Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht

Borgharen

⁺ De enige plaats binnen de gemeente, het dorp van die naam, ligt grotendeels ten zuiden van het kasteel, waarnaar het genoemd is.

⁺ Jos. Habets, De voormalige heerlijkheid Borgharen, in Publications 1873, blz. 391. - Eversen en Meulleners, blz. 84. - De Crassier, 1930, blz. 185. - J.M. van de Venne, Bijdrage tot de geschiedenis der voormalige heren van Borgharen, in Maasgouw 1949, blz. 43.
⁺ ‘Hara’ wordt voor het eerst vermeld in 1178 (Ernst, blz. 6). Het mag volgens Habets (Dietsche Warande, 1866, blz. 36) niet verward worden met het in 922 genoemde Harburgum of Harenburg, dat door hem op goede gronden vereenzelvigd wordt met Herberich, vroeger Harborg, stroomafwaarts op de linkeroever van de Maas. Borgharen was een vrije rijksheerlijkheid doch dit karakter ging verloren door de persoonlijke banden tussen de heren Van Haren en de heren van Valkenburg, resp. de hertogen van Brabant. Zo blijkt Ogerus van Haren in 1277 Brabants voogd over Maastricht te zijn. In 1330 wordt Borgharen Brabants leen en wordt Itteren afgescheiden. Bij het Partagetraktaat van 1661 komt het onder Staats bewind.

⁺ DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H. Martinus werd in 1886 gebouwd ter vervanging van een gotische kerk met een vlakgedekt eenbeukig schip, een overwelfd driezijdig gesloten koor en een westtoren; zij was opgetrokken uit mergel op grondmuren van breuksteen, waarin Romeins afbraakmateriaal bleek voor te komen. Uit het puin van de oude toren kwam het fragment te voorschijn van een dierfiguur van kalksteen, omstreeks xiia, thans in het kasteel (zie Publications 1873, blz. 493. - Publications 1907, blz. 23 vlg. met afb. der oude kerk). De kerk bezit:

⁺ Achthoekige hardstenen doopvont met hoekkoppen, xvb; afb. 57.

⁺ Zilveren, ten dele vergulde ciborie, xixa, hoog 41, met laurierbanden en palmetten.

+ gebied

+ litteratuur

+ geschiedenis

+ r.k. kerk

+ doopvont

+ zilverwerk

[p. 73]

Zilveren kelk, xixa, hoog 26, met palmetmotief; gemerkt fd met rozet in vierkant en Janushoofd in vierkant.

Zilveren ziekenpyxis, xixa, hoog 13; Nederlands gehaltemerk, rn.

Wijwaterbakje, xviii, van geel en rood koper.

Koperen processiekruis, ‘donné par G.L. bon de Rosen 1829’.⁺

Klok, diameter 68, met proenob. ac generosus dnūs baro joannes guillelmus⁺ van der heyden de blysia, dnūs liberi dominii de haren me deo ac sto martino sacravit anno 1699 guil boom past in illo tempore.

Klok, diameter 60, met + laudo deūm verūm plebem voco congrego clerūm defunctos ploro pestem fugo festa decoro. + sub pastore gūil. booms sūmptibūs commūnitatis 1699. Beide klokken met stempels, waarop een crucifix, een Madonna en de H. Martinus en een stempel met een klokje, loofwerk en de naam van de gieter alexis ivlien.

Tegen de kerkhofmuur staat de sterk verweerde grafsteen opgesteld van Gerard van⁺ Bornem alias van Merode, † 1535; op de hoeken evangelistensymbolen; in het midden het wapen Van Merode, waaronder een engel (vgl. Publications 1907, blz. 35 met afb.). Voorts een grafsteen uit 1720 en een onbeschreven grafkruis, herbezigd aan een modern grafmonument.

In het kasteel de grafsteen van Philibert van Isendorn à Blois en de zijnen, blz. 79.

HET KASTEEL staat schilderachtig tussen hoog geboomte op een bij de Maas gelegen⁺ terrein, waarvan de omgrachting door de Canjelbeek gevoed wordt.

Moes en Sluyterman, I, blz. 287. - De Borchgrave d'Altena, II, blz. 191. - De Crassier, 1930, blz.⁺ 185. - J.J.M. Timmers. De laatste bouwphase van het kasteel Borgharen, in Publications 1949, blz. 645. - Dezelfde, Een galerij op het kasteel Borgharen in 1653, in Maasgouw 1951, blz. 16. - Zie verder blz. 72.
⁺
Twee kopieën - resp. van omstreeks 1600 en omstreeks 1700 - van een in 1500 vervaardigde situatieschets in het Rijksarch. te Maastricht, fig. 22. - Schilderij op doek, vertonende het kasteel uit het noorden; deel van een kamerscherm volgens het randschrift door Josuah de Grave; in het Provinciaal Oudheidkundig Museum te Maastricht. - Penseeltekening in oostindische inkt uit het westen door Jan de Beyer, ± 1740, in het Stadsarch. te Maastricht, afb. 43. - Diepdruk, xviii, uit het westen in het

