De reis van Sinte Brandaan

[p. 46]

De reis van Sinte Brandaan

Nu verneemt, hoe over lang¹
een heere was in Ierland,
die zag menig Gods teekijn³.
Wildi⁴ dies geloovende zijn,
zoo hoort wonder, gi heeren!
Die⁶ Heilige Geest moet⁶ mi leeren,
diewelke der ezelinnen
wijlen⁸ dede sprekens beginnen⁸,
daarop dat reed Balaam
- dat was een heiden man -
dat ze menschelike sprak,
daar zij den engel Gods zag
kommen in haar gemoet¹³.
Den weg hi haar wederstoet¹⁴
met eenen zwaarde vierijn.¹⁵
Zi vloo van¹⁶ den engel fijn¹⁶
ende dede haren heere kond¹⁷.
Deze moete ontsluten¹⁸ mijnen mond:
diegene die haar gaf de macht
dat zi werd redene acht²⁰.

Een heilig man was²¹, zonder waan.²¹
Geheeten zoo was hi Brandaan.
Abt was hi ende regement²³
van 3000 moonken²⁴ of daar omtrent;
geboren ute Hiberne²⁵.
Gode diendi²⁶ wel gerne.

1 over lang - lang geleden.

3 teekijn - wonder(teken).

4 wildi - wilt ge.

6 die de

6 moet - moge.

8 wijlen - eertijds

8 sprekens beginnen - beginnen met spreken.

13 in haar gemoet - haar te gemoet.

14 wederstoet - versperde.

15 vierijn - vurig.

16 vloo van - vluchtte voor

16 fijn - mooi.

17 dede haren heere kond - vertelde het aan haar meester. Vs 7-17 zie Numeri XXII, 21-35.

18 ontsluten - openen.

20 redene acht - in staat om te spreken.

21 er was eens een heilige

21 zonder waan - zonder twijfel.

23 regement - bestuurder.

24 moonken - monniken.

25 Hiberne - Ierland.

26 diendi - diende hij.

[p. 47]

De reis van Sinte Brandaan

Staat toe dat ik mij tot u keer:⁺
Er was eens in Ierland een heer.
Menig wonder van God zag hij.
Neemt dit als waarheid aan van mij.
Heren, ik begin het verhaal!
Heilige Geest, verlicht mijn taal,
Gij, die gaaft aan een ezelin
lang geleden het spraakbegin,
- het dier waarop Balaam zat,
die het Christengeloof niet had. -
Menselijk sprak het dier meteen
toen de engel Gods het verscheen.
Door voor de ezelin te staan
belette hij haar voort te gaan,
tonende haar zijn vlammend zwaard;
en de ezelin zeer vervaard,
deed dit alles haar meester kond.
Gods Geest opene ook mijn mond.
Het was immers op zijn beraad
dat zij tot spreken was in staat.

Heilig - maar wie twijfelt daaraan? -⁺
was de heilige Sint Brandaan.
Abt was hij over een abdij.
Drie duizend monniken had hij.
Geboortig was hij uit Ierland,
God dienend met hart en verstand.

+ Proloog

+ Waarom Brandaan op reis gaat

[p. 48]

 

Deze vand²⁷ - in 't onderzoeken,

 

beschreven in ouden boeken

 

van vele teekenen²⁹ ons Heeren -

30

(Hoort! Hier mogedi³⁰ leeren

 

van den goeden Gods wijze³¹),

 

hoe dat twee paradijzen

 

boven der aarden³³ waren.

 

Doe³⁴ las hi voort te waren³⁴

 

van vele wonders datmer³⁵ in vand

 

ende menig groot eiland.

 

Ook las de wijze heere

 

hoe dat eene wereld weere³⁸

 

hier onder deze eerde³⁹

40

ende als 't hier dag werde,

 

dat⁴¹ daar dan nacht zij.

 

Hi las dat hemelen waren⁴² drie.

 

Van visschen hi geschreven vand,

 

hoe dat een woud ende een land⁴⁴

 

gewassen⁴⁵ stond op zijne zwaarde.

 

Dat wederzeidi⁴⁶ harde,

 

omdat⁴⁷ zoo ongelovig was.

 

Ook las hi, hoe dat Judas

 

geniette⁴⁹ Gods ontfermighede

50

ende hi genade hadde mede⁵⁰

 

alle Zondages nachte.⁵¹

 

Hi en wilde no hi en mochte^52-53

 

dies emmer niet gelooven,

 

hi en zaagt⁵⁴ met zijnen oogen.

 

Van toorne verberrendi⁵⁵ den boek

 

ende gaf den schrijvere eenen vloek⁵⁶.

 

Dat bekochti⁵⁷ zint wel diere.

 

Daar hi stond bi den viere⁵⁸

 

daar die boek in bernende lag,

60

die engel Gods hem toe sprak:

27 vand - vond.

29 teekenen, zie vs 3.

30 mogedi - kunt ge.

31 Gods wijze - wijze man Gods.

33 boven der aarden - op aarde.

34 doe - toen

34 te waren - inderdaad.

35 datmer - dat men er, vand, zie vs 27.

38 weere - ware, zou zijn.

39 eerde - aarde.

41 dat - dat het. Vs 42 rijmt op 41 volg. het mnl. taalgebruik.

42 hij las dat er drie hemelen waren.

44 dat een woudrijk land.

45 gewassen - gegroeid, zwaarde - huid.

46 wederzeidi - loochende hij, harde (spreek uit: haarde) - met stelligheid.

47 omdat - omdat het, ongelovig - ongelooflijk.

49 geniette - ondervond, ontfermighede - barmhartigheid.

50 mede - bovendien.

51 de avond en nacht vóór elke Zondag.

52-53 hij wilde noch kon dit volstrekt niet geloven.

54 hi en zaagt - tenzij hij het zag.

55 verberrendi - verbrandde hij.

56 gaf eenen vloek - vervloekte.

57 dat bekocht hij sindsdien wel duur.

58 viere - vuur.

[p. 49]

 

Deze nu, bij zijn onderzoek,

 

vond vermeld in menig oud boek

 

dat er veel wonders is geschied.

 

- Luistert dus en vergeet ook niet

 

bij deze wijze school te gaan. -

 

Men treft twee paradijzen aan

 

boven de aarde, zei het boek.

 

En - na voortgezet onderzoek -

 

las hij dat er in d' oceaan

 

veel grote eilanden bestaan;

 

hij las nu ook dat er gewis

 

nog een andere wereld is.

 

Onder de aarde vindt men haar;

 

wordt men hier het daglicht gewaar,

 

dan heerst daar duisternis. En zie,

 

hemelen zijn er, las hij, drie.

 

Ook was er sprake van een vis

 

en hoe daarop een wildernis

 

ontstaan was - boven op zijn huid.

 

Daar voer hij heftig over uit,

 

wijl het niet te geloven was.

 

Ook sprak het boek over Judas:

 

deze ondervond in zijn lot

 

een weinig leniging van God,

 

iedere nacht voor Zondagnacht.

 

Ook dit vond Sint Brandaan verdacht.

 

Hij ontzei het boek elk gezag,

 

tenzij hij zulks persoonlijk zag.

 

Hij verbrandde in toom het boek

 

en de schrijver gaf hij zijn vloek.

 

Dit bekocht hij sindsdien wel duur,

 

want terwijl hij stond voor het vuur,

 

waar het boek brandende in lei,

 

kwam een engel tot hem en zei:

[p. 50]

 

‘O lieve vriend Brandaan,

 

du heves⁶² evele⁶² misdaan,

 

dat overmits⁶³ dijnen⁶³ toorn

 

die waarheid dus is verloren.

 

Nu laattene⁶⁵ hemen daar inne:

 

di werd nog wel in inne⁶⁶

 

wat waar ofte logene es⁶⁷.

 

Di ontbiedt⁶⁸ Jezus Kerst

 

dattu zuls⁶⁹ gaan varen

70

op des zeewes baren⁷⁰

 

al omme ende omme negen jaar;

 

du zult beschouwen⁷², wat is waar

 

of wat logene zij mede⁷³.’

 

Dat ward⁷⁴ hem groote pijnlikhede⁷⁴.

 

Dus gald⁷⁵ hi den boek

 

ende leed omme dien vloek

 

wel menigen grooten nood

 

ende voer daar 't God gebood.

 

 

 

Doe⁷⁹ Brandaan, die heilige man,

80

alzoo te rechte⁸⁰ vernam

 

wat hem God zelve ontbood⁸¹,

 

doe was zijn zorge al te⁸² groot

 

ende hi bad onzen Heere

 

door zijnre moeder eere:⁸⁴

 

zoo wat hem geviele⁸⁵,

 

dat hi⁸⁶ behielde⁸⁶ zijne ziele,

 

ende hi hem wilde bewaren

 

ende tsiere⁸⁸ genaden doen varen.

 

Doe ging Brandaan te hand⁸⁹

90

an des zeewes⁹⁰ kant

 

ende dede eenen kiel⁹¹ touwen⁹¹

 

vaste ende getrouwen:⁹²

62 du heves - ge hebt

62 evele - op verkeerde wijze.

63 overmits - tengevolge van

63 dijnen - uw.

65 laattene - laat hem (nl. hetboek).

66 ge zult nog wel gewaar worden.

67 es - is.

68 ontbiedt - gelast.

69 dattu zuls - dat ge moet.

70 op de golven van de zee.

72 du zult beschouwen - ge moet nagaan.

73 mede, zie vs 50 (het woord is vrij kleurloos van betekenis).

74 ward - werd

74 pijnlikhede - moeite, bezwaarlijkheid.

75 gald - betaalde, boette voor.

79 doe, zie vs 34.

80 te rechte - nauwkeurig.

81 ontbood, zie vs 68.

82 al te - zeer.

84 ter ere van Maria.

85 wat hem (Brandaan) ook zou overkomen.

86 hi - d.w.z. God

86 behielde - zou redden, sparen.

88 tsiere - tot zijn; de regel bet.: en hem de hemelse gelukzaligheid deelachtig doen worden.

89 te hand - dadelijk.

90 zeewes - zee.

91 kiel - groot schip

91 touwen - gereed maken.

92 stevig en betrouwbaar.

[p. 51]

 

‘Lieve vriend,’ zei hij tot Brandaan,

 

‘hierin hebt gij deerlijk misdaan;

 

door uw toom en enkel daardoor

 

ging de waarheid voorgoed teloor.

 

Kom, laat het nu maar branden daar.

 

Binnenkort wordt gij wel gewaar,

 

wat waar is geweest en wat niet;

 

de Heer Jezus Christus gebiedt

 

u om onverwijld scheep te gaan:

 

gij kunt dan op de oceaan

 

zwerven ongeveer negen jaar

 

en er zelf nagaan wat of waar

 

genoemd mag worden en wat niet.’

 

Dit werd oorzaak van veel verdriet.

 

Aldus boette hij voor het boek

 

en de eenmaal geuite vloek.

 

Lang was hij in de grootste nood,

 

maar hij deed wat God hem gebood.

 

 

 

Toen nu de heilige Brandaan⁺

 

woord voor woord alles had verstaan

 

wat God zelf hem te doen gebood,

 

werd zijn bekommernis zeer groot

 

en hij bad Onze Lieve Heer

 

of Deze, Zijn Moeder ter eer,

 

wat hem ook overkomen zou,

 

zijn ziel tenminste redden wou,

 

opdat hem eenmaal werd bereid

 

hemelse gelukzaligheid.

 

Zonder aarzelen is Brandaan

 

toen terstond het strand opgegaan.

 

Hij liet een vaartuig maken dat

 

stevig in de gebinten zat.

+ Een schip wordt gebouwd en uitgerust

[p. 52]

 

die mast was vurijn hout⁹³,

 

dat zeil dede hi menigvoud⁹⁴

 

besnijden⁹⁵ ende bewinden⁹⁵;

 

den kiel dede hi binden⁹⁶

 

met ijzere harde⁹⁷ starke

 

na⁹⁸ die oude arke

 

die Noë⁹⁹ wijlen⁹⁹ wrochte⁹⁹

100

doe hi die diluvie¹⁰⁰ vrochte¹⁰⁰.

 

Den anker maakte hi stalijn¹⁰¹,

 

daars hem van noode zoude zijn,^102-103

 

dat hi behielde dat land.

 

Doe dedi¹⁰⁴ al zijn gewand¹⁰⁴

 

in den schepe dragen doe

 

ende tachtig manne ginger¹⁰⁶ in doe;

 

zi waren daar in negen jaar.

 

Ook dede hi, dat was waar,

 

een kapelle, met wijzen zinne,

110

wel werken daar inne

 

ende daarin klokken ende heiligdom¹¹¹,

 

dies hi mochte houden rom¹¹².

 

Ook voerde hi van Hiberne

 

pestier¹¹⁴ ende querne¹¹⁴,

 

smessen¹¹⁵ ende ander gemak¹¹⁵,

 

als¹¹⁶ die legende mi vertrak¹¹⁶;

 

dit dedi¹¹⁷ al daar inne.

 

Dus voer hi weg met zinne¹¹⁸.

 

Wel verging 't hem in den kiel,

120

dat hem niet en misviel¹²⁰.

 

Met hem¹²¹ nam hi twee kapelanen:

 

van den eenen kwam hem¹²² zint¹²² ane

 

dat hine¹²³ om eenen roof verloos¹²³.

 

Dies ward hem God zoo vriendeloos¹²⁴

 

zoo datten¹²⁵ hem nam die vijand¹²⁵

 

omme eens breidels gewand¹²⁶,

93 vurijn hout - van vurenhout.

94 menigvoud - bijzonder goed.

95 besnijden - door snijden vorm geven

95 bewinden - omwinden (de randen met sterk garen of dun touw tegen het inscheuren).

96 binden - beslaan, versterken.

97 harde - zeer.

98 na - naar 't voorbeeld.

99 Noe - Noach

99 wijlen, zie vs 8

99 wrochte - maakte.

100 diluvie - zondvloed

100 vrochte - vreesde.

101 stalijn - van staal.

102-103 om bij de wal te kunnen blijven, waar hem zulks nodig zou zijn.

104 dedi - deed hij

104 gewand - uitrusting, lading.

106 ginger - gingen er.

111 heiligdom - reliquieën.

112 waarvoor hij roem zou kunnen oogsten.

114 pestier - baktrog

114 querne - handmolen.

115 smessen - smidsgereedschap

115 gemak - geriefelijkheden.

116 als - zoals

116 vertrak - verhaalde.

117 dedi - deed hij.

118 met zinne - bedachtzaam.

120 omdat (of zodat) hem niets (kwaads) overkwam.

121 hem - zich.

122 kwam hem ane - overkwam hem

122 zint, zie vs 57.

123 hine - hij hem

123 verloos - verloor.

124 vriendeloos - vijandig.

125 datten - dat hem

125 vijand - duivel.

126 breidels gewand - teugel.

[p. 53]

 

Uit goed dennenhout was de mast;

 

het zeil werd geknipt en gepast:

 

men naaide de zoom stevig aan

 

en de scheepskiel liet men beslaan.

 

Van bouten voorzien werd de bark,

 

dit op het voorbeeld van de ark,

 

welke Noach bouwde, omdat

 

bij zo'n angst voor de zondvloed had.

 

Het anker werd uit staal gesmeed:

 

als het schip nu de wal aandeed,

 

kon het gemeerd worden aan land.

 

Daarna bracht men de proviand

 

en de scheepslading in de kiel;

 

de bemanning was tachtig ziel.

 

Zij bleef negen jaar in de boot.

 

Na een wijs overleg besloot

 

hij dat er in het scheepsgebouw

 

een kapel gebouwd worden zou,

 

met klok en reliquieë' er bij;

 

waarvoor hem roem deelachtig zij.

 

Ook voerde hij uit Ierland nog

 

een handmolen en een baktrog.

 

Smidsgereedschap werd ook besteld,

 

gelijk de legende vermeldt.

 

Hij borg het en met overleg

 

voer hij toen met het vaartuig weg.

 

Het verging hem goed in de kiel,

 

omdat hem niets kwaads overviel.

 

Hij nam twee kapelanen mee,

 

maar verloor er één van de twee.

 

Diefstal bedreef de kapelaan.

 

God trok Zich zijn lot niet meer aan.

 

De duivel nam hem mee, omdat

 

hij een teugel gestolen had.

[p. 54]

 

dien hi nam zonder orlof¹²⁷.

 

Omme dat die duvele dien roof

 

vand in zijne gewout¹²⁹

130

- Ai, hoe zeere hi dat ontgout¹³⁰

 

dat hij 't ie¹³¹ gedochte!¹³¹ -

 

dies deden¹³² wel onzochte¹³²

 

die duvele ter hellen viere^133-34

 

daar hij 't bekochte wel diere,

 

tote dattene¹³⁵ die heilige man

 

met zijnre beden¹³⁶ weder gewan¹³⁶.

