Zuid-Limburg uitgezonderd Maastricht

Bunde

De gemeente omvat het kerkdorp van die naam, de gehuchten Kazen en Voulwammes⁺ en voorts het gehucht Weert, inzoverre dit buiten de gemeente Meerssen is gelegen.

J. de Chestret de Haneffe, in Publications, 1878 blz. 289. - J. Habets, Beknopte geschiedenis der⁺ proosdij Meerssen, in Publications 1888, blz. 1 vlg. - Eversen en Meulleners, blz. 101 vlg. - De Crassier, 1931, blz. 64 vlg.
Bunde behoorde tot de goederen der proosdij van Meerssen, die in 1145 door paus Eugenius III in bescherming⁺ werden genomen (G.C. Ubaghs, Korte schets der geschiedenis van het Land van Valkenburg, Leuven 1858, blz. 110). Evenals de overige Meerssener proosdijbezittingen komt het in de loop der volgende eeuwen in het machtsbereik der heren van Valkenburg. Tenslotte wordt het in 1661 Staats.
Ofschoon er in 1380 sprake is van een heerlijkheid van Bunde, die door Wenceslaus, hertog van Brabant en heer van Valkenburg, vergeven wordt aan Jan Struver van Hulsberg of Bunde gen. Schaloen, wordt Bunde eerst in 1626 feitelijk tot heerlijkheid verheven en vervolgens in 1627 verkocht aan Wolter van Hoensbroeck-Geul, wiens nakomelingen de heerlijkheid hebben behouden tot 1794. Na eerst behoord te hebben tot de hoofdschepenbank van Meerssen verkreeg Bunde in 1626 een eigen schepenbank, later tot 1745 samengesmolten met die van Geul en Ulestraten.

+ gebied

+ litteratuur

+ geschiedenis

Bunde

DE ROOMS-KATHOLIEKE KERK van de H. Agnes is een opvolgster van een vroegere⁺ kapel, die behoorde tot de proosdij van Meerssen en waarvan reeds in 1145 gewag wordt gemaakt. Deze kapel werd eerst in 1613 tot parochie verheven (J. de Chestret de Haneffe, o.c., blz. 287. - J. Habets, in Publications 1888, blz. 18. - Eversen en Meulleners, blz. 100). In 1714 en 1752 is er sprake van herstellingen (Maasgouw, 1895, blz. 22). Een nieuwe kerk, ontworpen door architect J.F.M.W. van der Pluym, is in 1960 in gebruik genomen.

Het oude gebouw is ontstaan door vergroting van een kerk met een westtoren, 1714?,⁺ een schip van drie traveeën, 1714?, en een smaller rondgesloten koor, dat met de erachter gelegen sacristie in 1842 was gebouwd door een zekere Dumolin (vgl. notities achter in kasboek der vroegere schutterij bij kerkmeester P.H. Vrancken); de door rechte steunberen versterkte muren doorbroken met rondboogvensters in mergel met geblokte penanten (vgl. foto's van 1904 in de verz. van Monumentenzorg). In 1905 deden de architecten Ramaekers en Bingen de toren afbreken, waarna het schip twee traveeën westwaarts verlengd werd en voorzien van het huidige torenpaar, terwijl de sacristie werd uitgebreid. Van nog recenter datum zijn de kapellen aan weerskanten van het koor. Inwendig dorische pilasters en tongewelven van stuc.

Van de inventaris, overgebracht naar de nieuwe kerk, is het volgende vermeldenswaard:⁺

Madonna, hout, xivb, hoog 193, Maaslands onder Keulse invloed, afb. 65; hoofdje⁺ en bovenlichaam van het Kind vernieuwd, xixa?

+ oude r.k. kerk

+ beschrijving

+ inventaris

+ beelden

[p. 90]

Kruis met houten korpus, xvib, ± 70 hoog. Op het kerkhof kruisbeeld, xixa, hoog 160. Achter tegen de pastorie kruisbeeld, xixa, hoog 67, dat vroeger heeft gestaan op de viersprong Pletstraat-Patronaatstraat-Papenweg.

In het patronaatsgebouw: H. Rochus, hout, xviii, hoog 92; verder twee beelden van aardewerk, xixa, nl. de H. Rochus, hoog 54, en de H. Barbara, hoog 52.

⁺ Twee schilderijen, in getoogde houten lijsten; doek xvii, hoog 150, breed 86; voorstellend resp. Annatrits in grot en de H. Familie met Anna, elk met stichtersfiguur; oorspronkelijk altaarstukken; thans in het Bisschoppelijk Museum te Maastricht.

⁺ De parochie bezit het volgende zilverwerk:

Gedeeltelijk vergulde stralenmonstrans, xixa, hoog 66, in neoclassicistische trant; gemerkt met Janushoofd in vierkant, f en dubbele pijl in vierkant, bladwerk in een rond veld. Reliekhouder, xixa, hoog 34, met nieuw expositorium; Nederlands gehaltemerk en il in rechthoek.