Fig. 22. Borgharen, kasteel; kopie van een landmeterskaart van omstreeks 1500 (Maastricht, Rijksarchief)

+ koperwerk

+ klokken

+ grafstenen

+ kasteel

+ litteratuur

+ oude afbeeldingen

[p. 74]

Rijksarchief te Maastricht. - Belegeringskaarten van Maastricht uit 1632 en 1673 in het Stadsarchief aldaar. - Ontwerpschetsen en andere tekeningen van Mathias Soiron in het Rijksarchief. - Oude foto's ten kastele.
⁺ Het geslacht van Haren, voor het eerst in 1217 vermeld, blijkt in 1275 de heerlijkheid in zijn bezit te hebben. In de tweede helft van de 14de eeuw gaat Borgharen over aan het geslacht Van Hamal van Elderen, daarna door huwelijk in 1450 aan het geslacht Scheiffart van Merode en vervolgens in 1622 aan het geslacht Van Merode. In 1647 komt het door koop in het bezit van de familie Van Isendorn à Blois, waarna het omstreeks 1680, definitief in 1686, aan de familie Van der Heyden à Blisia komt, eveneens door koop; vervolgens in 1732 door huwelijk aan de familie De Rosen. Na 1850 is het kasteel door vererving achtereenvolgens in handen van de families De Brigode Kemland, De Sélys Longchamps, De Rosen en De Moffarts. Tenslotte werd het in 1953 verkocht aan de heer A. de Cock, die het als hotel in exploitatie heeft genomen.
In 1318 werd de burcht, roofslot van Reinout van Valkenburg, veroverd door de troepen van de Luikse bisschop, Adolf van der Marck, die door de Maastrichtenaren was te hulp geroepen. ‘Die toren wart tier selver stont / Te broken, al tote den gront, / Dat dien van Tricht dochte goet spel; / Want si saghen haren wille wel’, zo schreef De Klerck in zijn 1312 begonnen kroniek ‘Brabantsche Yeesten’. In 1483 werd het huis door de troepen van Robrecht van Arenberg geplunderd en verwoest.
Uit de rentmeestersrekeningen (in het Rijksarch. te Maastricht) blijkt dat in 1498 de kamers in de toren bepleisterd werden en de ‘egge’ van de slotpoort hersteld. In 1519 vervolgens werden de muren van het slot gerepareerd, waarvoor ongeveer 500 mergelblokken nodig waren, en het dak hersteld met 8000 leien.
In 1552 kwam Herman Scheiffart van Merode zich blijvend te Borgharen vestigen. Er werden verschillende herstellingen uitgevoerd, waarbij o.a. de dienstgebouwen leiendaken verkregen. In 1555 liet hij vervolgens het kasteel vergroten en tevens ‘een somerhuys timmeren’ met water omgeven ‘ende voorzien van eene ophaelbrugge met ketens’. In 1558 werd er een nieuwe kelder aangelegd met een deur in het portaal. In de vijver werd allerlei vis gezet, terwijl er ook zwanen kwamen om het water zuiver te houden. In 1560 liet Herman ‘werken aen den alden borch, deet die pylers afbreken ende die erde voirts afsteken’, bij welke werkzaamheden o.a. 8000 stuks baksteen en 28 vat kalk gebruikt werden. In 1561 kwam dit alles gereed. (N.B. in 1606 is er sprake ‘1^o van eenen boomgaert bij het huys Haren, waer die Heer tegenwoordig in wonende is. 2^o Item van eenen boomgaart gelegen by den Alden-Borgh’).
Philibert van Isendorn à Blois, die het huis in 1647 gekocht had, liet na 1648 andermaal ingrijpende verbouwingen uitvoeren, van welke wij met name willen noemen de door de steenhouwer Lambert du Hutois ontworpen en uitgevoerde ‘gallerije van puyre en oprechte end beste namense steen’, waarvoor de opdracht verleend werd in 1653; voorts de hoeve, die blijkens jaartallen op schouwen omstreeks 1658 gereed zal zijn gekomen, waarna echter zeker nog tot in 1669 aan het kasteel is gewerkt, zoals valt af te leiden uit een jaartal in de grachtbeschoeiing.
Nadat in 1760 inwendig het een en ander verbouwd was, volgde onder Charles-Servais de Rosen de grote campagne, waaraan het huidige aspect zowel uit- als inwendig grotendeels te danken is. De voornaamste fasen zijn aangegeven door de jaartallen 1776, 1785 en 1790 respectievelijk op de afsluiting van het slotplein, het balkonhek boven de hoofdingang en op de achteringang van de tuin. Onder de tekeningen van Mathias Soiron in het Rijksarchief te Maastricht zijn er vele, die bepaald als voorstudies beschouwd mogen worden. De betimmeringen werden naar zijn ontwerpen vervaardigd door de schrijnwerker Herman e.a. de belangrijkste interieurschilderingen zijn blijkens de signaturen tussen 1781 en 1801 uitgevoerd door P.M. de Lovinfosse.
In 1821-1822 werden de torendaken blijkens de jaartallen op de windvanen hersteld. Op het einde der vorige eeuw tenslotte werd de hoeve sterk gewijzigd.