 

 

 

Doe hi te schepe gaan began¹³⁷

 

vand hi 't hoofd van eenen dooden man

 

voor hem liggende op 't zand:

140

die vloed dreef 't an 't land.

 

Dat hoofd was harde¹⁴¹ groot:

 

nie en zag hi des genoot¹⁴².

 

Dat voorhoofd was hem breed

 

wel vijf voeten, God weet.

 

Doe bemaandijt wel diere¹⁴⁵

 

bi Gode, vele schiere¹⁴⁶,

 

dat hi hem dade¹⁴⁷ verstaan

 

hoe zijn leven was gedaan¹⁴⁸.

 

't Hoofd jegen Brandane sprak

150

ende zeide: ‘Al doet¹⁵⁰ mi ongemak¹⁵⁰,

 

ik wil 't di zeggen zaan¹⁵¹

 

hoe mijn leven was gedaan.

 

Ik was een heiden man.

 

Om mijn gewin kwam ik daar an¹⁵⁴

 

dat ik harde dicwile¹⁵⁵ woed¹⁵⁵

 

over des zeewes vloed.

 

Ik was groot ende strang¹⁵⁷

 

ende ik was wel honderd voeten lang;

127 orlof - toestemming.

129 gewout - bezit.

130 ontgout - moest ontgelden.

131 ie - ooit

131 gedochte - in zijn hoofd haalde.

132 deden - bracht hem

132 onzochte - onzacht.

133-34 viere: diere, vgl. vs 57-58.

135 tote dattene - totdat hem.

136 beden - gebeden

136 gewan - won.

137 began - begon.

141 harde - zeer.

142 nooit zag hij daarvan de weerga.

145 toen bezwoer hij het plechtig.

146 vele schiere - dadelijk.

147 dade - zou doen.

148 hoe het met zijn leven gesteld was (geweest).

150 doet - doet het

150 ongemak - pijn.

151 zaan - weldra, dadelijk.

154 daar an - er toe.

155 dicwile - dikwijls

155 woed - waadde.

157 strang - sterk.

[p. 55]

 

Hij nam die weg zonder verlof;

 

maar de vertoornde duivel trof

 

het gestolen goed op hem aan.

 

Ai! had hij het maar nooit gedaan!

 

Ai! hoe kreeg hij het in zijn hoofd!

 

Nooit heeft hij er zo aan geloofd!

 

Want hij werd in de hel gehaald:

 

zij zetten het hem duur betaald,

 

tot hem de heilige Brandaan

 

op zijn beê daaruit het ontslaan.

 

 

 

Sint Brandaan, toen hij scheep wou gaan,⁺

 

trof het hoofd van een dode aan,

 

voor hem liggende op het zand;

 

golven spoelden het aan het strand.

 

Nimmer had Sint Brandaan voordien

 

zulk een geweldig hoofd gezien.

 

Het grote voorhoofd was, God weet,

 

ruw geschat wel een vijf voet breed.

 

Sinte Brandaan vroeg aan het hoofd

 

hoe het van zijn lijf was beroofd.

 

Hij vroeg dringend, dat het getrouw

 

zijn levensloop vertellen zou.

 

Het hoofd keerde zich om en sprak:

 

‘Al doet het mij veel ongemak,

 

ik vertel u, zoals zij is,

 

heel mijn levensgeschiedenis.

 

Here, ik was een heidens man.

 

Ik smeedde uit geldzucht een plan.

 

Zo ging ik zeer dikwijls te voet

 

In zee en waadde door de vloed.

 

Ik was groot en sterk en niet bang,

 

en ik was wel honderd voet lang.

+ Brandaan vindt het hoofd van een heidense reus

[p. 56]

 

dus woed ik in die diepe zee

160

ende dede dengenen wee

 

die hier op die zee-baren

 

met schepen wilden varen:

 

hem¹⁶³ nam ik have ende goed.

 

Eens zoo wies zeere die vloed

 

met eenen storme, die was strang¹⁶⁵.

 

Al had ik gezijn nog zoo lang¹⁶⁶,

 

ik en hadde niet vonden grond,

 

daar¹⁶⁸ ik 't eerst toter¹⁶⁸ borst in stond.

 

Doe en konste ik 's niet genezen:¹⁶⁹

170

dus moeste mijn sterfdag wezen,

 

alzoo van allen dingen moet,

 

zijn zi kwaad ofte goed,

 

- zonder die pijne der hellen

 

daar die zielen in kwellen¹⁷⁴,

 

ende daar¹⁷⁵ zi zonder eenig ende

 

doogen¹⁷⁶ wee ende ellende;

 

ende ook dat paradijs

 

dat den zaligen is wijs¹⁷⁸

 

daar¹⁷⁹ zi hebben eeuwelike

180

die blijschap¹⁸⁰ harde¹⁸⁰ rijke.’

 

Doe sprak Sinte Brandaan

 

weder harde zaan¹⁸²:

 

‘Of¹⁸³ ik Gode verbidden¹⁸³ kan

 

dat hi u weder uws lijves jan¹⁸⁴’ -

 

sprak Sinte Brandaan -

 

‘Zoudstu¹⁸⁶ doopsel willen ontvaan¹⁸⁶

 

ende pijnen om die Gods hulde?¹⁸⁷

 

Ik vergave di dijne schulden.

 

Zoo mag¹⁸⁹ di werden wijs¹⁸⁹

190

dat eeuwige paradijs.’

 

Doe sprak die heiden man:

 

‘Moest ik weder sterven dan?’

163 hem - hun.

165 strang, zie vs 157.

166 al was ik nog ééns zo lang geweest.

168 daar - op de plaats waar

168 toter - tot de.

169 toen kon ik het er niet levend afbrengen. De inhoud van de hoofdzin tussen vs 170 en 180 is als volgt: toen had mijn laatste uur geslagen, zoals aan alle dingen (een eind) moet (komen), of ze nu kwaad of goed zijn - behalve aan de martelingen der hel (daar komt nooit een eind aan) en (de zaligheden van) het paradijs.

174 kwellen - gekweld worden, lijden.

175 daar - waar.

176 doogen - lijden.

178 wijs - weggelegd, verzekerd.

179 daar, zie vs 175.

180 blijschap - zaligheid

180 harde - zeer.

182 zaan - gauw.

183 of - indien

183 verbidden - door gebed afsmeken.

184 uws lijves jan - uw leven zou schenken.

186 zoudstu - zoudt ge

186 ontvaan - ontvangen.

187 en Gods genade nastreven.

189 mag - kan

189 wijs, zie vs 178.

[p. 57]

 

Tot diep in zee brak ik mij baan,

 

en ik viel al degenen aan

 

die daar ooit in der golven schoot

 

voeren met een schip of een boot.

 

Ik ontstal hun have en goed.

 

Op zekere dag wies de vloed

 

door een verschrikkelijk tempeest;

 

al was ik nog zo lang geweest,

 

ik had gevonden steun noch grond,

 

waar ik eerst tot mijn borst toe stond.

 

Toen was er geen redden meer aan.

 

Het was met mijn leven gedaan,

 

zoals ten slotte elk ding moet

 

verdwijnen, hetzij kwaad of goed;

 

- behalve dan de hellepijn;

 

daar kan immers geen eind aan zijn:

 

de arme ziel die daarin lijdt,

 

die zucht in alle eeuwigheid.

 

Ook het paradijs, dat terecht

 

voor zaligen is weggelegd,

 

en waar men 's hemels vreugde kent,

 

heeft in der eeuwigheid geen end.’ -

 

Toen sprak de heilige Brandaan

 

snel, maar duidelijk te verstaan:

 

‘Als ik van God, gij heidenman,

 

weer uw lichaam verkrijgen kan,’

 

- zo sprak de heilige Brandaan -

 

‘wilt gij dan het doopsel aangaan?

 

Als gij daarna God dienen zult,

 

dan vergeef ik u al uw schuld

 

en de eeuwige zaligheid

 

wordt u in de hemel bereid.’

 

De heidenman vroeg hem nadien:

 

‘Moet ik dan wéér sterven misschien?’

[p. 58]

 

‘Ja gi¹⁹³’, sprak Sinte Brandaan,

 

‘dies en mochti niet ontgaan.’¹⁹⁴

 

Doe sprak die heiden man:

 

‘Of ik mi doopte¹⁹⁶ ende ik dan

 

niet en konste wederstaan

 

ik en worde den vijand onderdaan...

 

Hi pijnt hem¹⁹⁹ nacht ende dag

200

hoe hi den mensche bedriegen mag²⁰⁰.

 

Of hi mi maakte zoo lief

 

den schat²⁰², dat ik ware een dief

 

ende ik dode al zulke werken

 

die onze scheppere verbiedet sterke,

 

dan zoude men ter hellen

 

mijne ziele vele mee²⁰⁶ kwellen

 

dan ze nu gekwellet is;

 

dies²⁰⁸ ben ik wel gewis.

 

Want die doopsel hebben ontvaan

210

enter Gods wet afstaan,²¹⁰

 

alzoo²¹¹ schrifture²¹¹ leert hier,

 

die ziele²¹² werd²¹² in 't helsche vier

 

vele meer gepijnet²¹³ al te²¹³ fel

 

dan wi²¹⁴ zijn, dat weet ik wel.

 

Want ons niemen²¹⁵ en leert

 

no²¹⁶ te zijnre wet²¹⁶ en keert.

 

Dus vrees ik, waart²¹⁷ dat ik doopsel ontvinge

 

ende mijnre wet²¹⁸ dan af ginge²¹⁸,

 

waar²¹⁹ 't vroeg of spade²¹⁹,

220

bij des vijands kwade rade²²⁰,

 

omme have ofte om goed

 

alzoo²²² menig mensche doet,

 

dat men mi dan ter hellen

 

vele mee²²⁴ zoude kwellen

 

dan ik nu gepijnt²²⁵ bin²²⁵.

 

Want mijne gelijken pijnt men min

193 ja gi - ja (dat moest) ge.

194 daaraan zoudt ge niet kunnen ontkomen.

196 of ik mi doopte - als ik mij liet dopen.

199 pijnt hem - beijvert zich.

200 mag - kan.

202 den schat - het aardse goed.

206 mee - meer.

208 dies - daarvan.

210 en het geloof verloochenen.

211 alzoo - zoals

211 schrifture - de bijbel.

212 die ziele - een dergelijke ziel

212 werd - wordt.

213 gepijnet - gepijnigd

213 al te - zeer.

214 wi, nl. de heidenen.

215 niemen - niemand.

216 no - noch

216 wet - geloof.

217 waart - ware het.

218 wet, zie vs 216

218 afginge - afvallig werd.

219 waar - ware

219 spade - laat.

220 door de kwade inblazing van de duivel.

222 alzoo - zoals.

224 mee, zie vs 206.

225 gepijnt - gepijnigd

225 bin - ben.

[p. 59]

 

‘Ja,’ sprak de heilige Brandaan,

 

‘want daar is geen ontkomen aan.’

 

Daarop sprak de heidense man:

 

‘Als ik mij dopen Het en dan

 

aan de duivel niet kon weerstaan

 

en ik werd 's vijands onderdaan,

 

- hij pijnigt zijn hoofd nacht en dag

 

hoe hij de mens bedriegen mag, -

 

als hij mij maakte tot een dief

 

en ik kreeg de rijkdom weer lief

 

en ik, zondaar, weerstond hem niet

 

en deed wat de Schepper verbiedt,

 

mijn ziel zou in de hel voortaan

 

duizendmaal meer pijn ondergaan

 

dan zij hier ooit gefolterd is,

 

aldus mijn overtuiging is.

 

Want de ziel die het doopsel heeft,

 

maar niet naar den gelove leeft,

 

wordt, zoals de bijbel vermeldt,

 

veel meer door het hels vuur gekweld;

 

die mens lijdt duizendmaal zo fel

 

als een heiden, dat weet ik wel;

 

want ons heeft nooit iemand geleerd,

 

of tot het waar geloof bekeerd.

 

Als ik het dus ontvangen zou

 

word ik wellicht Gods wet ontrouw,

 

door de inblazing van de kwade

 

die mij slecht te doen aan zou raden,

 

zodat om have en om goed

 

ik doen zou wat menig mens doet.

 

Dan - vrees ik - leed ik achteraf

 

een veel kwadere hellestraf

 

dan de straf die ik nu verdien.

 

Mijnsgelijken worden ontzien,

[p. 60]

 

dan die²²⁷ doopsel hebben ontvaan

 

ende harer wet af zijn gegaan.²²⁸

 

Nochtan zoo vrees ik mee die nood²²⁹

230

die mi weder zoude doen die dood,

 

wanneer ze weder tote mi kwame

 

ende ze mi bename²³²

 

beede zitten ende staan

 

ende loopen ende gaan

 

ende eten ende drinken

 

ende spreken ende gedinken²³⁶,

 

hooren ende spreken,

 

ende mijne aderen²³⁸ zouden breken,

 

ende mijne ziele zoude varen

240

weder ter harmscharen²⁴⁰.

 

Al ware al de wereld dijn

 

ende ze ook ware rood guldijn²⁴²

 

ende gi ze mi mocht²⁴³ geven

 

ende daar toe²⁴⁴ met blijschappen zoude leven

 

nog twee duizend der jaren,

 

ik en naam ze niet te waren -

 

dies gelooft - door den nood²⁴⁷;

 

zoo sterk is die pijne der dood.

 

Dies²⁴⁹ wil ik weder varen

250

te mijnre harmscharen²⁵⁰

 

in die deemsternisse²⁵¹.’

 

‘Zoo vare dan gewisse,

 

daar 't di God jonne²⁵³, zaan,’

 

sprak die goede Sinte Brandaan.

 

Dus voer die heiden man

 

aldaar hem God gejan²⁵⁶,

 

ter stede daar God woude.²⁵⁷

 

Sinte Brandaan keerde houde²⁵⁸

 

te schepe om zijnen nood²⁵⁹,

260

alzoo²⁶⁰ hem God zelve gebood.

227 die - degenen die.

228 zie vs 218.

229 nood - marteling.

232 bename - zou ontnemen, beede - ende = zowel - als, zitten: het vermogen tot zitten, enz.

236 gedinken - denken of herinneren.

238 aderen - inwendige lichaamsdelen.

240 harmscharen - hellepijnigingen.

242 en al was ze ook van rood goud.

243 mocht - kon.

244 ende daar toe: vertaal: en ik bovendien.

247 door den nood: dit slaat wschl. terug op vs 229.

249 dies - daarom.

250 harmscharen, zie vs 240.

251 deemsternisse - duisternis.

253 jonne - vergunt, toestaat.

256 gejan - vergunde.

257 naar de plaats waar God (het) wilde.

258 houde - spoedig.

259 om zijnen nood - noodzakelijkerwijze.

260 alzoo - zoals.

[p. 61]

 

maar niet hij die zijn plicht vergat

 

schoon hij het doopsel heeft gehad.

 

Bovendien vrees ik ook de nood

 

die men ondervindt bij de dood

 

en die mij al eens overkwam

 

en mij daarbij alles ontnam:

 

het zitten zowel als het staan,

 

het lopen zowel als het gaan,

 

het genieten van spijs en drank,

 

de memorie en de stemklank,

 

kortom: het bezit van elk ding,

 

en mijn inwendig lijf verging

 

en mijn ziel zou gedwongen zijn

 

te leven in de helse pijn.

 

Al zou de wereld uw domein

 

en daarbij nog van rood goud zijn

 

en gij gaaft haar dan weg aan mij

 

en ik zou gelukkig en blij

 

twintig eeuwen leven op haar,

 

ik nam het aanbod niet, voorwaar!

 

Ik wil geen tweede stervensnood,

 

zo sterk is mijn angst voor de dood.

 

Daarom ga ik maar liever voort

 

naar mijn eigen rampzalig oord,

 

in donkerte en duisternis.’

 

‘Laat het dan zijn zoals het is

 

en ga waar God u gunt te gaan,’

 

sprak de goede Sinte Brandaan.

 

Daarop ging de heiden van daar;

 

het hoofd dreef naar een rustplaats waar

 

God het gunde om heen te gaan.

 

Dadelijk vertrok Sinte Brandaan.

 

Hij keerde haastig naar de boot,

 

zoals God hem te doen gebood.

[p. 62]

 

Doe zi²⁶¹ te schepe kwamen

 

ende orlof²⁶² genamen

 

an vrienden ende magen²⁶³ mede,

 

Gode bevalen zi ze ter stede²⁶⁴.

 

't Zeil zi an den mast keerden²⁶⁵

 

alzoo hem²⁶⁶ die winden leerden;

 

haar riemers zi ute schoten,²⁶⁷

 

met gemake dat zi vloten²⁶⁸.

 

Ai, hoe schoone dat 't schip vloot!

270

Kort²⁷⁰ kwamen zi in grooter nood,

 

want een dier al te²⁷¹ wonderlijk,

 

eenen lind-drake²⁷² gelijk,

 

wilde verzwelgen haren kiel.