Ciborie met rococoversieringen, hoog 39, afb. 455; onder de voet: ‘petrVs: franCIsCVs: DV MOVLIn’ (1772).

Kelk, xviia, hoog 26, afb. 445; de ronde voet en de cuppa met acanthusranken in filigraan en vergulde medaillons met resp. de reliëfvoorstellingen van de evangelisten en de kerkvaders; Maastrichts keurstempel, o en dn(?); onder de voet later inschrift: guillms petr = s chr = nus rietraet / = guill = ms ianssens can = ci ad divum servatium trai = ti ad mosam 1821.

Kelk, xviiib, hoog 28, met getorste voet; Maastricht ster en onleesbaar merk.

Ampullen met ovale schaal, gemerkt js in vierkant en twee onleesbare merken; blijkens opschrift 21-1-1827 geschonken door M.P.L. Janssens, eigenaar van Rustenburg.

Missaalbeslagen, xixa, met festoen en acantusversiering; gemerkt pc in ruit en onleesbaar stempel; blijkens onderschrift geschonken door ‘Guillmus Janssens’ kanunnik van de St. Servaas te Maastricht 21-1-1820.

Missaalbeslag, xixa, met dezelfde merken, blijkens opschrift 9-11-1822 door dezelfde kanunnik geschonken; dit beslag, dat versierd is met doodshoofden, zandloper en bladwerk, is aangebracht op een in 1776 bij Plantin te Antwerpen gedrukt dodenmisboek.

⁺ Godslamp, xixa; processiekruis, xixa; zes gedreven drievoetskandelaars, xviii, hoog 94, de stam zeshoekig en versierd met acanthus, voluten en ovale medaillons; vier gegoten drievoetskandelaars, xviib, hoog 33; zes drievoetskandelaars xixa hoog 84.

⁺ Groen zijden kazuifel, xviiid, bestikt met bloemen. Groen zijden driestel bestikt met bloemen, xixa met nieuwe oplegsels. Wit zijden velum, midden xix, bestikt met bloemen en brokaat.

⁺ Credenskast, xixb, bij vergroting der sacristie verlengd, versierd met rustiek kruisbeeld. Hangklok, xixa.

⁺ Grafzerken, o.a. van de kanunniken van St. Servaas te Maastricht, G.P.C. Rietraet † 1820 en G. Janssens † 1823. Verder grafsteen van Catharine de Fraipont, † 1660, en Elisabetha Quercu, † 1609.

⁺ Het Rooms-Katholieke Koloniehuis en Franciscanessenklooster Overbunde (vgl. Publications 1884, blz. 392; 1931, blz. 68) bezit een drieluik, panelen, zuidnederlands (Antwerpen) xvia, in getoogde lijsten; het middenpaneel, 86 × 56, met een voorstelling van de kruisiging; het linkerluik met de kruisdraging, het rechterluik met de kruisafneming en op de voorgrond de in een witte koormantel geklede stichter, wiens

+ schilderijen

+ zilverwerk

+ koperwerk

+ paramenten

+ diversen

+ grafstenen

+ overbunde drieluik

[p. 91]

wapen - in rood drie strijdkolven, 2 en 1; dekkleden rood en wit; helmteken een strijdkolf uit het schild - op het linkerluik voorkomt. Het is afkomstig uit Mönchen-Gladbach-Windberg, St. Franziskus Heilstätte.

DE HEILIGENBERG, Hofkestraat 3-3a, thans in het bezit van de families Wildschut en⁺ Van Banning, wordt in 1381 voor het eerst genoemd wanneer Mathias van der Carteyn het goed Carteyn en een derde van de Heiligenberg als Valkenburgs leen verheft, terwijl Jan van Bunde en Reinier van Hulsberg elk een ander derde gedeelte verheergewaden. In 1537 verheft Aert van Bunde gen. Coninx deze leengoederen, die voortaan ook bekend zullen zijn onder de naam Jonker Coninxleen (Habets, 1884, blz. 396 - De Crassier, 1931, blz. 65). In 1954-1955 is het herenhuis gerestaureerd onder leiding van architect G.J.W. Snelder.