⁺

Het woonhuis, fig. 23-26 en afb. 43, 44, - ongeveer halfovaal van grondplan met twee verdiepingen boven een souterrain - wordt geflankeerd door twee rechthoekige torens van drie verdiepingen aan weerskanten van de op het oosten gelegen rechtlijnige voorgevel; op de torens sluiten lage zijvleugels aan, die vooruitspringend tezamen met de voorgevel het slotplein aan drie zijden omgeven. Om het rechthoekige kasteelterrein

+ geschiedenis

+ plattegrond en ligging

[p. 75]

Fig. 23. Borgharen, kasteel, situatie

loopt een gracht, aan de noord- en zuidzijde begeleid door een laan met gesneden linden. Het slotplein staat door een gemetselde brug in verbinding met de niet meer omgrachte hoeve, waarvan de symmetrisch aangelegde gebouwen oorspronkelijk drie zijden van de naar het kasteel geopende neerhof omgrensden. Thans zijn grote gedeelten verdwenen, terwijl het poortgebouw veel zuidelijker ligt dan het oorspronkelijke.

De rechtafgedekte mergelstenen voorgevel van de met een mansarddak gedekte hoofdvleugel,⁺ afb. 44, heeft twee rijen regelmatig gerangschikte vensters in rechthoekige hardstenen omlijstingen en een wat rijkere middeningang onder een balkon; de gehele gevelbreedte wordt in beslag genomen door een tussen de zijtorens gevat hardstenen bordes, dat gedragen wordt door segmentbogen op pijlers en toegankelijk is via een dubbele trap op een rondboog. De smeedijzeren leuningen van trap en bordes zijn evenals de balkonleuning en de op het eind van de vorige eeuw ten dele vernieuwde raamhekjes der verdieping uitgevoerd in Lodewijk xvi-stijl; het balkonhek met het dubbelwapen De Rosen × Van Buel en 1785; de raamhekjes en de bordesleuning met het monogram dRvB.

De halfovaal lopende achtergevel heeft een steile plint van breuksteen, hoofdzakelijk bestaande uit grote zandsteenblokken vermengd met kalksteen, gemetseld in een dik speciebed met onregelmatige, dikwijls onderbroken afdeklagen. Boven een onregelmatige versnijding op ongeveer 1,70 m hoogte volgt regelmatig gelaagd breuksteenwerk,

+ hoofdgebouw

[p. 76]

Fig. 24. Borgharen, kasteel, kelderplattegrond

uitsluitend zandsteen zonder afdeklagen. In deze plint bevinden zich ronde geprofileerde schietgaten in vierkante hardstenen omlijstingen en ronde vensters; in een der vensters een smeedijzeren afsluiting, xvi. De plint is afgedekt door een geprofileerde lijst, xvi, waarboven het eigenlijke mergelstenen muurwerk begint. De benedenvensters van dit gedeelte hebben merendeels onregelmatig geblokte geprofileerde omlijstingen van hardsteen, xvi, terwijl in het mergelwerk erboven sporen te zien zijn van vroegere driehoekfrontons. De vensters zijn zodanig gewijzigd, dat de oorspronkelijke kruisgespannen verdwenen zijn. Op de verdieping enige vensters, xvii, die eveneens hun kruisgespannen verloren hebben; verder vensters met gladde hardstenen omlijstingen en andere, waarvan de omlijstingen uit oudere fragmenten zijn samengesteld.

[p. 77]

Fig. 25. Borgharen, kasteel, doorsnede

De zijtorens zijn in dezelfde trant opgetrokken als de juist beschreven achtergevel.⁺ Alleen is voor de breukstenen plint zandsteen in kleiner formaat gebezigd in een minder dik speciebed terwijl de bovenverdieping in Maaslandse renaissance van baksteen is met mergelstenen sierdelen; deze versiering wordt gevormd door hoekblokken, sporen van cartouches en consolefriezen; de tussendorpelvensters hebben in- en uitgezwenkte zijpenanten en halfronde, eveneens mergelstenen ontlastingsbogen. Boven de eenmaal ingesnoerde tentdaken windvanen met respectievelijk 1821 en 1822.

De lage door schilddaken gedekte vleugels aan weerskanten van het slotplein zijn opgetrokken⁺ uit baksteen met mergelstenen hoekblokken, banden en consolefriezen; voor de geblokte tussendorpelvensters gelijkvloers en de horizontale tweelichtvensters der

+ zijtorens

+ zijvleugels

[p. 78]

Fig. 26. Borgharen, kasteel, plattegrond, hoofdverdieping

[p. 79]

verdieping, die met deze banden corresponderen, is hardsteen gebruikt; voor de latere vensters zijn hardstenen fragmenten herbezigd. De achtergevels zijn tot op een aanzienlijke hoogte met hardsteen bekleed en onderin voorzien van schietspleten; de plinten der eindgevels zijn bekleed met gebosseerde hardsteenblokken.