 

Hem was zijne mule²⁷⁴ ende zijn giel²⁷⁴

 

menig gelachte²⁷⁵ wijd.

 

No eer no na dier tijd²⁷⁶

 

en kwamen zi in meerren²⁷⁷ nood.

 

Een wolke boven hem²⁷⁸ ontsloot²⁷⁸ ;

 

daar ute kwam een dier wonderlijk

280

vliegende, eenen hert gelijk²⁸⁰.

 

Dat jagede met gemake²⁸¹

 

den grooten zee-linddrake

 

zoo datten²⁸³ al verdreef,

 

dat zi ne²⁸⁴ wisten waar hi bleef.

 

Doe hi dat hadde gedaan,

 

keerdi²⁸⁶ weder zaan

 

in die wolken danen²⁸⁷ hi kwam.

 

Doe Sinte Brandaan dat vernam²⁸⁸,

 

was hi blijde ende vro²⁸⁹

290

ende dankets²⁹⁰ onzen Heere alzoo²⁹⁰.

 

Doe hi van den drake was verloost,

 

te Gode meerderde²⁹² zijn troost²⁹².

 

Doe voeren zi met gemake²⁹³

 

op des zeewes vlake²⁹⁴.

261 zi: nl. het reisgezelschap.

262 orlof - afscheid.

263 vrienden ende magen - verwanten en familieleden.

264 ter stede - lett.: ter plaatse (een stoplap).

265 keerden - plaatsten volg. de windrichting.

266 alzoo hem - zoals hun.

267 ze brachten hun roeiriemen buiten boord.

268 vloten - voeren.

270 kort - weldra.

271 al te - zeer.

272 linddrake - krokodilachtig monster.

274 mule - muil

274 giel - geopende bek.

275 gelachte - vadem.

276 noch daarvoor, noch daarna.

277 meerren - grotere.

278 hem - hen, nl. de zeevaarders

278 ontsloot - ging open.

280 eenen hert gelijk - gelijkend op een hert.

281 dit achtervolgde op zijn gemak.

283 datten - dat het hem.

284 ne - niet.

286 keerdi - keerde hij.

287 danen - waarvandaan.

288 vernam - bemerkte.

289 vro - blij.

290 dankets - dankte daarvoor

290 alzoo - eveneens.

292 meerderde - werd groter

292 troost - vertrouwen.

293 met gemake, vgl. vs 281.

294 zeewes vlake - uitgestrekt zeevlak.

[p. 63]

 

Men ging niet aan boord dan nadat⁺

 

men eerst afscheid genomen had,

 

en men het vriend en bloedverwant

 

achter in Gods veilige hand.

 

Afvarende zonder verwijl,

 

keerde men naar de wind het zeil.

 

De riemen stak men buiten boord;

 

met gemak voer men daarop voort.

 

Ai! hoe zeevaardig liep de boot.

 

Kort daarop raakte men in nood,

 

want een monster van groot postuur

 

- krokodilachtig van figuur -

 

wilde het schip verslinden gaan.

 

Men zag zijn kaken openstaan.

 

Menig vadem was de bek wijd.

 

Nooit meer, noch voor noch na die tijd,

 

is men in zulk gevaar geweest.

 

Maar er daalde een ander beest

 

uit een wolk van het wolkenrijk.

 

Het vloog en was een hert gelijk.

 

Het achtervolgde met gemak

 

het monster op het watervlak,

 

zodat het dit geheel verdreef.

 

Niemand wist waar het ondier bleef.

 

Toen ging het vliegende hert vlug

 

weer in het wolkendek terug,

 

gelijk het ontsnapte, voordien.

 

Sinte Brandaan had het gezien.

 

Daarom verheugde hij zich zeer.

 

Hij bedankte Onze Lieve Heer.

 

Zijn Godsvertrouwen werd vergroot

 

nu hij gered was van de dood.

 

Daarna voeren zij met gemak

 

over het uitgestrekt zeevlak.

+ Een aanvallend monster op de vlucht gejaagd door een hemels hert

[p. 64]

 

Doe verzag²⁹⁵ Sinte Brandaan

 

eenen schoonen werf²⁹⁶ staan;

 

hi dochte²⁹⁷ den wijzen heere

 

wel zes mijlen lang of meere.

 

Die stond op den rugge van eenen vissche.

300

- Die boek maakt ons gewisse

 

dat daar een zoete water an 't meere gaat;³⁰¹

 

daar hadde die visch zijnen aat³⁰²

 

genomen wel menig jaar

 

zoo die boek zeit, over waar³⁰⁴. -

 

Daar op dien werf stond een woud.

 

Die Gods helden boud³⁰⁶

 

trokken³⁰⁷ haar schip in een havene³⁰⁷

 

ende gingen alle doe ave³⁰⁸

 

genen schoonen werf schouwen³⁰⁹.

310

Zi gingen ook hout houwen

 

omme te ziedene³¹¹ haar eten:

 

die honger liefs hem³¹² niet vergeten.

 

Haren ketel zi op hingen;

 

om hout dat zi gingen;

 

eenen droogen boom zi vonden.

 

Doe zine te houwene begonden,³¹⁶

 

doe zoo schoot al dat³¹⁷ eiland

 

onder 't water al te hand³¹⁸

 

zoo dat die heilige man

320

te tijde kume zijn schip gewan.³²⁰

 

Met haasten zi in 't schip sprongen,

 

den lof Gods dat zi zongen,

 

dat hi ze bij der genaden zijne³²³

 

verloost hadde van dier pijne³²⁴.

 

Die werf die ging al onder³²⁵.

 

Dit was dat derde wonder

 

dat die heeren zagen.

 

Die wind die ging ze jagen

295 verzag - kreeg in het oog.

296 werf - oever, kust.

297 dochte - leek.

301 dat op die plaats een rivier in zee vloeit.

302 aat - voedsel.

304 over waar - als waarheid (misschien stoplap).

306 de dappere helden van God.

307 trokken - roeiden

307 havene - baai.

308 ave - (er) af.

309 schouwen - bekijken.

311 ziedene - koken.

312 liet 's hem - liet hun dat.

316 toen zij hem begonnen te vellen.

317 al dat - het gehele.

318 al te hand - ogenblikkelijk.

320 nauwelijks op tijd zijn schip bereikte.

323 dat hij ze door zijn genade.

324 pijne - ellende, treurig lot.

325 al onder - geheel onder (water).

[p. 65]

 

Toen zag de heilige Brandaan⁺

 

een oever daar niet ver vandaan;

 

naar schatting van de wijze heer

 

was hij zes mijl lang ongeveer.

 

Hij stond op de rug van een vis.

 

- Het boek meldt dat het zeker is

 

dat daar ter plaatse een rivier

 

in zee loopt. Daarvan at het dier.

 

Dit deed het nu al jaar op jaar,

 

zo meldt het boek. Het is dus waar. -

 

Op die oever nu stond een woud;

 

daarheen roeiden Gods helden stout

 

om die kust nader te bezien.

 

Iedereen ging aan wal, nadien;

 

want de oever bleek schoon en sterk;

 

houthakken was hun eerste werk.

 

Men wilde eten koken gaan

 

(honger herinnerde er aan).

 

Het bootsvolk hing de ketel neer,

 

was op hout uit en in de weer;

 

men vond een dorre boom daar staan

 

en begon met de bijl te slaan:

 

toen dook dadelijk en met spoed

 

het eiland omlaag in de vloed.

 

Het verdween en maar net op tijd

 

bracht Brandaan zich in veiligheid.

 

Iedereen haastte zich aan boord

 

en sprak God dank met een vroom woord,

 

want Hij had in Zijn almacht groot

 

hen gered van een wisse dood.

 

De eilandkust bestond niet meer.

 

Dit was dus al de derde keer

 

dat hun een wonder was gebeurd;

 

nu verhief zich weer op zijn beurt

+ Een eiland dat een vis blijkt

[p. 66]

tekstkritische noten

bij den zeile vaste³²⁹;
doe leden zi menige onraste³³⁰
ende menig ongemak.
Die heilige abt doe sprak:
‘Dit mochte wel een visch zijn³³³
die dezen werf dus trak³³⁴ in³³⁴;
zeker hi was wel oud
eer gewies³³⁶ al dat hout
op zijnen rugge-braden³³⁷.’
Gode zi dicken baden³³⁸
met gestaden moede³³⁹
door³⁴⁰ zijne groote goede³⁴⁰
dat hij ze zaan gezande³⁴¹
tote eenen gestadigen³⁴² lande.

333-34

Brandaan bedoelt: zoals er beschreven was in het boek dat ik verbrandde.

329 vaste - (bijw.) snel, of zeer.

330 onraste - toestand van zorg.

333 dit zou wel een vis kunnen zijn.

334 trak - trok

334 in - in zee, naar beneden.

336 gewies - groeide.

337 ruggebraden - rugspieren.

338 dicken - dikwijls.

339 met kalme geest.

340 door - ter wille van

340 goede - goedheid.

341 gezande - zou zenden.

342 gestadigen - rustig.

[p. 67]

de wind en blies de zeilen vol
en de toestand werd kommervol.
De bemanning leed ongemak.
Sinte Brandaan, hun leider, sprak:
‘Die kust zou een vis kunnen zijn
die dook onder de waterlijn.
Hij was zeker al jaren oud;
dit bleek uit de stand van het hout,
dat over zijn rug was gegroeid.’
En de manschap bad. Onvermoeid
smeekte zij vurig en altijd
God om Zijn goedertierenheid,
dat Hij, geroerd door hun ellende,
de steven naar goed land mocht wenden.

[p. 68]

 

Doe zi den vissche ontvaren

 

ende weg zeilende waren

 

om te ziene meer wonder,

 

zagen zi een ijselijk konder³⁴⁶

 

op 't water jegen hem³⁴⁷ gaan.

 

Het wilde haar schip vaan³⁴⁸

 

ende verderven mettien.³⁴⁹

350

‘Wij en dorven³⁵⁰ 't niet ontzien³⁵⁰’,

 

sprak Sinte Brandaan,

 

‘wij en hebben hem niet³⁵² misdaan.

 

Laat ons schip in Gods hand varen!

 

God zal ons van hem bewaren³⁵⁴.’

 

Half was 't visch ende half wijf;

 

al ruw³⁵⁶ zoo was hem dat lijf.

 

Dicken³⁵⁷ omme ging 't den kiel.

 

Sinte Brandaan neder viel

 

op zijne bloote knien³⁵⁹

360

ende bad Gode om zijn ontvlien³⁶⁰.

 

Zijne moonken baden allegader.

 

Dus verbaden³⁶² zi Gode onzen vader,

 

dat dat vreeselike wonder³⁶³

 

bezijden haren³⁶⁴ schepe ging onder,

 

dat zij 't hoorden borlen³⁶⁵ ende wallen³⁶⁵

 

dien langen dag al met allen³⁶⁶

 

in dier dieper zeegronde.

 

 

 

Doe voeren zi lange stonde³⁶⁸

 

ende kwamen aan een eiland,

370

daar Sinte Brandaan vand

 

eene pijne³⁷¹ wonderlike:

 

zielen als in mensen gelike³⁷²

 

gingen ende liepen daar op die zee;

 

hem was leider harde wee³⁷⁴

346 konder - ondier.

347 jegen hem - hun te gemoet.

348 vaan - aangrijpen.

349 en terstond vernielen.

350 dorven - behoeven

350 ontzien - vrezen.

352 niet - niets.

354 van hem bewaren - tegen hem beschermen.

356 al ruw - helemaal ruig behaard.

357 dicken - dikwijls.

359 het meervoud van knie is in het mnl. éénlettergrepig.

360 ontvlien - ontsnapping.

362 verbaden - kregen door gebeden gedaan (van).

363 wonder - (zee)monster.

364 bezijden haren - naast hun.

365 borlen - brullen

365 wallen - bruisen.

366 al met allen - geheel en al.

368 lange stonde - lange tijd.

371 pijne - hellestraf.

372 in mensen gelike - in menselijke gedaante.

374 helaas, zeer droevig was het met hen gesteld.

[p. 69]

 

Toen zij na die gebeurtenis⁺

 

wegzeilden, ontsnapt aan de vis,

 

en verdacht op een nieuw avontuur,

 

zagen zij een vreemd creatuur

 

door het water zwemmen naar hen.

 

Het wou het schip vernietigen,

 

terwijl het uit het water rees.

 

‘Koester voor dit monster geen vrees,’

 

sprak de heilige Sint Brandaan,

 

‘wij hebben dit dier niets misdaan.

 

Het schip vaart onder Gods almacht.

 

Op ieder van ons geeft Hij acht!’

 

Half vis was het dier en half vrouw;

 

ruigbehaard en ruw was de bouw.

 

Dikwijls zwom het dier rond de kiel.

 

Toen bad uit het diepst van de ziel

 

en op blote knieën Brandaan

 

dat het dier op de vlucht mocht slaan.

 

De monniken herhaalden het;

 

God sloeg acht op dit smeekgebed.

 

Het watermonster ging voorgoed

 

naast het schip onder in de vloed.

 

Heel de middag hoorde men nog

 

het brullend geluid van het zog

 

dat daar in de diepzee ontstond.

 

 

 

Weer voeren zij lange tijd rond.⁺

 

Op een eiland kwamen zij aan.

 

Daar ontdekten zij het bestaan

 

van een straf die hierin bestond:

 

doden gingen als levend rond

 

en liepen over zee te voet;

 

hen kwelde verzengende gloed

+ Een angstaanjagende meermin

+ De helse straf voor de oneerlijke tafelknechten

[p. 70]

 

van koude ende van grooter hitte.

 

‘O wee! wat mag³⁷⁶ wezen ditte’,

 

sprak die goede Sinte Brandaan,

 

‘dat dus³⁷⁸ op die zee kan gaan?’

 

Zi spraken: ‘Wij zijn arme zielen;

380

dus³⁸⁰ moeten wij hier gaan ende zwielen³⁸⁰

 

ende aldus eeuwelike leven.

 

Hadden wij om Gode³⁸² gegeven

 

den armen lieden dat water,

 

onzen loon ware nu te beter.

 

Wij waren drossaten³⁸⁵ ende schinken³⁸⁵;

 

dies³⁸⁶ wij dat eten ende dat drinken

 

dat onze heeren³⁸⁷ ons hieten³⁸⁷ geven,

 

doe wij hadden onze leven,³⁸⁸

 

onthielden den armen,

390

zoo³⁹⁰ en wil God onzer niet ontfarmen³⁹⁰.

 

Van koude hebben wij grooten nood,

 

van hitte zijn wij wel na dood,

 

van dorste is ons wee³⁹³.

 

Hoe na ons loopt die zee,³⁹⁴

 

dit zeggen wij te waren³⁹⁵:

 

wij en mogen³⁹⁶ in honderd jaren

 

eenen droppel niet gewinnen.

 

Helpt ons bij dijnre minnen³⁹⁸,

 

Brandaan, wel lieve heere!

400

Helpt ons door dijne eere⁴⁰⁰.’

 

Sente Brandaan doen allene⁴⁰¹

 

began Gode zeere te vlene⁴⁰².

 

Doe en woude God niet laten

 

hem⁴⁰⁴ en werd bij caritaten⁴⁰⁴

 

een drinken geoorlovet,

 

ende dat zi haar hovet⁴⁰⁶

 

genetten⁴⁰⁷ met hare hand.

 

Doen negen⁴⁰⁸ zi alte hand⁴⁰⁸

376 mag - kan.

378 dat dus - iets dat aldus.

380 dus - aldus

380 zwielen - versmachten.

382 om Gode - om Godswil.

385 drossaten - ‘butlers’

385 schinken - schenkers.

386 dies - omdat.

387 heeren - meesters

387 hieten - opdroegen.

388 toen wij nog leefden.

390 zoo - daarom

390 onzer niet ontfarmen - zich niet over ons ontfermen.

393 wee, vgl. vs 374.

394 hoe dicht bij ons de zee (het water) ook is.

395 te waren - inderdaad.

396 mogen - kunnen.

398 bij dijnre minnen - uit naastenliefde.

400 door dijne eere - uzelf ter ere.

401 doen allene - toen voortdurend.

402 vlene - smeken, bidden.

404 hem - hun (nl. de arme zielen)

404 bij caritaten - bij de christelijke liefde, uit barmhartigheid.

406 hovet - hoofd.

407 genetten - nat maakten.

408 negen - bogen (voor)

408 alte hand - terstond.

[p. 71]

 

en een koude die bitter was.

 

‘Wat zijt gij voor vreemdsoortig ras,’

 

sprak goedhartig Sinte Brandaan,

 

‘dat zo maar over zee kan gaan?’

 

‘Arme zielen zijn wij,’ sprak men,

 

‘wij moeten van dorst omkomen.

 

In eeuwigheid duurt dit zo voort;

 

hadden wij maar geacht Gods Woord

 

en de armen hun dorst gelest,

 

dan was dit niet al wat ons rest.

 

Wij waren schenker en tafelknecht.