Het lage herenhuis, xviiib, afb. 62, van baksteen met mergelhoekblokken onder een⁺ mansardwolfdak heeft twee korte naar voren springende zijvleugels onder iets lagere mansard-schilddaken en een middenrisaliet met in mergel gebosseerde hoeken ter accentuering van de ingang. De hardstenen ingangsomlijsting heeft geprofileerde dagkanten en een in- en uitgezwenkte bovendorpel met een schelpcartouche in vroege rococostijl; uit het dubbelwapen boven de ingang blijkt, dat het huis gebouwd moet zijn door Pierre Machuré, † 1744, die gehuwd was met Maria Agnes Meussens, † 1756 (vgl. A.J. Flament, Geschiedenis der Twaalf Apostelen genaamd ‘de Belick’ te Maastricht, Maastricht, 1892-'93, aanhang, blz. 93 en Rietstap). De vensters hebben alle hardstenen omlijstingen, type 1a. Verder zijn er houten dakkapellen met in- en uitgezwenkte zijstukken en gebogen deklijsten en op de nokhoeken van het dak gesmede windwijzers.

Tegen de linker zijde van het huis een kleine aanbouw, verbonden met een tuinmuur, waarin zich een poortje bevindt met 1777 in de hardstenen segmentbooglatei. Rechts een lagere schuur onder een mansarddak, ± 1800, en een mergelstenen tuinmuur. Voor het huis een kort terras.

In de centrale hal eiken trap met gesneden hoofdbaluster in Lodewijk xvi-vormen,⁺ xviiid. In verschillende vertrekken schoorsteenmantels met stucboezems in rococostijl, xviiic; om de stookplaatsen bezet met blauwe of paarse tegels.

De hoeve - om een naar achteren open binnenplaats - heeft twee t.o. van elkaar haaks⁺ gelegen vleugels, resp. in mergel, xviiia, en baksteen, xviiid. Boven een der beide poorten een herplaatste (?) gevelsteen met anno 17 . 22

INGENOPE, Patronaatstraat 4-5-7, wordt in 1381 door Jan van Hulsberg gen.⁺ Schaloen als leen van Valkenburg verheven, om welke reden het wel als zetel van de in 1380 bedoelde quasi heerlijkheid Bunde beschouwd wordt. Tot 1592 blijft het goed in handen van het geslacht Van Hulsberg (Habets, 1884, blz. 399. - De Crassier, 1931, blz. 67).

De herenhoeve is gebouwd om een rechthoekige binnenplaats, die toegankelijk is via⁺ een inrijpoort, xixa, in een monumentale neoclassicistische omlijsting van baksteen en mergel met gepaneelde brede pilasters een zwaar hoofdgestel en een attiek.

Het woonhuis van twee verdiepingen rechts heeft aan de binnenplaats een gevel met speklagen van mergel, thans gepleisterd. Aan de veldzijde vensters in hardsteen; in de puntgevels aan voor- en achterzijde, segmentboogvensters en -ingangen in hardsteen, resp. type ia en id, xviiid.

Inwendig eenvoudige schoorsteenmantels van marmer of van hout met bovenmantels⁺

+ heiligenberg

+ beschrijving

+ inwendig

+ hoeve

+ ingenope

+ beschrijving

+ inwendig

[p. 92]

van stuc of hout, xviiid. Van elders ingebrachte marmeren Lodewijk xvi-schoorsteenmantel; de stucboezem met pilasters. Trap met gesneden hoofdbaluster, xviiid, en trap met neoclassicistische leuning, xixa.

⁺ Om het huis drie stel hekpijlers van baksteen met mergelstenen lijsten; een met ronde siervazen, xviiid, een ander met vierkante vazen, xixa.

⁺

DE KALVERHOF OF INGENDAEL, Pasweg 3, voor het eerst vermeld in 1443 als grootleen van Valkenburg (De Crassier, 1931, blz. 66) en thans eigendom van de familie Damoiseaux, heeft door herhaalde delingen zeer geleden. Vermeldenswaard is nog slechts een lage vleugel onder een zadeldak, voorzien van segmentboogvensters in hardsteen, type ia, en ten dele bepleisterd, xviiib.

⁺ RUSTENBURG, Geulstraat 10, thans in het bezit van de familie Hennen, was vermoedelijk een allodium; het wordt althans niet vermeld onder de Valkenburgse lenen. Er is eerst sprake van in 1767, wanneer het door de erven van dr. Munix verkocht wordt aan een zekere Frans Debra (Habets, 1884, blz. 398). Uit ontwerptekeningen⁺ in het Rijksarchief te Maastricht, afb. 60, blijkt, dat het herenhuis in het begin van de vorige eeuw door Mathias Soiron verbouwd is voor Guillelmus Janssens, kanunnik van St. Servaas te Maastricht, schenker van enig zilverwerk aan de kerk (vgl. blz. 90).

⁺ De grotendeels bakstenen vleugels van deze herenhof liggen om een grote rechthoekige binnenplaats, die toegankelijk is door een inrijpoort met hardstenen imposten en een sluitsteen van hetzelfde materiaal met 1720, het bouwjaar van de gehele ingangsvleugel.