De grachtbeschoeiing onder deze eindgevels en aan de oostzijde van het slotplein bestaat uit hetzelfde materiaal. Rechts van de brug is een steen ingemetseld met het⁺ dubbelwapen Van Isendorn à Blois × Van Agris en 1669. De verdere beschoeiing is ten dele in mergel ten dele in baksteen gemetseld.

Het slotplein wordt afgesloten door een smeedijzeren hek, afb. 44, waarvan de gemetselde onderbouw - aan de grachtzijde bekleed met gebosseerde hardsteenblokken -⁺ met een gebogen lijn uitloopt in de statige met vazen bekroonde hoekposten van de toegangspoort; tussen deze hoekposten een rijke gesmede bekroning in late Lodewijk xv-stijl met het alliantiewapen De Rosen × Van der Heyden à Blisia en 1776. Mathias Soiron vervaardigde voor dit hek verscheidene voorstudies.

⁺

De muren van de hal rusten op keldermuren van 2 à 2,30 m dikte, in breuksteen;⁺ goed bewaard aan de zuidzijde met vooral beneden grote rechthoekige blokken; van iets ander karakter dan het onderste plintgedeelte van de halfovale achtergevel. Deze keldermuren vormen tezamen een rechthoek, waarvan de zuidwestelijke hoek door gelijksoortig even zwaar breuksteenwerk met de buitenmuur verbonden is. De kelder onder de hal en de ten westen hiervan gelegen wijnkelder zijn elk overkluisd door een met de voorgevel parallel gelegen mergelstenen tongewelf. De kelder ten zuiden hiervan heeft kappen op segmentbogen. In de door troggewelven overdekte keuken aan de noordkant een (herplaatste?) zandstenen schouw, afb. 56, xvib, waarvan de met peenmotief en rolwerkcartouches versierde - later naar rechts verlengde - latei op gevleugelde sfinxen rust, welker gezichten onlangs beschadigd zijn. Van de wijnkelder is aan de noordzijde een kleine ruimte afgescheiden als grafkelder voor Philibert van Isendorn à Blois, † 1677, diens echtgenote en twee kinderen, waarvan de doodkisten met de stoffelijke resten - o.a. een mummie - nog aanwezig zijn. Op de kisten opschriften met sterfdata en de wapens Van Isendorn à Blois × Van Agris.

Onder de noordelijke zijtoren twee onder elkander gelegen met een mergelstenen tongewelf overkluisde kelders.

In de onder de zuidelijke zijtoren lopende verbindingsgang tussen slotplein en tuin is⁺ de uit de kerk afkomstige grafzerk ingemetseld van Philibert van Isendorn à Blois en de zijnen - de sterfdata van de echtelieden niet ingevuld; - de ontbrekende delen van de zerk, die bij afbraak van de kerk in 1886 stukgeslagen was, zijn zo goed mogelijk aangevuld; van de kwartierwapens zijn er nog vijftien te herkennen (vgl. Publications 1907, blz. 23 vlg).

De gang wordt door een smeedijzeren hek, xviiid, met het monogram vr van de tuin afgesloten.

⁺

De ruime rechthoekige hal, afb. 45, - gelegen boven de middelste kelderruimte - heeft neoclassicistische grisailleschilderingen in olieverf, xixa, met geïmiteerde natuursteenverbanden en nissen met Diana, putti, tropeeën e.d. Een eiken balustertrap met een rijke trappaal in Lodewijk xv-stijl voert naar de bovenverdieping. Op de overloop halverwege de trap is achter kastdeuren een huisaltaar ingebouwd, afb. 54; het ante-

+ gracht

+ hek

+ inwendig

+ kelders

+ gelijkvloers

+ hoofdverdieping

[p. 80]

pendium, doek, beschilderd met bloemfestoenen en een medaillon met halffiguur van een Madonna met Kind, op de rand gemerkt: M. Delovinfosse pinxit 1781; op het hout van de achterwand de geschilderde voorstelling van de gekruisigde Christus met Maria Magdalena - gemerkt: P:M. De Lovinfosse iv.t.pcit. 1801 - tussen Maria en Joannes; op de zijwanden van de retabelnis drievoeten, op het plafond het Alziend Oog en engeltjes. Het altaar kan eerst in gebruik genomen zijn na hiertoe verkregen bisschoppelijke toestemming in 1784.

⁺ Onder de genoemde tekeningen van Mathias Soiron zijn er vele uitvoerige van de nu te beschrijven Lodewijk XVI-interieurs van de ‘Blauwe Kamer’, de ‘Chambre Romaine’ - met de nog aanwezige bedden -, de eetzaal en de grote salon; uit varianten, kleinere of grotere typische afwijkingen in de uitvoering en een onderschrift ‘Leyste voor de groote panneelen in de lambris der eetkamer tot haren’ blijkt, dat Soiron de ontwerper geweest is.