 

Van onslieden heeft God gezegd

 

dat wij de armen in Zijn naam

 

met spijs en drank bij moeten staan;

 

niets lieten wij daarvan geschiên,

 

God wil ons daarom niet meer zien.

 

Door kou zijn wij altijd in nood,

 

van de hitte gaan wij haast dood.

 

Ons lot is: nooit eens lafenis,

 

hoe dicht de zee ook bij ons is.

 

Dit relaas is maar al te waar.

 

Wij krijgen nog in honderd jaar

 

niet één enkele druppel nat.

 

Uit naastenliefde! bedenk dat!

 

En help ons, goedertieren Heer,

 

bid voor ons, smeken wij u zeer!’

 

Brandaan, bewogen door hun lot,

 

bad ononderbroken tot God.

 

Die sloeg op zijn smeekbede acht;

 

even werd hun zwaar lot verzacht;

 

te drinken werd hun geoorloofd

 

en zij mochten daarbij hun hoofd

 

ook bevochtigen met de hand.

 

Daarop bogen zij, van hun kant,

[p. 72]

 

den heiligen Gods-manne.

410

Doe keerde hi heme⁴¹⁰ danne⁴¹⁰

 

met weenenden oogen

 

ende schreef dat Gods vertogen⁴¹².

 

Doe hiet⁴¹³ Sinte Brandaan

 

zijnen kiele wel gedaan

 

van dier steden⁴¹⁵ wenden.

 

Die arme zielen in hare allenden⁴¹⁶

 

die daar liepen op die zee

 

riepen: ‘Wach ende wee!’

 

Doe de kiel danen vloot⁴¹⁹

420

liet hij ze in grooter nood.

 

 

 

Doe voeren zi met gemake⁴²¹

 

op die wilde zeewes vlake⁴²².

 

Doe hoorden zi zaan⁴²³ booten⁴²³

 

menigen wind grooten.

 

Een storm hem⁴²⁵ an viel:

 

die verdreef haren⁴²⁶ kiel

 

Noordwaart an dat Levermeere^{427 427},

 

daar dat kleene Gods heere⁴²⁸

 

wel na verzeild was in grooter nood.

430

Zi waren welna bleven dood.

 

Doen zag Sinte Brandaan

 

menig schip daar staan

 

ende menigen mast wagen⁴³³

 

ende uter⁴³⁴ zee ragen⁴³⁴:

 

het dochte hem zijne een woud.

 

Hoe dicke hem God zijne doget gout!⁴³⁶

 

Daar sprak van Gods wegen ane

 

eene stemme aldus Brandane:

 

‘Vare Oostwaart metten⁴³⁹ baren,

440

hier mogedi⁴⁴⁰ niet voorder varen:

410 heme - zich

410 danne - daarvandaan.

412 dat Gods vertogen - de openbaring van God.

413 hiet - gelastte.

415 steden - plaats.

416 hare allenden - hun ellende.

419 vloot - voer.

421 met gemake - rustig.

422 zeewes vlake - zeevlak.

423 zaan - weldra

423 booten - slaan, kloppen.

425 hem - hen.

426 haren - hun.

427 Levermeere - naam van een fabelachtige zee, gevuld met een brijachtige vloeistof.

427 Levermeere - naam van een fabelachtige zee, gevuld met een brijachtige vloeistof.

428 heere - leger, schare.

433 wagen - heen en weer gaan.

434 uter - uit de

434 ragen - uitsteken.

436 hoe dikwijls deed God hem zijn genade ondervinden.

439 metten - met de.

440 mogedi - kunt ge, of: moet ge.

[p. 73]

 

zich terstond voor Sinte Brandaan.

 

Deze keerde zich daar vandaan.

 

Tranen rolden hem uit het oog;

 

over dit schreef hij een vertoog.

 

Kort daarop beval Sint Brandaan

 

om het schip weg te laten gaan.

 

Men verliet deze onheilsplek.

 

In hun ellende en gebrek

 

liepen de zielen over zee,

 

‘Ach en wee!’ roepend, ‘ach en wee!’

 

Ondertussen verdween de boot,

 

hen daar achterlatend in nood.

 

 

 

Eerst voeren zij met groot gemak⁺

 

over het wild zeeoppervlak.

 

Toen stak boven het ruime sop

 

menige grote windvlaag op

 

en ten slotte dreef de orkaan

 

hen geheel en al uit de baan,

 

Noordwaarts en naar de Leverzee.

 

Haast geraakte daar Gods armee

 

verzeild in de bitterste nood.

 

Bijna vond iedereen de dood.

 

Daar zag de heilige Brandaan

 

menig schip in de golven staan;

 

menig mast stak uit zee omhoog,

 

terwijl de top daarvan bewoog;

 

zo te zien geleek het een woud.

 

Gods hulp echter bleef onverflauwd.

 

Toen klonk van Godswege een stem

 

tot Sint Brandaan en sprak tot hem:

 

‘Vaar Oostwaarts met de golven voort;

 

hier wordt ge in uw tocht gestoord:

+ Een storm drijft het schip naar de Leverzee

[p. 74]

 

daar ligt een steen in die zee,

 

die menigen schepe doet wee.

 

Zoo wat ijzere daar ane kwame⁴⁴³

 

tote hem hij 't trocke ende name⁴⁴⁴

 

ende het moeste daar al blijven.’

 

 

 

Doe begonste⁴⁴⁶ ze een wind drijven

 

van daar in 't Oost ende⁴⁴⁷

 

jegen eene steenwende⁴⁴⁸.

 

Doe zag Sinte Brandaan

450

eenen schoonen monster⁴⁵⁰ staan;

 

daar woonden moonken inne

 

die Gode dienden met zinne⁴⁵²

 

ende hadden gedaan⁴⁵³ menig jaar.

 

's Nachts zoo bleef zijn kiel daar

 

onder dien hoogen steene.

 

Sinte Brandaan alleene

 

ging boven op dien hoogen berg.

 

Daar vand hi kerstenlijk⁴⁵⁸ werk

 

van dien Gods kinden⁴⁵⁹;

460

niet en condi ondervinden⁴⁶⁰,

 

wie ze daar hadde bracht

 

hen ware die Gods kracht⁴⁶².

 

Haar leven was klaar ende licht:

 

selker⁴⁶⁴ monken hebben wij nicht⁴⁶⁴!

 

Zi riepen alle alzoo zaan:

 

‘Willekome, heere Brandaan!’

 

Diere rijker Gods degene^467-68

 

en wasser mare zevene.

 

Hem⁴⁶⁹ kwam dagelike hare spijze

470

van den vronen⁴⁷⁰ paradijze:

 

te middage⁴⁷¹ brocht hem gedragen

 

een duve⁴⁷² ende een raven⁴⁷²

443 wat ook maar van ijzer daar in de buurt zou komen.

444 hij zou het aan-trekken.

446 begonste - begon.

447 in 't Oostende - naar het Oosten.

448 steenwende - rotswand.

450 monster - monasterium, klooster.

452 met zinne - bedachtzaam.

453 ende hadden gedaan, nl. gediend hadden.

458 kerstenlijk - christelijk.

459 Gods kinden - vrome mensen.

460 condi ondervinden - kon hij er achter komen.

462 als het niet was de macht van God.

464 Selker - zulke

464 nicht - niet.

467-68 er waren maar zeven van deze hoge krijgsknechten van God.

469 hem - voor hen.

470 vronen - heilige.

471 te middage - iedere dag om twaalf uur.

472 duve - duif

472 raven - raaf.

[p. 75]

 

ginder in die zee ligt een kei,

 

menig schip leed daar averij;

 

dingen die uit ijzer bestaan

 

trekt de steen onweerstaanbaar aan.

 

Een schip zakt daar dan ook gezwind.’

 

 

 

Naar het Oosten blies hen de wind⁺

 

en zij dreven met grote spoed

 

een rotsige wand tegemoet.

 

Daar bovenop zag Sint Brandaan

 

een schoon monnikenklooster staan:

 

monniken, wonende daarin,

 

dienden Gode met vrome zin.

 

Dit deden zij al menig jaar.

 

In de nacht ankerde men daar;

 

onder de rotspunt voer het schip;

 

Brandaan alleen besteeg de klip.

 

Op de hoogste punt van die rots

 

vond hij een nederzetting Gods.

 

Hoe hier vromen konden bestaan,

 

was onbegrijpelijk voor Brandaan;

 

wie had hen op de berg gebracht,

 

ware het niet door Godes macht.

 

Hun leven was vol licht en klaar:

 

hadden wij zulke monniken maar!

 

Zij hieven al dadelijk aan:

 

‘Welkom! welkom! Here Brandaan!’

 

Maar van dit soort van Godsvazal

 

bestond er slechts een zevental.

 

Het kreeg als dagelijkse spijs,

 

spijs uit het aardse paradijs;

 

het maal kregen zij voorgezet;

 

een duif en een raaf brachten het:

+ Brandaan bezoekt een klooster waar de monniken hemelse spijs genieten

[p. 76]

 

vierdalf⁴⁷³ brood ende eenen visch

 

op der goeder lieder disch;

 

die visch was gebraden.

 

Wel zeere zi doe baden

 

den heiligen Brandane,

 

den Gods onderdane⁴⁷⁸,

 

dat hi met hem wilde eten gaan.

480

Doe sprak Sinte Brandaan

 

harde wijzelike⁴⁸¹:

 

‘Mijn Heere God is zoo rijke⁴⁸²,

 

God van den paradijze,

 

hi hadde mi mijne spijze^484-85

 

harde wel oezent hare,

 

wiste hi dat ik 's werdig ware⁴⁸⁶.

 

Hoe gerne ik zijne genaden doge!⁴⁸⁷

 

Ende⁴⁸⁸ dat is mijne gelove:

 

hi ne wildes⁴⁸⁹ niet zenden

490

mi armen ende allenden⁴⁹⁰.

 

Doe u zijne genade verzag⁴⁹¹

 

ende 't vierde brood ontwee⁴⁹² brak

 

dat u zijn bode hevet bracht,

 

doe en hadde hi mijns niet gedacht⁴⁹⁴

 

met zijnre goeder spijze.

 

Nu zuldi⁴⁹⁶ allen, als die wijzen⁴⁹⁶,

 

in zijnen name eten

 

ende zult ook allen weten

 

dat ik 't late zonder nijd⁴⁹⁹.

500

God voedt u t'alre tijd

 

op dezen dorren steene;

 

ik hebbe van Gode te leene⁵⁰²

 

van visschen, vruchten ende brooden

 

alles, dies ik ben van noode⁵⁰⁴

 

heb ik in mijnen kiele.

 

Over⁵⁰⁶ mijne arme ziele

473 vierdalf - vierde half, drie en een half.

478 onderdane - dienaar.

481 harde wijzelike - zeer verstandig.

482 rijke - machtig.

484-85 Hij zou mij mijn voedsel zeker wel hierheen gezonden hebben.

486 indien hij van mening was dat ik dat waardig ware.

487 hoe graag berust ik in zijn macht.

488 ende - maar.

489 wildes - wilde het (lett.: er van).

490 allenden - ongelukkige.

491 verzag - verzorgde.

492 ontwee - in tweeën.

494 toen trof hij geen voorziening voor mij.

496 zuldi - zult ge, moet ge

496 als die wijzen - als verstandige mensen (vrijwel een stoplap).

499 nijd - afgunst.

502 te leene - als leengoed, ten gebruike.

504 alles, waaraan ik behoefte heb. (Deze zin behoort zowel bij 503 als bij 505, en zou eigenlijk tweemaal gelezen moeten worden.)

506 over - voor.

[p. 77]

 

drie en een half brood en een vis

 

brachten zij op der lieden dis.

 

De vis was gebraden en wel.

 

Hun verzoek was haast een bevel,

 

toen zij vroegen aan Sint Brandaan

 

met hen mee aan tafel te gaan.

 

Hij was immers ook een Godsknecht.

 

Daarop heeft Sint Brandaan gezegd

 

- en gaf van groote wijsheid blijk:

 

‘Mijn God’, heeft hij gezegd, ‘is rijk;

 

hij is de God van 't paradijs;

 

Hij had dus ongetwijfeld spijs

 

voor mij eveneens hier gebracht,

 

had Hij mij dit waardig geacht.

 

Ik buig mij graag voor Zijn gezag;

 

het is voor mij klaar als de dag:

 

Hij zond er mij willens niet van,

 

mij arm en ongelukkig man.

 

Toen Hij - gelijk Hij altijd deed -

 

het vierde brood in tweeën sneed,

 

dat u Zijn bode heeft gebracht,

 

heeft Hij aan mijn deel niet gedacht.

 

Wat ik u bidden mag, weest wijs

 

en geniet van Zijn goede spijs;

 

houdt uwe maaltijd in Zijn naam

 

en bedenkt hier allen tezaam

 

dat ik u daarom niet benijd.

 

God immers spijzigt u altijd

 

op deze uitgedroogde rots.

 

Ik ondervind ook de hulp Gods,

 

want ik heb niet de minste nood

 

aan vissen, vruchten en aan brood.

 

Dit alles is in mijn scheepskiel.

 

Maar bidt God voor mijn arme ziel,

[p. 78]

tekstkritische noten

bidt Gode van hemelrijke
dat hi haar geve zijn rijke.’
Dus zoo bad hi Gode;
doe kwam die hemelsche bode
ende brochte⁵¹¹ hem zijne spijze
van den Gods paradijze.
Doe die heer en hadden geten⁵¹³,
zoo laat ons die boek weten
dat Brandaan, die heilige man,
an die heeren orlof nam;⁵¹⁶
entie⁵¹⁷ heilige Brandaan
ging weder te schepe zaan.

Daar kwam een Zuud-Westenwind;
die dreef hem, alzoo hi kint⁵²⁰,

512	Misschien hier ook beter te lezen: van den vronen paradijze (M heeft vrônen, H sconen, welke tendentieuze oplossing men van deze tekst zou kunnen verwachten). Vgl. de aantekening op vs 470.

511 brochte - bracht.

513 geten - gegeten.

516 orlof nemen an - afscheid nemen van.

517 entie - en de.

520 alzoo hi kint - gelijk hij bemerkt.

[p. 79]

opdat Hij haar uiteindelijk
opneme in Zijn hemelrijk.’
Aldus bad tot God Sint Brandaan;
daar kwam de hemelbode aan
en bracht hem uit Gods paradijs
eveneens een deel van de spijs.
Nadat de maaltijd was gedaan
- zo geeft ons het boek te verstaan -
verbet hij hen, maar niet nadat
hij eerst afscheid genomen had
van de monniken, en hiermee
koos hij wederom haastig zee.

Er stak een Zuidwestenwind op;
die dreef hen door het zwalpend sop

[p. 80]

 

weder Noord-Oost te dale⁵²¹

 

op die wilde zeeschale⁵²².

 

Daar leden zi menig wee.

 

Doe vonden zi in die zee

 

eenen steen zoo hooge

 

zi ne'n consten niet veroogen⁵²⁶.

 

Op dien zelven steene

 

zat een man alleene:

 

hi was ruw⁵²⁹ als een beere.

530

Hine zag maar lucht ende meere;⁵³⁰

 

dat Mas een kluzenare.

 

Hoe hi daar komen ware⁵³²

 

vraagde hem Sinte Brandaan.

 

‘Ik ben den moonken onderdaan⁵³⁴’,

 

zeide die man, ‘gelooves mi⁵³⁵! -

 

daar du deze weke waars⁵³⁶ bi.

 

Ik hebbe gezeten alleene

 

op dezen hoogen steene

 

een jaar min dan honderd jaren;

540

God heeft mi tote hare⁵⁴⁰

 

dagelijks zijne spijze gegeven.

 

Bi zijnen trooste⁵⁴² moet ik leven,

 

zoo dat God wel weet^543-45

 

dat ik anders nie en ontbeet

 

zint dat ik hier kwam,

 

ende ik ook nooit en vernam⁵⁴⁶

 

levender liede niet meere

 

dan u, lieve heere!’

 

Doe vraagde hem Sinte Brandaan,

550

hoe zijn leven was gedaan⁵⁵⁰

 

eer hi daar kommen ware.

 

Doe sprak die kluzenare:

 

‘Ik zeg 't di, gewaarlike⁵⁵³,

 

ik was een koning rijke⁵⁵⁴:

521 te dale - achteruit.

522 zeeschale - waterbekken van de zee.

526 ze konden hem niet met de ogen afzien.

529 ruw - ruig behaard.

530 hij zag slechts lucht en water.

532 komen ware - gekomen was.

534 onderdaan - onderworpen aan het gezag van.

535 geloves mi - geloof me.

536 waars - waart.

540 tote hare - tot hier, tot nu toe.

542 trooste - hulp.

543-45 vertaal ongeveer: en God weet, dat ik niets anders at, sinds ik hier kwam (dan hetgeen hij me zond).

546 vernam - zag.

550 vgl. vs 148.

553 gewaarlike - waarlijk (stoplap).