De achtervleugel (afb. 61) - die blijkens een gevelsteen in 1654 werd opgetrokken - heeft kruis- en tussendorpelvensters en ingangen met gedeelde bovenlichten in hardsteen; in het vakwerkgedeelte rechts aan de binnenplaats een schuurpoort, waarvan de bovendorpel - met a^o 1654 - rust op in- en uitgezwenkte korbelen.

Het herenhuis, xviiia, met aan de binnenplaats houten tussendorpelkozijnen, heeft aan de tuinzijde eenvoudige vensters en een middeningang met aangekoppelde zijvensters in hardsteen, gelijkvloers xixa. Dit gedeelte, dat oorspronkelijk door een zadeldak afgedekt was, werd in 1918 verhoogd met de huidige middentoren en links hiervan de verdieping met mansarddak.

⁺ In de centrale met zwarte en witte plavuizen geplaveide hal een trap en een stucplafond in Lodewijk xvi-stijl, afb. 58. Links van de hal twee door vleugeldeuren verbonden vertrekken met lambrizeringen, deuren, marmeren schoorsteenmantels met stucboezems en stucplafonds in Lodewijk xvi-stijl; de stucboezems met pilasters en ranken arabeskenwerk uitgaande van vazen, afb. 59; het plafond van het grootste vertrek met een getorste middenrozet, een groot medaillon en hoekvullingen; boven een der deuren een vaas met rozen in stuc; voorts is er een ingebouwd buffet, waarboven een stucreliëf is aangebracht, voorstellend een bloemkorf in een landschap. Onder de genoemde tekeningen van Soiron bevindt zich o.a. een plattegrond ‘Eerste Projet van t buijten goet van de Heer Canonik Jansen te Bun’, afb. 60, met twee varianten; op het eerste project zijn o.a. het buffet, ‘De schouw aldae gezet’ en een ‘capel’ met potlood bijgetekend; het buffet is kennelijk geïnspireerd op een hoekkast ‘gemaekt door Dumoulin’, welke door Soiron in 1797 was nagetekend. Van de kapel, die aan

+ hekpijlers

+ de kalverhof of ingendael

+ rustenburg

+ oude tekeningen

+ beschrijving

+ inwendig

[p. 93]

de binnenplaats lag, zijn nog sporen in het metselwerk zichtbaar. Ook het buffet en de betreffende ‘schouw’ staan op de in potlood aangegeven plaats.

In de boomgaarden om het huis een drietal hekpijlerstellen van hardsteen en mergel;⁺ een met siervazen. Soiron tekende een ‘model der Pilaren voor de Heer Canonik Jansen te Bun 1812 gemaakt’.

Meerstraat 3. Schilderachtig gelegen in de schaduw van een oude esdoorn, een hoeve⁺ van baksteen met mergelstenen speklagen, gebouwd om een open binnenplaats.

Dorpsstraat 38. Hoeve opgetrokken in baksteen; haaks op het woonhuis, xixa, waarin volgens de plaatselijke overlevering enige tijd de gemeente-administratie gevestigd was, een vleugel, xviii, met een geblokte geveltopomlijsting van mergel; in het woonhuis een eenvoudige houten schouw met consoles en spiegelstukken.

+ hekken

+ hoeven

Kazen

In dit schilderachtige bij de Kruisberg gelegen gehucht zijn de volgende hoeven vermeldenswaard.⁺

2. Hoeve De Loch, om gesloten binnenplaats; jaarankers 1789; inwendig schoorsteenmantel, xviiid, met tegels om de stookplaats.

11. Hoeve met puntgevel van mergel, vroeger met gevelsteen, waarop 1792; voorts vakwerk. Gedeelte van baksteen blijkens sluitsteen van de poort uit 1844. Inwendig houten schouw met spiegelstukken en alkoofkast met pilasters, xviiid.

33. Hoeve, xviiib, met segmentboogvensters in hardsteen, type ia.

+ hoeven

Voulwammes

Schilderachtig gehucht aan de Maas.

2. Hoeve in haakvorm opgetrokken van baksteen met hardstenen ingangsomlijsting en⁺ vensterdorpels, xixa.

+ hoeven

Weert

Binnen de gemeente Bunde liggen de volgende hoeven:

Oude Rijksweg 2. Hoeve om gesloten binnenplaats; gewit; twee ellipsboogpoorten⁺ met sokkels, imposten en sluitstenen van hardsteen; aan de straat twee puntgevels, xixa.

Oude Rijksweg 6. ‘Het Hoolhuis’, voormalige brouwerij en hoeve, - thans glazeniersatelier -, om gesloten binnenplaats opgetrokken uit baksteen, gewit; vier puntgevels. Op de sluitstenen van twee poorten iww 1818 en mpb d8 mei, hetgeen strookt met de architectuur, welke door eenvoudige rechthoekige segmentboog- en rondboogvensters bepaald wordt; de rondboogvensters omlijst door pilasters en bogen. Twee segmentboogingangen in hardsteen, type ia.

+ hoeven