⁺ Achter de hal bevindt zich een halfronde vestibule met grisaillebeschildering, xixa, die toegang geeft tot twee slaapvertrekken. Links de zogenaamde Blauwe Kamer, afb. 47, ovaal van grondplan met een rechthoekige bed-alkoof. De Lodewijk xvi-versiering is buitengewoon elegant en verfijnd, met in stuc uitgevoerde bloemenmedaillons boven de vier tussen pilasters gevatte deuren, een stuctropee met tuingereedschap boven de spiegel van de door stucpanelen met wijnranken geflankeerde schoorsteenmantel; de strakke marmeren ondermantel van de schoorsteen draagt het monogram rh, vermoedelijk van Maria Louise de Rosen - van der Heyden à Blisia, die in 1787 of kort daarna overleed. De schoorsteenmantel ligt tegenover de alkoof, waarin een aan de ronding van het vertrek aangepast Lodewijk xvi-ledikant staat. In het plafond van de alkoof een trophée d'amour. Tegenover het venster bevinden zich dubbele kastdeuren met spiegels. Behalve het bed zijn er nog drie stoelen in Lodewijk xvi-stijl.

⁺

Rechts de Chambre Romaine, afb. 46, rechthoekig met bed-alkoof; de wanden bekleed met pseudo-Pompeïaanse schilderingen op doek in een naar de empirestijl neigende trant met door hermen gedragen bogen, vazen en sfinxen; boven de deuren putti met medaillons; de schoorsteen heeft een marmeren ondermantel met vlechtmotief terwijl de boezem is voorzien van pilasters, een lage spiegel en een jachttropee van stuc; eenvoudig doch sierlijk stucplafond met ruitvormig middenrozet en een vruchtentropee boven de alkoof. Lodewijk xvi-bed en vier stoelen.

⁺ Rechts van de hal de eetzaal of Roze Kamer met een classicistisch getinte Lodewijk xvi-aankleding met wandbetimmering, stucreliëfs boven de deuren, een stucplafond en een schoorsteenmantel, waarvan de met een stuctimpaan bekroonde spiegel, zijn pendant heeft tussen de beide tegenovergelegen vensters. Van verreweg het grootste belang zijn in dit vertrek de zeer verzorgde stucreliëfs boven de vier deuren, afb. 48 49 50 51, met voorstellingen van de opvoeding van Jupiter door de geit Amalthea en zijn avonturen met Europa, Ganymedes en Danaë; voorts de slapende Diana door een sater bespied. In deze zaal bevonden zich tot voor kort de door P.M. de Lovinfosse geschilderde en gesigneerde portretten van Charles-Servais de Rosen en zijn echtgenote Maria Louise van Buel, doek, in gesneden lijsten, welke speciaal voor dit interieur ontworpen moeten zijn (afb. Moes en Sluyterman, i, blz. 302; vgl. Maasgouw, 1949, blz. 652); thans bij de familie De Moffarts, Av. Hypolite Boulanger te Ukkel (B).

+ vertrekken

+ vestibule blauwe kamer

+ chambre romaine

+ eetzaal

[p. 81]

Via de eetzaal bereikt men de in Lodewijk xvi-stijl uitgevoerde Grote Salon in de⁺ noordelijke zijtoren, afb. 52. Boven de met gesneden bladranken prijkende lambrisering - uitgevoerd door de schrijnwerker Herman (vgl. De Borchgrave d'Altena, ii, blz. 193) naar tekeningen van Soiron, op welke tekeningen de goede kleuren, wit, blauw en goud staan aangegeven - bevindt zich geschilderd behang met pastorale taferelen; boven de deur naar de eetzaal gemerkt: Lovinfosse pixt. 1790. Marmeren schoorsteenmantel met vlechtmotief; boezem met spiegel en symmetrisch rankwerk in stuc. Het stucplafond prijkt met sierlijk rankwerk.

In de gang links van de hal geeft een hardstenen deuromlijsting, xvi, - geprofileerd⁺ als de onderste vensteromlijstingen van de achtergevel - toegang tot de zuidelijke zijtoren. In een vertrek aan deze gang een Lodewijk xv-schoorsteenmantel met een in stuc versierde boezem xviiic, afb. 53; om de met een koperen rand omlijste vuuropening paarse tegels; ervoor een mozaiek vloertje van langwerpige geglazuurde steentjes.

In de in 1895 vermoedelijk door P.J.H. Cuypers ingerichte archiefkamer in de zuidelijke⁺ toren een laatgotisch basement, afkomstig van een schouw.

⁺

Een in het muurwerk links van de hal uitgespaarde stenen diensttrap voert naar een tussenverdieping.

In de bovenhal, die in dezelfde trant beschilderd is als de hal beneden, een zware⁺ eiken bibliotheekkast, xviiid, vergroot.

⁺.