554 rijke - machtig.

[p. 81]

 

in een noordoostelijke baan.⁺

 

De zee begon te keer te gaan.

 

Dat bracht veel onheil met zich mee.

 

Toen vonden zij een steen in zee;

 

daarvan was de top veel te hoog

 

om te zien met het blote oog.

 

Men zag een man: hij was alleen

 

nedergezeten op die steen.

 

Ruwbehaard was hij als een beer.

 

Hij zag water en lucht. Niet meer.

 

De man zat er als kluizenaar.

 

‘Wat in Godes naam bracht u daar?’

 

vroeg verwonderd Sinte Brandaan.

 

‘Ik ben der monniken onderdaan,’

 

zeide de man, ‘geloof mij vrij!

 

Gij waart er deze week nog bij.

 

Ik zit op deze hoge steen

 

nu al honderd jaren min een.

 

Ik kreeg voedsel op Gods gezag

 

elke dag tot op deze dag.

 

Met Gods hulp kom ik enkel rond

 

van het voedsel dat Hij mij zond.

 

God weet dat ik niets anders at

 

sinds ik hier op de rotspunt zat.

 

(Zoals gij wel ziet is mijn lot

 

algeheel in de hand van God.)

 

Geen levende ziel zag ik meer,

 

uitgezonderd u dan, mijn Heer!’

 

‘Wat hebt gij’, vroeg Sinte Brandaan,

 

‘van uw leven dan wel gedaan?

 

Wat bracht u hierheen en vanwaar?’

 

Toen antwoordde de kluizenaar:

 

‘Waarlijk, ik zeg u onverbloemd,

 

ik werd een rijk koning genoemd;

+ Het gesprek met de kluizenaar op de rots

[p. 82]

 

Panphilia hiet⁵⁵⁵ mijn één land,

 

Capadocia was dat ander genant⁵⁵⁶.

 

Daar nam ik een schoon wijf,

 

dies lijdet groote pijne mijn lijf⁵⁵⁸

 

want het was de zuster mijne;

560

dies⁵⁶⁰ doog⁵⁶⁰ ik groote pijne.

 

Daarbij⁵⁶¹ zoo had ik zoonen twee:

 

dies is mi dicke⁵⁶² worden wee.

 

Doe d'oudste te zijnen schilde kwam⁵⁶³,

 

zijn lijf⁵⁶⁴ dat ik hem nam

 

door mijnen grammen moed.⁵⁶⁵

 

Daar d'andre bij eenen schepe stoet⁵⁶⁶

 

nam hem een donderslag⁵⁶⁷ zijn lijf⁵⁶⁷;

 

ook doodde hi⁵⁶⁸ mijn schoone wijf.

 

Doe al die zonde op mi lag,

570

ducht' ik den Gods slag⁵⁷⁰

 

ende ik ging haastelike

 

ende liet al mijn rijke,

 

beede vrienden ende⁵⁷³ magen⁵⁷³,

 

ende ging te schepe in dien dage

 

ende wilde mijne groote zonden

 

varen den paus oorkonden⁵⁷⁶.

 

Doe rees een storm op die zee

 

die mi dede harde wee,

 

alzoo⁵⁷⁹ ik u mag⁵⁷⁹ vertellen.

580

Daar bedorven⁵⁸⁰ alle mijn gezellen,

 

maar ik ontklam⁵⁸¹ alleene

 

op dezen hoogen steene

 

ende klaagde mijne mesdaad⁵⁸³

 

Hem, die mi geschepen haet⁵⁸⁴.

 

Hier wachte⁵⁸⁵ ik zijnre genaden

 

van mijnen grooten mesdaden.

 

Ik zegdi⁵⁸⁷ ook voor ware:

 

ik hoore hier openbare⁵⁸⁸

555 hiet - heette.

556 was genant - heette.

558 daarom ondervindt mijn lichaam grote ontbering (nl. tengevolge van deze zonde).

560 dies - daarom

560 doog - lijd.

561 daarbij - nl. bij deze vrouw.

562 dicke - dikwijls.

563 te zijnen schilde kwam - ridder werd.

564 lijf - leven.

565 uit gramschap.

566 stoet - stond.

567 donderslag - bliksemstraal

567 lijf - vgl. vs 564.

568 hij - nl. de bliksem.

570 duchtte ik het van God dreigende onheil.

573 beede - ende, vgl. vs 233

573 vrienden en magen, vs 263.

576 den paus gaan bekend maken.

579 alzoo - zoals

579 mag - kan.

580 bedorven - kwamen om het leven.

581 ontklam - ontsnapte door te klimmen.

583 mijne mesdaad - al wat ik misdaan had.

584 geschepen haet - geschapen heeft.

585 wachte - wacht af.

587 zegdi - zeg u.

588 openbare - duidelijk.

[p. 83]

 

want ik bezat Pamphylia

 

en het land Capadocia.

 

Ik had met een vrouw samenzijn;

 

dat is oorzaak van al mijn pijn.

 

Mijn zuster was zij naar het bloed,

 

daarom ben ik zo zwaar beboet.

 

Ook had ik twee zonen bij haar;

 

dat maakte mijn lot dubbel zwaar.

 

Toen hij ridder geworden was,

 

wierp ik de oudste in het gras;

 

in mijn gramschap sloeg ik hem dood.

 

En de andre stond bij een boot:

 

daar trof een bliksemstraal zijn lijf;

 

deze doodde ook mijn schoon wijf.

 

Om de zonde die op mij lag,

 

vreesde ik Gods genadeslag.

 

Ik verliet dadelijk het land,

 

ik verliet vriend en bloedverwant,

 

ik vluchtte uit mijn koninkrijk

 

en ik nam op een schip de wijk.

 

Al het kwaad dat ik had gedaan

 

wilde ik de paus biechten gaan.

 

Toen ontstond een stormachtig weer.

 

Dat vergrootte mijn ramp nog meer.

 

Hetgeen ik nu vertellen ga:

 

heel de manschap verdronk weldra.

 

Ik ontkwam en ik klom alleen

 

boven op deze hoge steen;

 

ik vroeg vergeving voor mijn kwaad

 

aan mijn Schepper en toeverlaat;

 

ik smeekte om barmhartigheid

 

voor mijn grote misdadigheid.

 

Wat ik zeg is volkomen waar,

 

want duidelijk neemt mijn oor waar

[p. 84]

 

elker dagelike

590

den zang van hemelrijke⁵⁹⁰.’

 

Doe zeide Sinte Brandaan:

 

‘Zegt mi, lieve heere, zaan:

 

als u dat koude ane geet⁵⁹³,

 

hoe mogedi⁵⁹⁴ zonder kleed

 

van kouden hier gewezen⁵⁹⁵?

 

Van lieden heb ik gelezen

 

- dat waren eenzedelen⁵⁹⁷

 

ende dienden Gode den edelen -

 

die alles gemaks vergaten⁵⁹⁹:

600

niet dan 't kruut⁶⁰⁰ zi en aten.

 

Doch onthielden zi hem wole⁶⁰¹,

 

was 't⁶⁰² in boomen of in holen,

 

was 't in krude⁶⁰³, was 't in riede⁶⁰³,

 

daar heme⁶⁰⁴ die Gods lieden

 

dat koude nochtan verwerden⁶⁰⁵.’

 

‘Mag⁶⁰⁶ ik die ziele beverden⁶⁰⁶’,

 

sprak die ruwe kluzenare,

 

‘zoo heb ik harde onmare⁶⁰⁸

 

wat noode dat mijn vlees⁶⁰⁹ heeft,

610

die wijle⁶¹⁰ dat⁶¹⁰ hier leeft.

 

Al zit ik hier al naakt:

 

als mi dat koude ane gaat,⁶¹²

 

slupe⁶¹³ ik in een hol kleene⁶¹³

 

hier onder eenen gespletenen steene.

 

Daar wacht⁶¹⁵ ik dat gestille⁶¹⁵.

 

Eest alzoo⁶¹⁶ Gods wille

 

zoo zullen mijne beenen⁶¹⁷

 

op dezen hoogen steene

 

des doemsdages ontbeiden. -⁶¹⁹

620

God moet⁶²⁰ u geleiden.

 

In spreke jegen u nemmeere.⁶²¹

 

God, onze lieve heere,

590 het zingen der engelen.

593 als de kou u overvalt.

594 mogedi - kunt ge.

595 gewezen - het uithouden.

597 eenzedelen - kluizenaars.

599 vergaten - als waardeloos beschouwden.

600 kruut - kruiden, groente.

601 toch vertoefden zij wel.

602 was 't - hetzij.

603 krude - struikgewas

603 riede - 't riet.

604 heme - zich.

605 verwerden - verzachtten.

606 mag - kan

606 beverden - behoeden

608 dan geef ik er in het minst niet om.

609 vlees - lichaam.

610 die wijle - gedurende de tijd

610 dat - dat het.

612 zie vs 593.

613 slupe - sluip

613 hol kleene - klein hol.

615 wacht - vgl. vs 585

615 dat gestille - het bedaren (van het slechte weer).

616 eest alzoo - is het aldus.

617 beenen - gebeente.

619 de dag des oordeels afwachten.

620 moet - moge.

621 ik spreek niet langer tot u.

[p. 85]

 

iedere dag dat ik hier ben,

 

het zingen van de engelen.’

 

Daarop zeide Sinte Brandaan:

 

‘Here, wilt gij een vraag toestaan?

 

Hoe raakt het toch met u gesteld,

 

als u de winterkoude kwelt?

 

Wat doet gij dan zonder gewaad?

 

Zeker, er zijn er inderdaad

 

die afstand doen van elk gemak:

 

kluizenaars zijn zij van hun vak.

 

Hun leven is in dienst van God;

 

slechts wat veldkruid schaft hun de pot.

 

Maar dit leven houdt men niet vol.

 

Zij verbergen zich in een hol

 

of tenminste in kruid of riet;

 

zij verdragen de koude niet

 

en ontlasten zich er dus van.’

 

‘Als ik mijn ziel maar redden kan,’

 

zo sprak de ruwe heremiet,

 

‘deert het mij in het minste niet,

 

wat of mijn lichaam nodig heeft,

 

zolang het hier op aarde leeft.

 

Al zit ik hier volkomen naakt:

 

als de kou het mij lastig maakt,

 

sluip ik naar een holletje heen,

 

hier onder de gespleten steen.

 

Daar wacht ik tot het weer bedaart;

 

Gods wil worde hierin aanvaard.

 

Mijn gebeente ziet als het moet,

 

de dag des oordeels tegemoet;

 

hier zal het liggen opgebaard;

 

God geve u een goede vaart.

 

Verder spreek ik met u niet meer,

 

dan dat God, Onze Lieve Heer,

[p. 86]

 

hi geve ons eeuwelike

 

zijn zoete hemelrijke.’

 

 

 

Sinte Brandaan voer van dannen⁶²⁵

 

met zijnen Gods-mannen

 

op des zeewes vloeden⁶²⁷;

 

daar worden⁶²⁸ zi harde⁶²⁸ moede

 

van den winde metten^{629, 31} baren

630

daar zi in moesten varen.

 

Daar dreven zi metten winde

 

weder in 't allinde⁶³²

 

an eene vreeselike stad⁶³³:

 

die boek die zeit ons dat,

 

dat hi⁶³⁵ eenen helleputte zag

 

daar men in riep: ‘O wy, o wach!’

 

an eenen donkeren berge.

 

Daar waren in zwaren erge⁶³⁸

 

harde vele armer zielen,

640

die daar branden⁶⁴⁰ ende wielen⁶⁴⁰.

 

- Dien berg bernet⁶⁴¹ emmermeere⁶⁴¹;

 

daar is menige ziele in zeere. -

 

Daar en hoordi anders niet mee⁶⁴³

 

dan ‘o wy!’ ende ‘wach!’ ende ‘wee!’

 

Daar hoordi krijzeltanden⁶⁴⁵;

 

daar zag hi vliegen die branden⁶⁴⁶

 

in die wolken hooge opwaart.

 

Sinte Brandaan sprak ter vaart⁶⁴⁸

 

ten proofst, die der hellen plach,⁶⁴⁹

650

‘Zegge mi, oft wezen mag⁶⁵⁰:

 

wat is deze groote onminne⁶⁵¹

 

die ik hoore hier inne?’

 

Doe zeide een der pijnheeren⁶⁵³:

 

‘Hier zijn voogden⁶⁵⁴ ende onrechte⁶⁵⁴ heeren

625 van dannen - daarvandaan.

627 zeewes vloeden - hoge golven.

628 worden - werden

628 harde - erg.

629, 31 metten - met de.

632 allinde - (vertaal:) afgelegen streken.

633 stad - plaats.

635 hi - nl. Brandaan.

638 erge - leed, onheil.

640 branden - brandden

640 wielen - gloeiden.

641 bernet - brandt

641 emmermeere - voortdurend.

643 daar hoorde hij niets anders.

645 krijzeltanden - knarsetanden.

646 branden - brandende stukken (hout).

648 ter vaart - dadelijk.

649 tot den bestuurder die toezicht had over de hel.

650 oft wezen mag - indien dat mogelijk is.

651 onminne - rumoer.

653 pijnheeren - pijnigers.

654 voogden - bestuurders

654 onrechte - onrechtvaardige.

[p. 87]

 

ons voor de duur der eeuwigheid

 

opneme in Zijn heerlijkheid.’

 

 

 

Met zijn Godsmannen ging Brandaan⁺

 

daarna weer uit de streek vandaan.

 

Hij bevoer de vloed van de zee;

 

wederom liep het hem niet mee.

 

Door de storm en het zwalpend nat

 

werden zij deerlijk afgemat.

 

Zij dreven met de wind mee voort

 

naar een ver afgelegen oord.

 

Op die plek nu rustte een vloek;

 

hier ter plaatse vermeldt het boek

 

dat Brandaan een helleput zag,

 

daarin klaagde men ‘wee’ en ‘ach’.

 

't Was bij een berg. Die berg was zwart.

 

Het lot der zielen daar was hard.

 

Door leed en onheil overmand,

 

stonden zij ziedende in brand,

 

want deze berg brandt onvertraagd;

 

menige ziel wordt er geplaagd. -

 

In de put werd geen ander woord

 

dan ‘wee’ en ‘ach’ en ‘wee’ gehoord.

 

Tandenknarsen hoorde men ook.

 

Stukken hout, brandend en in rook,

 

vlogen tot in der wolken baan.

 

Dadelijk vroeg Sinte Brandaan

 

aan de bestuurder van de hel:

 

‘Als gij vertellen kunt, vertel:

 

wat is dat ijselijk gekrijt

 

dat uit de put ten hemel schreit?’

 

Een der kwelduivels nam het woord:

 

‘Gij ziet hier een slecht mensensoort;

+ Een brandende berg blijkt een ingang tot de hel

[p. 88]

 

- dat moogdi getrouwen -⁶⁵⁵

 

ende ook ongerechte⁶⁵⁶ vrouwen,

 

looze meieren ende boze schepenen,⁶⁵⁷

 

die moeten 't nu hier berekenen⁶⁵⁸.

 

Ik zegdi⁶⁵⁹ nog meerre wonder:

660

die wroegers⁶⁶⁰ zijn hier onder

 

ende alle die verraderen.

 

Die moeten wi hier vergaderen

 

in dit diepe afgronde,

 

die allen met haren⁶⁶⁴ monde

 

dát alle wegen⁶⁶⁵ ontvaan,

 

dat van hem kwam gegaan

 

van alre boozer dingen.^664-67

 

Dits haar loon in waarliker dingen⁶⁶⁸

 

omdat zi dies gedochten⁶⁶⁹

670

dat zi hare heeren⁶⁷⁰ daartoe brochten,

 

dat zi om kleene mieden⁶⁷¹

 

mesvoerden⁶⁷² die arme lieden.

 

Daaromme zoo moeten zi hier

 

bernen⁶⁷⁴ in dit heete vier.

 

Ook zijn hier ander zielen,

 

die in zonden vielen:

 

in hoovaarde, in gierigheid,

 

ende in alretieren kwaadheid,⁶⁷⁸

 

entie⁶⁷⁹ met boozer schalkhede⁶⁷⁹

680

haren evenkersten⁶⁸⁰ mede⁶⁸⁰

 

dicken⁶⁸¹ hebben veroordeeld⁶⁸¹.

 

Dies werden zi eeuwelike hier verzeeld:⁶⁸²

 

omdat zi niet wilden afstaan⁶⁸³

 

no rechte boete ontvaan.’⁶⁸⁴

 

Doe riepen die arme zielen:

 

‘Brandaan, heere, wi zwielen⁶⁸⁶

 

in wel bitt're carijne⁶⁸⁷

 

in deze groote pijne⁶⁸⁸.

655 dat kunt ge geloven.

656 ongerechte - zondige.

657 onbetrouwbare opzieners en valse rechters.

658 berekenen - boeten.

659 zegdi - zeg u.

660 wroegers - verklikkers.

