gladde rondboog, waarop 1644.

Klingstraat 8. Hoeve in haakvorm, vakwerk, met luifel op korbelen, xviii.

+ particuliere gebouwen

[p. 89]

Rumpen

Heugerstraat 2. Rumpenerhof' van baksteen om gesloten binnenplaats, met vier⁺ puntgevels; boven ellipsboogpoort jaarankers 1680.

Koolhofstraat 2. Hoeve in haakvorm, vakwerk; op balkstuk anno 1765.

+ hoeven