Boven de Blauwe Kamer ligt de Chinese Kamer met op doek geschilderde, enigszins op de prenten van de Fransman J. Pillement geïnspireerde chinoiserieën in blauwe tinten afb. 55; zij zijn door J. Helbig (La Peinture au Pays de Liége et sur les bords de la Meuse, Liége, 1903, blz. 454) en door De Borchgrave d'Altena - waarschijnlijk ten onrechte - toegeschreven aan De Lovinfosse; twee banen rechts van het venster vernieuwd. De schoorsteen heeft een betegelde ondermantel - waarvoor een mozaiekvloertje ligt - en een stucboezem in sobere Lodewijk xv-vormen, beschilderd met een ‘Chinees’ tafereel. In dit vertrek eenvoudig Lodewijk xvi-hemelbed, waarvan de baldakijn naar het oorspronkelijke model vernieuwd is; voorts een driedelige canapé, een chaise longue, een commode en twee stoelen, alle in Lodewijk xv-stijl, de bekleding vernieuwd in de oude trant. Elders in het gebouw nog enige meer eenvoudige schoorsteenmantels met tegels.

In de zuidelijke zijvleugel eenvoudige gedraaide balustertrap van eiken, xviiib.⁺ Op het binnen de omgrachting gelegen achterterrein een engelse tuin met oud geboomte - hoofdzakelijk beuken - en enige siervazen en postamenten, xviiid, sommige nagetekend door Mathias Soiron; op een der postamenten een terracottabeeld. In de as van het kasteel ligt een achteringang, die een onderbreking vormt van de bakstenen muur, waardoor het buitenterrein van de weg is afgescheiden; de smeedijzeren vleugels zijn opgehangen aan met vazen bekroonde hardstenen hoekposten, die op hun zijdelingse aanlopen het jaartal 1790 dragen. Van deze ingang voert een ijzeren ophaalbrug met classicistische leuningen naar de omgrachte engelse tuin; de brug is in de plaats gekomen voor een oudere van hout.

Het oude gedeelte van de hoeve, fig. 23, sedert een recente instorting in tweeën⁺ gedeeld, heeft houten tussendorpelkozijnen. Onder de noordvleugel bevindt zich een

+ grote salon

+ zijkamer

+ archief

+ tussenverdieping

+ verdieping

+ chinese kamer enz

+ zuidvleugel tuin

+ hoeve

[p. 82]

kelder, overkluisd door een bakstenen tongewelf. In de zuidvleugel een schouw met rijk gebeeldhouwde wangen, gedateerd 1657. In de noordvleugel bevond zich een dergelijke schouw; een hiervan afkomstige kraagsteen op een korintisch zuiltje wordt thans bewaard te Maastricht, Papenstraat 13. Een derde schouw uit 1658 heeft in het gedeelte gestaan, dat ingestort is.

Ten oosten van de hoeve een bakstenen tuinmuur, in de as van het kasteel onderbroken door een ingang met smeedijzeren deuren.