664 haren - hun.

665 alle wegen - op alle manieren.

664-67 die met hun mond die slechte dingen die er van uitgingen, op alle manieren terugkrijgen. (Hun monden worden in het bijzonder gepijnigd, omdat ze daarmee zondigden.)

668 dit is hun loon naar waarheid.

669 dies gedochten - dit bedachten, verzonnen.

670 hare heeren - hun meesters.

671 om kleene mieden - om gering geldelijk voordeel.

672 mesvoerden - slecht behandelden.

674 bernen - branden.

678 en in kwaad van allerlei soort.

679 entie - en die

679 schalkhede - verdorvenheid.

680 evenkersten - medechristen, naaste

680 mede - bovendien.

681 dicken - dikwijls

681 veroordeeld - in het ongelijk gesteld.

682 daarom worden ze eeuwig hier vastgebonden.

683 afstaan - er mee ophouden.

684 noch rechtvaardige boetedoening op zich nemen.

686 zwielen - versmachten.

687 carijne - pijn, smart.

688 pijne - hellestraf.

[p. 89]

 

rechters, maar zij spraken vals recht;

 

vrouwen ook, maar zij waren slecht;

 

opzichters met een vals oogmerk;

 

zij ontvangen hier loon naar werk.

 

Dit zeg ik u: in het bijzonder

 

treft men er de kwaadsprekers onder.

 

Ook de verraders zijn er bij;

 

die allen verzamelen wij

 

in dit bodemloos diepe graf;

 

hun mond ontvangt gerechte straf.

 

Dat, waarin het meest werd gefaald,

 

wordt hier dubbel terugbetaald.

 

Met hun tong misdeden zij zwaar.

 

Daarom is ook hun loon er naar.

 

Zij brachten door oorblazerij

 

aan hun meesters de geldzucht bij:

 

en dezen, om geringe buit,

 

plunderden arme mensen uit.

 

Als vergelding voor al hun kwaad

 

boeten zij met het vuur hun daad.

 

Dan is er nog een ander soort,

 

dat hier om zijn zondigheid hoort.

 

Uit gierigheid en hovaardij,

 

uit allerhand boosdoenerij

 

en uit pure verdorvenheid

 

misdeden zij de Christenheid.

 

Zij lieten niet af van hun kwaad;

 

voor boete is het nu te laat,

 

zij volhardden in euvelmoed:

 

vastgebonden zijn zij voorgoed.’

 

De arme zielen riepen nu:

 

‘Brandaan, wij richten ons tot u.

 

Wij versmachten hier van de pijn,

 

nu wij in deze vuurpoel zijn.

[p. 90]

 

Helpt ons, Brandaan lieve heere,

690

dore uwes zelves eere!’⁶⁹⁰

 

Die duvel hieten⁶⁹¹ weg varen:

 

‘Ik zegge u⁶⁹²’, sprak hi te waren⁶⁹²,

 

gi en wert niet zijnre hulpen vroo;⁶⁹³

 

hi en mag⁶⁹⁴ u helpen niet een stroo.

 

Gi roept al jegen spoed⁶⁹⁵.

 

Gi en hadt nie wille no moed⁶⁹⁶

 

om Gods wille te doene:

 

dus en hebdi nemmermeer zoene⁶⁹⁸.’

 

 

 

Een evel stank hem⁶⁹⁹ ane viel;

700

doe keerdi danen⁷⁰⁰ zijnen kiel

 

ende zi kwamen an een eiland.

 

Daar ging die zorge in hand⁷⁰²:

 

harde donker was 't daar.

 

Daar en was 't nieuwer klaar⁷⁰⁴

 

doch⁷⁰⁵ was die grond guldijn⁷⁰⁵.

 

Daar⁷⁰⁶ dat gruus⁷⁰⁶ zoude zijn

 

daar waren vele edelre steenen;

 

omtrent den schepe alleene⁷⁰⁸

 

was 't harde zeere donker.

710

Menigen grooten carbonkel⁷¹⁰

 

hadde daar God geborgen⁷¹¹.

 

Daar lagen zi in zorgen

 

drie nachten ende drie dagen,

 

zoo dat zi niet en zagen

 

zonne, mane no⁷¹⁵ sterrenlicht;

 

des zagen zi twint nicht,⁷¹⁶

 

maar al donkernisse⁷¹⁷ zonder dag.

 

Die kiel daar al stille lag.

 

Doe hiet⁷¹⁹ Sinte Brandaan

720

eene barke⁷²⁰ wel gedaan⁷²⁰

690 vgl. vs 400.

691 hieten - beval hem.

692 u - nl. de zielen

692 te waren - inderdaad (stoplap).

693 gij zult niet veel genoegen hebben van zijn hulp.

694 mag - kan.

695 jegen spoed - te vergeefs.

696 ge hadt nooit de wil noch de gemoedsstemming.

698 zoene - verzoening met God.

699 hem - nl. Brandaan en de zijnen.

700 keerdi danen - wendde hij vandaar.

702 in hand gaan - naderen, beginnen.

704 nieuwer klaar - nergens licht.

705 doch - en toch

705 guldijn - van goud.

706 daar - waar

706 dat gruus - het kiezelzand.

708 alleene - eveneens.

710 karbonkel - robijn.

711 geborgen - verborgen.

715 no - noch.

716 daarvan zagen ze hoegenaamd niets.

717 donkernisse - duisternis.

719 hiet - gelastte.

720 barke - licht vaartuig

720 wel gedaan - goed gebouwd.

[p. 91]

 

Help ons, Brandaan, goedgunstig Heer,

 

doe het, te uwer eigen eer!’

 

De duivel ried hem weg te gaan.

 

Aldus sprak hij de zielen aan:

 

‘Zijn hulp is u van weinig baat;

 

niemand is hier tot hulp in staat.

 

Tevergeefs slaakt gij dit gegil.

 

Gij hadt de moed niet noch de wil

 

om af te laten van het kwaad:

 

voor genade is het te laat!’

 

 

 

Wat werden zij een stank gewaar!⁺

 

Toen wendden zij hun schip van daar.

 

Op een eiland kwamen zij aan.

 

Weer begon strijd om het bestaan.

 

Pikdonker was het. Bijaldien

 

had men geheel niets kunnen zien,

 

ware daar niet geweest, in steê

 

van slijk, van goud de grond der zee.

 

En overal om het schip heen

 

blonk edelsteen naast edelsteen.

 

Menig robijn en diamant

 

had God hier gestrooid uit Zijn hand,

 

in de volslagen duisternis;

 

groot was hunne bekommernis.

 

Drie etmalen was elk gezicht

 

hun ontzegd door gebrek aan licht.

 

Geen sterren, geen zon en geen maan

 

zag men aan de hemel ooit staan.

 

Duisternis heerste heel de dag.

 

Terwijl het schip voor anker lag,

 

trok, op bevel van Sint Brandaan,

 

men een sloep uit de kiel vandaan.

+ Een Paradijseiland, gebuld in duisternis

[p. 92]

 

uten⁷²¹ kiele trekken;

 

daar in sprongen die recken⁷²².

 

Doe voeren zi aan 't eiland,

 

daar die Gods wigant⁷²⁴

 

liet zijnen kiel staan

 

alzoo⁷²⁶ wij vernomen haen⁷²⁶.

 

Daer gingen zi uut te hand⁷²⁷.

 

Doe zi kwamen op 't zand

 

waren zi blijde ende vroo.

730

Met Sinte Brandane gingen zi doe

 

neven een water te dale⁷³¹

 

tote eene der schoonster zalen⁷³²

 

die nie⁷³³ kersten man⁷³³ zag,

 

als ik u mag doen gewag⁷³⁴.

 

Die zak was buten guldijn⁷³⁵.

 

Dat die stijlen⁷³⁶ zouden zijn,

 

dat was al karbonkel:

 

daar en was geen zoo donker,

 

hi en lichte⁷³⁹ alse 't zonneschijn.

740

Vore die zale sprang een borne⁷⁴⁰ fijn,

 

daar was zoo vele goeds in:

 

hen mochte niet⁷⁴² beter zijn.

 

Balseme ende cyroop^743-47

 

was daar goeden koop⁷⁴⁴;

 

olijve, honig ende zeem⁷⁴⁵

 

dat ne vloeide niet ineen:

 

in vier aderen⁷⁴⁷ het vloot⁷⁴⁷.

 

Dat dochtem⁷⁴⁸ wonder groot.

 

Om dien zelven borne

750

daar was menige wonne⁷⁵⁰:

 

daar stonden boomen schoone

 

al om al eene kroone;⁷⁵²

 

daar stond menig cedrus⁷⁵³

 

ende menig platanus.

721 uten - uit de.

722 recken - strijders (voor Gods eer).

724 wigant - held.

726 alzoo - zoals

726 haen - hebben.

727 te hand - dadelijk.

731 te dale - (vertaal:) verder.

732 zalen - paleizen.

733 nie - ooit

733 kersten man - Christen (bij uitbreiding: iemand).

734 zoals ik u kan vertellen.

735 buten guldijn - aan de buitenkant van goud.

736 stijlen - pilaren.

739 hi en lichte - of hij gaf licht.

740 borne - fontein.

742 hen mochte niet - het kon niet.

743-47 de fontein had vier stralen: daar vloeiden balsem, siroop, olijfolie en honig.

744 goeden koop - (vertaal:) in overvloed.

745 zeem - honig.

747 aderen - stralen

747 vloot - vloeide.

748 dochtem - leek hun.

750 wonne - vreugde, zaligheid.

752 in een kring.

753 cedrus - ceder.

[p. 93]

 

Goed gebouwd was die en niet zwaar;

 

de Godsstrijders bemanden haar.

 

Daarmee voeren zij naar het strand

 

en roeiden de Godsheld aan land.

 

Zij meerden zonder ongeval

 

en legden de boot aan de wal.

 

Zij verlieten de boot terstond;

 

verheugd voelden zij vaste grond.

 

Vreugde heerste in hun gemoed;

 

zij volgden Brandaan op de voet.

 

Nevens een water ging de reis;⁺

 

zij ontdekten een schoon paleis,

 

schoner dan ooit sterveling zag.

 

Het paleis, zoals het daar lag,

 

was van buiten geheel van goud.

 

Op pilaren was het gebouwd,

 

stralende van karbonkelsteen:

 

ook de donkerste onder hen

 

schitterde gelijk zonneschijn.

 

Voor de zaal ruiste een fontein;

 

die bevatte allerhand goeds:

 

het was een hoorn des overvloeds.

 

Stroop en balsem van goede geur

 

had men daar te kust en te keur;

 

ook olie, honing zag men daar

 

in stralen spuiten naast elkaar.

 

Zo vloeiden vier rivieren heen

 

tot verwondering van elkeen.

 

Rond de bron heerste wijd en zijd

 

vrede en gelukzaligheid:

 

bomen stonden er slank en schoon

 

in een kring als rondom een kroon.

 

Men vond er menig ceder staan

 

en men zag menige plataan;

+ Het bezoek aan de eerste Paradijsburcht

[p. 94]

 

Speciën⁷⁵⁵ stonden daar zoo vele...

 

Dát der ik⁷⁵⁶ u zeggen wele⁷⁵⁶:

 

had ik geschreven alte male⁷⁵⁷

 

dat daar stond vore die zale,

 

eer zoude lijden⁷⁵⁹ een jaar

760

eer ik zeide voorwaar^760-61

 

hoe menige wonderlijk ding.

 

Ai, hoe in twijfele⁷⁶² ging

 

alle dier moonken moed⁷⁶³!

 

't Wezen dochte hem daar zoo goed⁷⁶⁴

 

dat zi noode keerden wedere.

 

Het schenen schoone pauws vederen^766-67

 

van der zalen hoven dat dak.

 

Daar was alle dat gemak⁷⁶⁸

 

dat een keizer hebben zoude,

770

ende⁷⁷⁰ hi feeste houden woude.

 

Den moonken kwam in haren zin

 

dat zi alle gaan daar in

 

om te ziene die schoone zale.

 

Een der moonken daar stal

 

eenen breidel wel gedaan⁷⁷⁵:

 

dat bekochti harde zaan⁷⁷⁶

 

wel zeere zonder twijfel.

 

Daar stond bij een duvel

 

die 't hem ried met liste⁷⁷⁹.

780

Ik wane hij⁷⁸⁰'s⁷⁸⁰ niet en wiste^780-89

 

waar omme dat hine hem⁷⁸¹ bood.

 

Dies leed hi⁷⁸² pijne groot.

 

Hi⁷⁸³ ried hem, dat hine⁷⁸³ name,

 

want hi⁷⁸⁴ hem⁷⁸⁴ wel ware betame⁷⁸⁴

 

met te rijdene⁷⁸⁵ in zijnen lande;

 

dies leed hi groote schande.

 

Hi roerdene dat hi wagede⁷⁸⁷.

 

Hoe wel dien moonk behagede

755 speciën - specerijen.

756 der ik - durf ik

756 wele - wel.

757 alte male - geheel en al.

759 lijden - voorbijgaan.

760-61 voordat ik naar waarheid kon zeggen hoeveel prachtigs (daar was).

762 twijfele - tweestrijd.

763 moed - stemming.

764 daar te zijn leek hun zo heerlijk.

766-67 het dak van het paleis leek wel gemaakt van mooie pauwe-veren.

768 gemak - weelde.

770 ende - terwijl.

775 breidel wel gedaan - mooie teugel.

776 dat bekocht hij heel gauw.

779 liste - arglist.

780 hi - de monnik

780 's - (vertaal:) het.

780-89 een passage met steeds wisselende subjecten en objecten

781 hine hem - de duivel de teugel aan de monnik.

782 hi - de monnik.

783 hi - de duivel

783 hine - hij hem, nl. de monnik de teugel.

784 hi - de teugel

784 hem - voor de monnik

784 betame - passend.

785 met te rijdene - om mee te rijden.

787 de duivel stootte de teugel aan, zodat deze bewoog.

[p. 95]

 

waarlijk, er stonden aan hun voet

 

specerijen in overvloed.

 

Zou ik alles beschrijven wat

 

die plek aan heerlijkheden had,

 

het schrijven kostte mij, voorwaar,

 

de arbeid van geheel een jaar:

 

daar er zoveel te roemen viel.

 

Ai, hoe werd der monniken ziel

 

door dit al in tweestrijd gebracht,

 

want de plek had hen in zijn macht:

 

slechts schoorvoetend keerden zij weer.

 

Het dak blonk als een pauweveer,

 

zo wonderbaarlijk scheen de gloed.

 

Er was hier zoveel overvloed

 

dat voor een keizer, hield hij feest,

 

alles voorhanden was geweest.

 

De monniken besloten toen

 

om een tocht in 't paleis te doen

 

en de wonderen te bezien.

 

Een der monniken stal nadien⁺

 

een teugel uit de zaal vandaan.

 

Dat is hem duur komen te staan,

 

gelijk hij weldra ondervond.

 

De duivel die er neven stond,

 

raadde hem dit te doen, met list.

 

Ik weet zeker dat hij niet wist

 

waarom die hem de teugel bood;

 

maar de straf, die volgde, was groot.

 

Hij zeide: ‘Neem de teugel aan;

 

hoe prachtig zal die u niet staan,

 

in uw land, als gij rijden gaat.’

 

Maar de straf volgde op het kwaad.

 

De duivel stiet de teugel aan;

 

verlangend bleef de monnik staan,

+ De teugeldiefstal

[p. 96]

 

dat hine⁷⁸⁹ klaar zag schijnen!

790

Dies worden⁷⁹⁰ groot zijne pijnen.

 

Doene⁷⁹¹ de duvel ter hellen trak⁷⁹¹

 

dede hi hem groot ongemak

 

om dat hi hem⁷⁹³ dien breidel nam

 

doen hi in die zale kwam,

 

ende bargen⁷⁹⁵ onder zijn gewant⁷⁹⁵.

 

Te hand rumeden zi die zale

 

ende gingen weg alte male⁷⁹⁷.

 

 

 

Doen zag Sinte Brandaan

800

eene borch daar bij staan

 

die was schoonre dan de stede⁸⁰¹

 

daar de monk de diefte⁸⁰² dede.

 

Doe zagen zi danen⁸⁰³ vaste⁸⁰³

 

over menige groote raste⁸⁰⁴

 

dat land alom altoos klaar:

 

ne geenen nacht en was daar,

 

daar en was rijm no snee⁸⁰⁷,

 

daar en dede hem⁸⁰⁸ die wind niet wee,

 

van regen werd⁸⁰⁹ daar niet nat.

810

Een oud man voor de poorte zat:

 

hi was wel gehaard⁸¹¹,

 

al grauw⁸¹² was hem zijn baard.

 

Daar ter zelver borch-dore⁸¹³

 

gingen jongelingen dore

 

harde vele ende genoeg⁸¹⁵.

 

Alzoo vertellet die boek

 

ende zeit al openbaren⁸¹⁷,

 

dat het engelen waren.