⁺
Het karakter van het onderste breuksteenwerk van de halfovale achtergevel en vooral de keldermuren - o.a. vergelijkbaar met de Barbarossa-stadsmuur van na 1165 te Aken zou kunnen wijzen op de 12de eeuw; de geschiedenis van de heren van Haren doet echter vermoeden, dat de burcht eerst in de 13de eeuw is gebouwd. Het kunnen de overblijfsels zijn van de in 1318 verwoeste woontoren, waarvan de kronieken spreken, en van een ommuring, over welker oostelijke gedeelten wellicht door onderzoek van de bodem onder het slotplein uitsluitsel zal kunnen verkregen worden. De zuidwestelijke hoek van de derhalve vrijwel vierkante woontoren moet blijkens het aldaar aanwezige brokstuk van de aanvang af met de ommuring in verbinding hebben gestaan. Wellicht hebben wij hier te maken met resten van een ommetselde ‘motte’. Het jongere breuksteenwerk boven in de plint van de achtergevel kan dagtekenen van een herbouw na 1318. Op de genoemde kopieën van de in 1500 vervaardigde situatieschets is het kasteel op primitieve wijze uit het noordwesten uitgebeeld, fig. 22. Uit deze tekeningen valt misschien af te leiden, dat de door de ringmuur omgeven ruimte toen nog niet geheel volgebouwd was. De ringmuur had toen kennelijk boven de plint ronde schietgaten, terwijl de kernbouw tussendorpelvensters bezat. Van de destijds klaarblijkelijk reeds aanwezige zijtorens was de noordelijke voorzien van spietorentjes op de vier hoeken. De symmetrische aanleg der zijtorens en de afgebeelde ronde schietgaten en spietorentjes doen laatmiddeleeuws aan, wat strookt met het bericht over een verwoesting in 1483; wij mogen dus veronderstellen, dat men eerst na deze verwoesting met de bouw van zijtorens begonnen is; hiervoor pleiten ook de bouwnaden tussen de breukstenen plinten dezer torens en de veel zwaardere resten van de ringmuur. Het hardsteenwerk met schietsleuven aan de achterzijde der zijvleugels moet vroeg 16de eeuws zijn; vgl. het bastion ‘De Vijf Koppen’ te Maastricht.
Na het midden van de 16de eeuw moet de ringmuur in mergel verhoogd zijn en blijkens afwezigheid van bouwnaden moet ook het mergelwerk der hoektorens in die tijd zijn opgemetseld. Dit zou impliceren, dat de hoektorens die afgebeeld zijn op de tekening van omstreeks 1500, fig. 22, bij die gelegenheid grotendeels herbouwd werden.
De nog fragmentarisch aanwezige, oorspronkelijk met driehoekfrontons bekroonde kruisvensters, welke door Josuah de Grave en Jan de Beyer zijn afgebeeld, zullen tot stand zijn gekomen tijdens de verbouwing na 1555; zij vertonen overeenkomst met de vensters van het slot Rheydt 1567, waarmee familiebetrekkingen bestonden. De ronde vensters stammen uit dezelfde tijd. In deze jaren moet ook de voormalige in- en uitgezwenkte, met pinakels versierde topgevel op het midden van de achtergevel - o.a. te vergelijken met het raadhuis van Düsseldorf 1570 - zijn opgetrokken; het gebroken fronton echter, waarmee deze top bekroond was moet van later datum geweest zijn; de gebroken frontons van het portaal van St. Jacques te Luik, 1558, doen ouder aan. Daarentegen zijn die boven de vensters van de ‘annexe’ der ‘Maison de Batta’ te Hoei wel van hetzelfde karakter (zij gelijken ook op de voorm. frontons der bovenverdieping). Deze is uit 1575 (J. Schoonbroodt, Inventaire des archives de l'abbaye du Val-St.-Lambert, II, Luik 1880, blz. 216. - R. Dubois, Les rues de Huy, Hoei, 1910, blz. 45 vlg.). Daar ook de omlijstingen der vensters boven anders zijn dan beneden, moet een andere maar niet overgeleverde bouwcampagne, xvid, worden aangenomen voor deze vensters en de voorm. dakkapellen aan weerskanten van de middentop en diens bekroning. Hetzelfde geldt voor de bovengedeelten der zijtorens met hun bedakingen, zoals deze nog op oude tekeningen, afb. 43, te zien zijn, en de middentoren, die vrijwel rustte op de grondmuren van de woontoren (alles renaissance). Bij een verdere campagne van 1648 tot 1669 zullen dan de zijvleugels hun huidige gedaante verkregen hebben en, getuige de daar aangetroffen jaartallen, de hoeve. De galerij van 1653 van Lambert du Hutois - waarvan nog verspreide fragmenten aanwezig zijn - kan gelegen hebben op de plaats van het huidige bordes of aan de pleinzijde van de door Josuah de Grave afgebeelde ingangsvleugel. Het is echter ook mogelijk, dat deze ingangsvleugel - waarvan de aanzetten nog gedeeltelijk zichtbaar zijn - eerst veel later gereed kwam; daarop zou althans het in de grachtbeschoeiing voorkomende jaartal 1669

+ bouwgeschiedenis

[p. 83]

kunnen wijzen; uit dat jaar zou dan ook de vaste brug kunnen stammen. Ook de nog aanwezige schouwen - behoudens die van de keuken - zijn uit deze tijd.
De Lodewijk XV-trap en de Lodewijk XV-schoorsteenmantels zullen zijn aangebracht tijdens de inwendige wijzigingen van 1760. Verder is het tegenwoordige aspect, zowel van buiten als van binnen, grotendeels te danken aan de zeer ingrijpende verbouwingen onder Charles-Servais de Rosen, waarbij de middentoren werd verlaagd, de ingangsvleugel in 1776 door het huidige door Mathias Soiron ontworpen smeedijzeren hek vervangen werd, de voorgevel in 1785 geheel gewijzigd werd en voorzien van het tegenwoordige bordes en de achtergevel alle plastische decoratie verloor. Ook de franse vensters met de grote ruiten aan de achterzijde van het herenhuis zijn door hem ontworpen en uitgevoerd ‘anno 1790 in Luyk’. De door Soiron ontworpen Lodewijk XVI-interieurs kwamen in deze periode tot stand; in 1790 werden immers de schilderingen voor de grote salon vervaardigd door De Lovinfosse, die reeds in 1781 het antependium had geschilderd voor het huisaltaar, waarvan de retabelschilderingen eerst in 1801 zouden gereedkomen. Het jaartal 1790 op het achterinrijhek zal tevens betrekking hebben op de tuinaanleg; na verlegging van de gracht, die blijkens bouwnaden voorheen vlak langs de achtergevels der zijvleugels liep.
Dat er ook in de 19de eeuw aan het kasteel gewerkt is bewijzen o.a. de op reparaties duidende jaartallen 1821 en 1822 op de windvaantjes der zijtorens en de wandbeschildering in hal en vestibule. In 1895 werd de archiefkamer, vermoedelijk door P.J.H. Cuypers, in neogotische stijl ingericht; omstreeks dezelfde tijd werden de zijvleugels van de hoeve, die oorspronkelijk tot aan de gracht reikten ingekort, terwijl aan de weg het huidige poortgebouw werd opgericht; na instorting van het middengedeelte bleef er tenslotte maar bitter weinig van de oude hoeve over. De witsellaag waarmede het kasteel vermoedelijk sinds 18de eeuwse verbouwingen bedekt is geweest, is kortelings verwijderd.