 

In die poorte stond een jongeling,

820

hi maakte eenen wijden ring

789 hine - hij hem, nl. de monnik de teugel.

790 worden - werden.

791 doene - toen hem

791 trak - trok.

793 hi hem - hij voor zich.

795 bargen - borg hem

795 gewant - kleed.

797 dadelijk gingen ze uit de zaal.

801 stede - plaats.

802 diefte - diefstal.

803 danen - van daar

803 vaste - herhaaldelijk.

804 raste - mijl.

807 rijm no snee - rijp noch sneeuw.

808 hem - hun.

809 werd - werd 't.

811 hij had mooi haar.

812 al grauw - geheel grijs.

813 borch-dore - deur, poort van het kasteel.

815 in groot aantal.

817 al openbaren - duidelijk.

[p. 97]

 

want het tuig blonk zo wonderbaar.

 

Maar de straf naderhand was zwaar:

 

hij kreeg toen hij de hel inging,

 

van de duivels een tuchtiging,

 

omdat, toen hij de zaal inkwam,

 

hij steelsgewijs de teugel nam

 

en die verborg onder zijn pij.

 

Nadat zij alles van nabij

 

bewonderd hadden in de zaal,

 

verlieten zij die allemaal.

 

 

 

Toen zag de heilige Brandaan⁺

 

een kasteel, daar met ver vandaan,

 

dat nog schoner was dan de hal

 

waar de monnik de teugel stal.

 

Men overzag als men daar stond

 

een land dat overal in 't rond

 

helder was tot in 't verst verschiet.

 

Nacht bestond in die streken niet;

 

geen sneeuw, geen rijp trof men er aan;

 

de stormwind deed geen letsel aan

 

en de regen maakte niet nat.

 

Een oud man bij de slotpoort zat.

 

Edel was zijn hoofdhaar van snit

 

en zijn baard was geheel grijswit.

 

Achter hem, door de schone poort,

 

spoedden zich jongelingen voort,

 

gaand, in groot aantal, in en uit.

 

Zo zegt het boek en het wijst uit

 

als men het op die bladzij leest,

 

dat het engelen zijn geweest.

 

In de poort stond een jongeling;

 

hij tekende een wijde kring

+ De tweede Paradijsburcht

[p. 98]

met eenen zwaar de vierijn⁸²¹.
Dat mochte⁸²² wel die engel zijn
die men heet⁸²³ Cherubin.
Hine laat daar niemen in^824-26
no stille no openbaar
die andere en bringene daar.
Doen kwam daar Sinte Michael
- hi moet ons geleiden wel! -⁸²⁸
metten anderen jongelingen;
aldaar die moonken gingen
nam hi eenen bij den rocke⁸³¹,
bij den haar ende bij den koppe⁸³²
ende tracken⁸³³ in die borch-dore.
Doe stond die engel daar vore
met zijnen zwaarde vierijn.
‘Hier mogen⁸³⁶ wij licht te lange zijn,’

821 zwaarde vierijn, vgl. vs 15.

822 mochte - kon.

823 heet - noemt.

824-26 hij laat daar niemand binnen, noch in het geheim, noch openlijk, tenzij de andere (engelen) hem (d.w.z. die iemand) daar brengen.

828 moge hij ons geleiden (wanneer wij gestorven zijn). Michael is nl. de aartsengel die de zielen naar het paradijs brengt.

831 rocke - gewaad.

832 koppe - kruin.

833 tracken - trok hem.

836 mogen - kunnen.

[p. 99]

met een vurig zwaard rond zich heen.
Dit was de engel, naar ik meen,
die genoemd wordt de cherubijn
en daar de bewaker moet zijn,
die elk de toegangsweg bestrijdt,
tenzij een engel hem geleidt.
Daar kwam Sinte Michaël aan,
- moge hij ons altijd bijstaan! -
vergezeld van een engelenstoet.
Tredend de monniken tegemoet,
trok hij een hunner bij zijn kleed;
trekkend aan kuif en armen deed
hij hem door de kasteeldeur gaan,
waarvoor men de engel zag staan
met het zwaard onder zijn beheer.
‘Hier blijf ik geen uur langer meer,’

[p. 100]

 

sprak Sinte Brandaan doe

 

zijnen gezellen toe,

 

‘Hier hebben wij genomen

840

meer schaden dan vromen⁸⁴⁰.

 

God heeft ons wonderlike⁸⁴¹

 

geminderd in zijn rijke;⁸⁴²

 

onzen moonk moeten wi hier laten

 

weder⁸⁴⁴ dat ons mag schaden of baten.

 

Deze muren zijn zoo hooge:

 

niemen kan ze veroogen⁸⁴⁶

 

no die lankheid verkiezen⁸⁴⁷.

 

Hier en wil ik niet meere verliezen,’

 

sprak doe Sinte Brandaan,

850

‘ik wille weder te schepe gaan.’

 

- Als ons die boek maakt wijs⁸⁵¹,

 

zoo was dit d'eerdsche paradijs. -

 

Doe zi te schepe kwamen

 

ende orlof genamen^854-55

 

toten donkeren lande,

 

een moonk doe bekande⁸⁵⁶,^886-88

 

dat die grond goudijn⁸⁵⁷ was.

 

Ai, hoe blijde waren zi das⁸⁵⁸!

 

Doen gingen zi uut te spele⁸⁵⁹

860

ende droegen⁸⁶⁰ 's in den schepe vele

 

elkerlijk⁸⁶¹ in zijne handen,

 

dat⁸⁶² zi zint⁸⁶² in haren⁸⁶² lande

 

versierden menig godshuus⁸⁶³.

 

 

 

Doe hoorden zi een groot geruusch:

 

eenen wind zoo zeere braken⁸⁶⁵

 

ende een weder⁸⁶⁶ alzoo kraken⁸⁶⁶

 

ende een vier⁸⁶⁷ alzoo blekken⁸⁶⁷

 

dat die goede Gods recken⁸⁶⁸

840 vromen - voordeel.

841 wonderlike - op wonderbaarlijke wijze.

842 in aantal verminderd volgens zijn macht.

844 weder - hetzij.

846 veroogen, zie vs 526.

847 lankheid verkiezen - lengte meten met het oog.

851 maakt wijs - mededeelt.

854-55 orlof genemen tot - afscheid nemen, weggaan van.

856 bekande - bemerkte.

886-88 degenen die naderhand gestolen hebben, willen het als niets (nl. gering) achten, maar dat kan niet zo doorgaan.

857 goudijn - van goud.

858 das - daarover.

859 te spele - met blijdschap.

860 's - ervan.

861 elkerlijk - ieder.

862 dat - zodat

862 zint - sindsdien

862 haren - hun.

863 godshuns - kerk.

865 braken - woeden.

866 weder - onweer

866 kraken - knetteren.

867 vier - vuur

867 blekken - flikkeren.

868 recken, vgl. vs 722.

[p. 101]

 

sprak Sinte Brandaan nu meteen

 

tot de gezellen rond hem heen,

 

‘omdat wij in dit land meer kwaad

 

ondervonden hebben dan baat.

 

Immers, God heeft, volgens Zijn macht,

 

ons in aantal teruggebracht;

 

of dit nadeel is of profijt,

 

een mijner monniken ben ik kwijt.

 

Deze muren zijn geducht hoog:

 

hun hoogte onttrekt zich aan ons oog

 

en hunne lengte evenzeer.

 

Ik verlies er liever geen meer,’

 

zo sprak de heilige Brandaan,

 

‘laten wij wederom scheepgaan.’

 

- Dit is, voor wie de bron naleest,

 

het aardse paradijs geweest. -

 

Toen men zich weer bevond aan boord

 

en, zeilend onmiddellijk voort,

 

het donker land verlaten had,

 

merkte een der monniken dat

 

de grond met goud was geplaveid.

 

Ai! wat was iedereen verblijd!

 

Vol vreugde trok men er op uit

 

en vulde het schip met de buit;

 

ieder droeg een deel in zijn hand,

 

waarmee hij later in zijn land

 

begiftigd heeft menig Godshuis.

 

 

 

Toen ontstond er een groot gedruis:⁺

 

de wind ging vreselijk te keer

 

en er woedde een zwaar onweer;

 

het hemelvuur blonk in de lucht.

 

Gods knechten werden zeer beducht,

+ Duivels halen de teugeldief, maar moeten hem terugbrengen

[p. 102]

tekstkritische noten

ontzagen⁸⁶⁹ des hemels vallen.
Doe kwamen die duvelen met allen
ende eesscheden⁸⁷¹ met rochte⁸⁷¹
den breideldief, die zi zochten.
Om dat hi den breidel stal,
voerden zine⁸⁷⁴ in den afgrond al.
Daar moesti zeere kwellen⁸⁷⁵
met anderen zijnen gezellen.⁸⁷⁶
Doene begreep die vijand⁸⁷⁷
metten breidele hine⁸⁷⁸ band;
diefsrecht⁸⁷⁹ maakte hi hem kond⁸⁷⁹:
hi voerdene⁸⁸⁰ wers⁸⁸⁰ dan een hond
ende sleepte zijne beenen
over stok⁸⁸² ende over steenen
voor zijns heeren aanzichte.
Daar was een groot geruchte⁸⁸⁴,

871	rochte i.pl.v. rechte; emendatie van Verdam.

869 ontzagen - vreesden voor.

871 eesscheden - eisten op

871 rochte - rumoer (wschl.).

874 zine - zij hem.

875 kwellen - pijn lijden.

876 met andere van zijns gelijken.

877 toen de duivel hem vast greep.

878 hine - hij hem.

879 diefsrecht - het recht dat op een dief wordt toegepast

879 kond - bekend.

880 voerdene - behandelde hem

880 wers - slechter.

882 stok - boomstronken.

884 geruchte - rumoer.

[p. 103]

want de hemel scheen in gevaar.
Toen kwam er een duivelenschaar
en eiste, met duivelsrumoer,
den teugeldief die met hen voer;
wijl hij de diefstal had gedaan,
moest hij de afgrond binnengaan;
daar onderging hij al de pijn
van hen die zijnsgelijken zijn.
De duivel greep hem op de tast
en bond hem met de teugel vast;
eer het oordeel nog was geveld,
werd hij reeds als een hond gekweld,
want zij sleurden hem aan zijn been
voort over boomstronken en steen,
voor het aangezicht van hun heer.
Men ging afgrijselijk te keer.

[p. 104]

 

alzoo voerden zine te hare scholen.⁸⁸⁵

 

- Die zint meere hebben gestolen

 

willen 't over niet slaan;

 

hen mag alzoo niet gaan,

 

het en zij dat zij 's ave staan^889-90,

890

ende hare boete ontvaan.

 

Anders zullen zi kwellen⁸⁹¹

 

metten⁸⁹² duvelen in der hellen. -

 

Sinte Brandaan had's toorn⁸⁹³

 

dat hi zondelike⁸⁹⁴ verloren

 

zijnen moonk aldus heeft.

 

Met tranen hi aldus klagende zeegt⁸⁹⁶:

 

‘Waar' ik niet een drogenare,^897-98

 

God en hadde mi niet zoo zware

 

gegeven deze meswende⁸⁹⁹

900

hier in dezer allende⁹⁰⁰.

 

Dat⁹⁰¹ God des gehinget⁹⁰¹

 

zoo⁹⁰² is mijne vaart gelinget⁹⁰²:

 

in⁹⁰³ kome van hier nemmermeere,

 

gine helpt⁹⁰⁴ mi beteren mijn zeer

 

ende mijnen moonk gekrijgen weder.

 

Eer⁹⁰⁶ wil ik vallen hier neder

 

zoeken ons Heeren ootmoed,⁹⁰⁷

 

tote mi die duvele doet

 

mijnen moonk weder zenden

910

ute der zware allenden.’

 

Zi weenden vele tranen,

 

Gode riepen zi ane.

 

Doen gehoorde⁹¹³ ze onze Heere

 

dore⁹¹⁴ ziere⁹¹⁴ liever moeder eere.

 

Wel zaan zagen zi eenen schijn⁹¹⁵:

 

als twee hoornen vierijn^916-17

 

dat brende ende lichtte daar inne.

 

Daar uut sprak eene stemme:

885 op deze wijze brachten zij hem naar hun troep.

889-90, vgl. vs 683-84.

891 kwellen - pijn lijden, gekweld worden.

892 metten - door de.

893 had's toorn - had er verdriet over.

894 zondelike - door diens zonden.

896 zeegt - zegt.

897-98 ik moet toch wel een bedrieger (nl. slecht mens) zijn, anders zou God etc.

899 meswende - ramp.

900 allende - ellende.

901 dat - indien

901 des gehinget - dit toelaat.

902 zoo - dan

902 gelinget - verlengd, vertraagd.

903 in - ik plus ontkenning.

904 gine helpt - tenzij gij (d.i. de tochtgenoten) helpt.

906 eer - liever.

907 God om genade smeken.

913 gehoorde ze - verhoorde hen.

914 dore - terwille van

914 ziere - zijner.

915 schijn - lichtschijn.

916-17 als twee vurige hoorns brandde het en lichtte het daar in.

[p. 105]

 

Hun troep was vreselijk om te zien.

 

- Zij die nog stalen sedertdien,

 

trachten zoiets licht aan te slaan,

 

doch dat gaat waarlijk maar niet aan,

 

tenzij zij afzien van het kwaad

 

en daarvoor boeten metterdaad;

 

anders lijden zij bittersnel

 

bij de duivelen in de hel. -

 

Sinte Brandaan had groot verdriet

 

dat hij - al was er kwaad geschied -

 

een zijner monniken verloor.

 

Hierover klaagde hij aldoor:

 

‘Ik moet slecht aangeschreven staan,

 

anders deed God mij dit niet aan

 

en gedoogde niet dat ik kamp

 

met een ramp in een zee van ramp.

 

Want nu het God aldus behaagt,

 

wordt mijn tocht zienderoog vertraagd.

 

Ik kom hier nimmermeer vandaan,

 

tenzij Hij mij poogt bij te staan:

 

dan krijgen wij de monnik weer.

 

Ik verlaat deze plek niet, eer

 

God ons die grote gunst toestaat

 

en de duivel zijn prooi loslaat,

 

zodat mijn monnik wordt bevrijd

 

uit zijn diepe rampzaligheid.’

 

Hierop stortten zij traan op traan

 

en riepen God wenende aan.

 

Toen verhoorde hen onze Heer,

 

Zijn Moeder Maria ter eer.

 

Men zag hoe een lichtschijn verscheen:

 

daar straalden twee horens doorheen,

 

een en al vuur van makelij

 

en er klonk een stem uit en zei:

[p. 106]

 

‘Wat witti mi, Brandaan?⁹¹⁹

920

Dies en heb ik niet gedaan:⁹²⁰

 

die duvel voerden⁹²¹ te ziere⁹²¹ scholen⁹²¹

 

om dat hi hadde gestolen.

 

Waarom belgedi u op mi?⁹²³

 

Onschuldig ben ik jegen di⁹²⁴.

 

Du wetes wel dat Adam,

 

om eenen appel dien hi nam,

 

was in die helle voorwaar

 

wel vijf duzend jaar.

 

Alzoo is 't uwen moonk vergaan:

930

met dieften is hi bevaan⁹³⁰

 

ende is der hellen gegeven⁹³¹.’

 

‘Ne schende, Heere, niet zijn leven,’

 

sprak weder Sinte Brandaan,

 

‘Hevet mijn moonk iet⁹³⁴ misdaan,

 

dies willicken wederbringen:⁹³⁵

 

ik wilne⁹³⁶ altoos verdingen⁹³⁶.’

 

In kruuswijs⁹³⁷ zi hem⁹³⁷ strekten,

 

met tranen zi Gode wekten⁹³⁸.

 

Haar beden wilden zi niet begeven,⁹³⁹

940

altoos zi daar ane bleven

 

tote die almachtige God

 

den duvele gaf een gebod

 

dat hi Brandane t'zijnen gevoege⁹⁴³,

 

zijnen moonk weder droege

 

toten kiele in der vloeden.

 

Onlange zi daar mede stoeden.⁹⁴⁶

 

Doen nam hine⁹⁴⁷ op zijnen hals

 

ende dedem⁹⁴⁸ vele ongevals⁹⁴⁸.

 

Hi⁹⁴⁹ ging er omme loopen⁹⁴⁹.

950

Den breidel moesti⁹⁵⁰ bekoopen.

 

Dat hi op zulk een ors⁹⁵¹ zat

 

kwam, omdat hi Gods vergat⁹⁵²,

919 wat verwijt ge me?

920 daarvan heb ik niets gedaan (nl. van iets dat te verwijten valt).

921 voerden - voerde hem

921 ziere, zie vs 914

921 scholen, zie vs 885.

923 waarom zijt ge boos op mij?

924 jegen di - ten opzichte van u.

930 verstrikt is hij in diefstal (Misschien is zelfs de bedoeling: betrapt is hij met het gestolene nog in zijn bezit).