DE WIEGERSHOF ligt ten noordoosten van het dorp op een rechthoekig oorspronkelijk⁺ omgracht terrein.

In 1607 is er sprake ‘1^o van eenen boomgaert by het huys Haren, waer die Heer tegenwoordig in wonende is. 2^o Item van eenen boomgaert gelegen by den Alden-Borgh’ (Publications 1873, blz. 403). Wanneer de Alden-Borgh te vereenzelvigen is met het huidige kasteel, dan mogen wij in de toenmalige residentie wellicht het in 1555 voor Herman Scheiffert van Merode ‘getimmerde’ zomerhuis zien, dat omgeven was met water ‘ende voorzien van eene ophaelbrugge met ketens’ (Publications 1873, blz. blz. 423, vgl. blz. 74). De plaats van dit laatste huis is niet bekend; misschien echter mogen wij de Wiegershof als een opvolger ervan beschouwen. De Wiegers- of Wingartshof behoorde immers tot de goederen van Philibert van Isendorn à Blois, heer van Borgharen, wiens dochter Lucretia in 1681 met Otto Georg van Birkenfeld huwde; in 1716 blijkt het goed in het bezit van de familie Birkenfeld (Publications 1873, blz. 391, 463-464) doch een wapensteen van 1793 wijst erop, dat het huidige grotendeels naar ontwerpen van Mathias Soiron opgetrokken gebouw zijn totstandkoming dankt aan de activiteit van Charles-Servais de Rosen, die ook het kasteel had laten verbouwen (zie blz. 74).
Onder de tekeningen van Soiron in het Rijksarchief te Maastricht bevinden zich een ‘plan van de oude en nieuwe aanteleggene schuur te Wigertshof’ en een ‘pricise model van de steenen poorten Boog aen den inganck Bassecour te Wiegershof gemaak .....’, voorts o.a. een aanzicht van de gehele ingangszijde met de daarop aansluitende gedeelten; afb. 41.
De in 1946 uitgebrande dienstvleugels zijn hersteld door de huidige eigenaar, het Burgerlijk Armbestuur van Maastricht.

De van rechthoekige vensters en -ingangen in hardstenen omlijstingen voorziene gebouwen⁺ liggen symmetrisch om een binnenplaats, afb. 41-42. Deze binnenplaats is toegankelijk via een door een mansarddak gedekt ingangspaviljoen, dat aan de veldzijde boven de spaarzaam geblokte segmentboogpoort een steen heeft met het dubbelwapen De Rosen Van Buel en 1793. Aan weerskanten van dit ingangspaviljoen liggen lage verbindingsstukken, die naar de zijvleugels zijn afgerond. De zijvleugels - links het woonhuis van twee verdiepingen en een zolderverdieping, rechts de grote schuur, die even hoog is - hebben aan de voorzijde eenvoudige topgevels met vlechtingen. Het woonhuis heeft boven de voor- en achteringang een ovaal venster in mergel met op

+ wiegershof

+ beschrijving

[p. 84]

een der sluitstenen het later ingekraste jaartal 1846; aan de zijde van de binnenplaats bevinden zich voorts enige tussendorpelvensters in gladde hardstenen omlijstingen. Vergelijking met de tekeningen van Soiron leert, dat de gehele aanleg uit 1793 stamt met uitzondering van het voorste gedeelte van de grote schuur, xviiia, en de kortere schuur, ten noorden van de grote, welke na 1793 doch eveneens naar plannen van Soiron gebouwd moet zijn.

⁺ In het woonhuis balustertrap, xviiid, en moerbalkzolderingen. In de grote schuur zijn nog twee der vier bakstenen spitsbogen gehandhaafd, die ter ondersteuning van de dakgordingen werden opgemetseld; vgl. Amby, de Tiendschuur, en Amstenrade, hoeve Aan de Kerk 4.

⁺ Bovenstraat 3. Hoeve, xixa, met vensters en -ingangen in hardsteen.

Bovenstraat 35. Maashof; neoclassicistisch woonhuis met koetspoort in de vorm van een triomfboog, 1867; in- en uitgezwenkte geschubde schamppalen van hardsteen. Langs de Maas 18. Schilderachtige hoeve, xixa, met rechthoekige vensters met hardstenen lateien en ingangen in hardsteen; de gewitte vleugels om een open binnenplaats.

⁺ De Watermolen, Bovenstraat 12, in 1684 aangekocht door de familie Van Isendorn à Blois (Publications 1873, blz. 462) is een klein gebouwtje van breuksteen - in grote blokken - en mergel onder een leien zadeldak. Ingang met rondbooglatei en een tussendorpelvenster, beide in hardsteen met onregelmatig geblokte penanten xvii; verder latere vensters. Het molenrad is onlangs verdwenen.

+ inwendig

+ hoeven

+ watermolen