931 der hellen gegeven - overgegeven aan de macht van de hel.

934 iet - iets.

935 daarvan wil ik hem zuiveren.

936 wilne - wil hem

936 verdingen - loskopen.

937 kruuswijs - kruisgewijs, met uitgestrekte armen

937 hem - zich.

938 wekten - opwekten tot genade.

939 met hun gebeden wilden ze niet ophouden.

943 t' zijnen gevoege - overeenkomstig zijn verlangen (wschl.).

946 ze talmden niet lang, de monnik en de duivel.

947 hine - hij hem (de duivel de monnik).

948 dedem - deed hem

948 ongevals - leed, onaangenaams.

949 hi - de duivel

949 loopen - draven.

950 moesti - moest hij (= de monnik).

951 ors - paard.

952 Gods vergat - God niet indachtig was.

[p. 107]

 

‘Wat verwijt ge Me, Sint Brandaan?

 

Niets daarvan heb Ik ooit gedaan:

 

de duivel bracht hem bij zijn soort;

 

hij stal, dat hebt ge toch gehoord.

 

Waarom maakt ge u op Mij boos?

 

Jegens u ben Ik schuldeloos.

 

Gij weet toch dat Adam, omdat

 

hij een appel gestolen had,

 

ter helle voer en dat, voorwaar,

 

niet minder dan vijf duizend jaar.

 

Met hem is dit ook het geval.

 

Wijl hij betrapt werd toen hij stal,

 

is de hel zijn verdiende straf.’

 

‘Neem hem, Heer, zijn leven niet af,’

 

sprak daarop weder Sint Brandaan,

 

‘als mijn monnik iets heeft misdaan,

 

dan betaal ik de losprijs, Heer,

 

en ik zuiver de monnik weer.’

 

Languit op de grond neergestrekt,

 

hebben zij Gods meelij gewekt,

 

want zij baden maar altijd voort

 

totdat hun gebed werd verhoord

 

en de Heer, in Zijn almacht groot,

 

eindelijk de duivel gebood

 

dat hij, omdat Brandaan dat wou,

 

de monnik terugbrengen zou;

 

monnik en duivel talmden niet

 

nu Gods tussenkomst was geschied.

 

De duivel nam hem op zijn hals,

 

maar behandelde hem niet mals,

 

want hij liep en hij sprong maar raak

 

en nam over de teugel wraak.

 

Dat hij nu zulk een paard bereed,

 

kwam er van, omdat hij misdeed,

[p. 108]

 

daar⁹⁵³ hi dien breidel tien male⁹⁵³

 

hier voren stal in die zale.

 

Der heeter hellen heere⁹⁵⁵

 

toorende⁹⁵⁶ vele zeere

 

dat hi dien moonk moeste dragen

 

toten kiele op zijne kragen⁹⁵⁸.

 

Doe hine brochte op dat boord⁹⁵⁹,

960

doe sprak hi lude, zeere gestoord⁹⁶⁰:

 

‘Wee di’, sprak hi, ‘Brandaan,

 

dattu⁹⁶² mi leede hebs gedaan!

 

Du en laats mi niet behouden⁹⁶³,

 

dat⁹⁶⁴ wi met rechte hebben zouden.

 

Du mesdoet jegen ons, dats⁹⁶⁵ waar.’

 

Die moonk dochte hem harde zwaar

 

ende den weg harde lang,

 

daar hi die letaniën zang,⁹⁶⁸

 

zittende op zijnen⁹⁶⁹ hals-beene.

970

Over stok ende over steenen⁹⁷⁰

 

daar hi den moonk dragen moeste,

 

stak hi an't schip een joeste⁹⁷²

 

ende werpen⁹⁷³ in die koorden⁹⁷³

 

onzachte, dat zij 't allen hoorden.

 

Doen was hem zijne varwe⁹⁷⁵ ontkert⁹⁷⁵,

 

verwandelt⁹⁷⁶ ende zwert,

 

dat zine⁹⁷⁷ kume⁹⁷⁷ gekanden⁹⁷⁷:

 

dat pek was hem gestanden⁹⁷⁸

 

ane haar ende ane baarde,

980

die huut was hem harde^980980-81

 

zwart ende verrompen⁹⁸¹;

 

van stokken ende van tsompen⁹⁸²

 

haddi⁹⁸³ gehad menigen stoot.

 

Die duvel schree⁹⁸⁴, daar⁹⁸⁴ hi weg schoot

 

ende vloo⁹⁸⁵ der goeder lieden zegen.

 

Sinte Brandaan, die Gods degen⁹⁸⁶,

953 daar - toen

953 tien male - op die keer.

955 de meester van de gloeiende hel (= de duivel).

956 toorende - was woedend.

958 kragen - nek.

959 boord - rand van het schip.

960 gestoord - boos.

962 dattu - dat ge.

963 behouden - in het bezit blijven van.

964 dat - hetgeen.

965 dats - dat is.

968 terwijl hij (de monnik) gebeden opzegde.

969 zijnen, nl. van de duivel.

970 vgl. vs 882.

972 deed de duivel een aanval op het schip.

973 werpen - wierp hem

973 koorden - touwen, het want.

975 varwe - (gelaats)kleur

975 ontkert - verschoten.

976 verwandelt - veranderd.

977 zine - zij hem

977 kume - nauwelijks

977 gekanden - herkenden.

978 het pek zat hem.

980 harde, lees haarde.

980-81 harde zwart - zeer zwart.

981 verrompen - verschrompeld.

982 tsompen - knoestige stokken.

983 haddi - had hij.

984 schree - gaf een schreeuw

984 daar - terwijl.

985 vloo - ontvluchtte.

986 degen - held.

[p. 109]

 

toen hij de teugel zo brutaal

 

voor kort nog wegstal uit de zaal.

 

De meester van de hete hel

 

was woedend over het bevel

 

dat hij de monnik weer terug-

 

brengen moest, boven op zijn rug.

 

Toen hij hem dan ook bracht aan boord,

 

schreeuwde hij, ten zeerste verstoord:

 

‘Wees gewaarschuwd,’ riep hij, ‘Brandaan,

 

daar gij mij dit hebt aangedaan;

 

want gij ontneemt mij hier iets, wat

 

ik met goed recht genomen had.

 

Gij berokkent ons kwaad, voorwaar.’

 

Wat viel de monnik de tocht zwaar

 

en schier eindeloos, terwijl hij

 

telkens zijn gebeden opzei,

 

zittend op 's duivels sleutelbeen.

 

Nadat die hem langs stronk en steen

 

voortgesleept had in zijnen nood,

 

deed hij een aanval op de boot:

 

in 't want wierp hem de woesteling,

 

zodat horen en zien verging.

 

De monnik was verkleurd: zijn huid

 

zag er zwarter nog dan zwart uit;

 

men herkende hem haast niet meer:

 

hij droop van het pek en de teer,

 

dat in zijn baard zat en zijn haar.

 

Zijn huid schrompelde in elkaar

 

en was hard en zo zwart als roet

 

en zo geworden door de knoet,

 

waarmee men hem geslagen had.

 

De duivel nam de vlucht, nadat

 

men hem door zeegnen had ontsteld,

 

waarop Sinte Brandaan, Gods held,

[p. 110]

 

weende van grooten lieve⁹⁸⁷

 

ende sprak toten breidel-dieve:

 

‘Haddi⁹⁸⁹ den breidel vermeden

990

ende met eenen halchter⁹⁹⁰ gereden,

 

zoo ne waar' uw krune⁹⁹¹ met uwen baarde

 

ende uwen hals niet zoo harde⁹⁹²

 

zwart bepeket⁹⁹³ no bezinget⁹⁹³.

 

Nu hebdi ook gelinget⁹⁹⁴

 

harde zeere mijne vaart.’

 

‘Mi is leed dat hi ie gesmeed ward’,⁹⁹⁶

 

sprak die bezingde⁹⁹⁷ kapelaan.

 

Doe loech⁹⁹⁸ zeere Sinte Brandaan.

 

 

 

Doe dus Sinte Brandaan

1000

weder zijnen kapelaan

 

gewan¹⁰⁰¹ van der hellen

 

- dat mag ik u tellen -¹⁰⁰²

 

doen voer hi lange wijle¹⁰⁰³

 

ende leed¹⁰⁰⁴ menige mijle.

 

Doen hoorde harde zaan

 

die goede Sinte Brandaan

 

een dier, dat hiet Cyrene¹⁰⁰⁷,

 

die slapen doet die genen^1008-9

 

die 't hooren zingen ofte zien;

1010

van zijnre blijdschap moet geschien^1010-11

 

ter zee groot ongeweder.

 

Doe viel schiere¹⁰¹² neder

 

Sinte Brandaan op zijne knien^1013-14

 

ende bad Gode, dat hi moeste ontvlien

 

dien diere, zoo hi best kan¹⁰¹⁵.

 

In slape ward die stierman¹⁰¹⁶;

 

haar zelves zi al vergaten¹⁰¹⁷

 

dat zi en wisten, waar zi zaten.

 

Elk moonk wel vaste sliep.

987 lieve - vreugde.

989 haddi - hadt ge.

990 halchter - halster, leren halsriem.

991 krune - kruin.

992 harde, vgl. vs 980.

993 bepeket - met pek besmeerd

993 bezjnget - verschroeid.

994 nu hebt ge ook verlengd.

996 ik heb het land dat de teugel ooit gesmeed werd.

997 bezingde - verschroeide.

998 loech - lachte.

1001 gewan - terugwon.

1002 dat kan ik u vertellen.

1003 wijle - tijd.

1004 leed - legde af.

1007 Cyrene - Sirene, hier een soort meermin of nixe.

1008-9 dat degenen die het zien of horen zingen, doet inslapen.

1010-11 betekent: als dat wonderlijke dier blij is, ontstaat er storm op zee. Het is niet zeker, waar de schrijver deze wijsheid vandaan haalde.

1012 schiere - dadelijk.

1013-14 vgl. vs 359-360.

1015 zoo hi best kan - zo goed mogelijk.

1016 stierman - stuurman.

1017 zij raakten buiten zichzelf, verloren het bewustzijn.

[p. 111]

 

van vreugde zijn tranen liet gaan.

 

Toen sprak hij de teugeldief aan:

 

‘Had de teugel maar laten staan,

 

- kunt gij met een riem niet volstaan? -

 

dan was nu uw baard en uw kruin

 

en uw hals niet hard als arduin

 

en verschroeid en besmeurd met pek,

 

en dan hadt gij ook mijn vertrek

 

niet zo vertraagd, hetgeen gij deedt.’

 

‘Had men het ding maar nooit gesmeed,’

 

sprak de verschroeide kapelaan.

 

Toen schaterde Sinte Brandaan.

 

 

 

Toen dus de heilige Brandaan⁺

 

herkregen had zijn kapelaan,

 

- die, zoals ik zojuist vertel,

 

weergekomen was uit de hel -

 

was men lange tijd onder zeil

 

en men knoopte zo mijl aan mijl.

 

Kort daarop hoorde Sint Brandaan

 

een wonderlijk dier zingen gaan,

 

dat geheten wordt de Sireen.

 

In diepe slaap valt iedereen

 

die het zingen hoort, schoon hij waakt.

 

Als de Sirene zich vermaakt

 

ontstaat er een stormachtig weer.

 

Brandaan viel op zijn knieën neer

 

en stelde als altijd zijn lot

 

met vertrouwen in hand van God,

 

biddend: ‘Heer, verlos mij hiervan.’

 

Het eerst in slaap viel de stuurman.

 

En na een korte poos vergat

 

iedereen waar hij stond of zat.

 

Elke monnik was stil en sliep.

+ Een Sirene zingt het scheepsvolk in slaap

[p. 112]

tekstkritische noten

Die kiel zonder stierman¹⁰²⁰ liep
tote eenen bernenden¹⁰²¹ berge dan.
Daar ute liep een zwart man;
Hi riep toten kiele
ute zijnen grooten giele¹⁰²⁴
zoo hi luuds mochte¹⁰²⁵
ende wekket ze¹⁰²⁶ harde onzochte¹⁰²⁶.
Hi hiet ze¹⁰²⁷ tote hem keeren:
hi zeide, dat hi leeren
den meester stierman woude,
waar hi henen zoude¹⁰³⁰.
Doe hiet Sinte Brandaan
zijnen kiel wel zaan
toten berge keeren
omme dat hi hem zoude leeren.

1022

Een combinatie van C 1032 en H 977 die gesteund wordt door M en P. - C 1032 is veel te omvangrijk: laerc is natuurlijk niet te verdedigen (de schrijver van het hs. heeft zich vergist en een r-afkorting geschreven i.pl.v. een n-streep); nan is een gewone drukfout. H 977 heeft de rijmklank veranderd, daarmee ook 976.

1020 zonder stierman - onbestuurd.

1021 bernenden - brandende.

1024 giele - muil.

1025 zo luid hij kon.

1026 wekket ze - wekte ze

1026 onzochte - ruw.

1027 hiet ze - gelastte hen.

1030 zoude - moest (varen).

[p. 113]

De boot bleef onbestuurd en liep⁺
snel op een brandende berg aan;
daar kwam een zwart man uit vandaan.
Hij stiet een daverend gehuil
uit zijn ontzaggelijke muil,
en hij wekte de monn'ken weer
zo geweldig ging hij te keer.
Luidkeels riep hij hen naderbij;
op ruwe toon beloofde hij
dat hij de stuurman helpen zou,
als hij goede vaart hebben wou.
Daarop beval Sinte Brandaan
er het schip heen te laten gaan,
zodat men de berg aandoen kon
en er inlichtingen inwon.

+ Het schip drijft naar een vulkaan met dreigende duivels

[p. 114]

 

Maar des duvels coze¹⁰³⁵

 

die was harde booze¹⁰³⁶.

 

Doen zi zoo na¹⁰³⁷ kwamen

 

dat zi zijn woord vernamen,

 

doe sprak des duvels bode:

1040

‘Dorst ik wel, door Gode,¹⁰⁴⁰

 

dijnen kiel, heere Brandaan,

 

hadde kwade vaart gedaan.

 

Ik wane du 't bekoopen moet

 

dattu¹⁰⁴⁴ ons zoo leede doet.

 

In kan jegen u niet gehebben;¹⁰⁴⁵

 

God en wilt u niet ontzeggen,^1046-49

 

zoo wat dat dijn wille is,

 

- want dijne bede zoo mogende is -

 

du zouds dat wel genieten.

1050

Laattij's u niet verdrieten,^1050-51

 

dat u mijn vernooy is lief?

 

Du naams mi¹⁰⁵² den breideldief

 

die achter di zit aldaar:

 

hi zweet van angste - dat is waar -

 

van zorgen is hi ontdaan¹⁰⁵⁵.’

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Dat is zijne boete,

 

dat hi hem¹⁰⁵⁸ wasschen moete;

 

mi ne dunkt niet zoo goed^1059-60

1060

dan men worpe in die vloed,

 

dat hi hem¹⁰⁶¹ wel wasschen mag¹⁰⁶¹.’

 

Die moonk schamelike¹⁰⁶² lag:

 

met wel grooter zorgen¹⁰⁶³

 

hadde hi hem¹⁰⁶⁴ geborgen

 

onder eene schip-bank;

 

die tijd dochte hem harde lank¹⁰⁶⁶.

 

Ai, hoe loech die duvel das,¹⁰⁶⁷

 

dat die moonk verveert¹⁰⁶⁸ was!

1035 coze - vleitaal.

1036 booze - slecht.

1037 na - dichtbij.

1040 durfde ik maar, met het oog op God.

1044 dattu - dat ge.

1045 ik kan niet tegen u op.

1046-49 God wil u niets weigeren: wat ge ook begeert (want uw gebed is zo machtig), dat zoudt ge wel gedaan krijgen.

1050-51 Hebt ge er geen spijt over, dat mijn leed u aangenaam is?

1052 du naams mi - ge ontnaamt me.

1055 ontdaan - er slecht aan toe.

1058 hem - zich.

1059-60 mij lijkt niets zo goed, dan dat men hem in het water zou werpen.

1061 hem - zich

1061 mag - kan.

1062 schamelike - beschaamd.

1063 zorgen - vrees.

1064 hem, zie vs 1061.

1066 lank - lang.

1067 o, wat lachte de duivel daarover.

1068 verveert - bang.

[p. 115]

 

Maar wat de duivel had gezegd,

 

was vleitaal en zeer onoprecht.

 

Langzaam varende naderbij,

 

verstonden zij pas wat hij zei.

 

‘Vreesde ik’, sprak des duivels knecht,

 

‘Gods alziendheid niet zo oprecht,

 

dan had uw schip, Here Brandaan,

 

dit keer een kwade vaart gedaan.

 

Maar gij hoort nog wel eens van mij;

 

men beledigt ons maar niet vrij;

 

nu echter kan ik u niet aan,

 

want gij krijgt veel van God gedaan

 

en door uw smeekgebed behaagd,

 

geeft Hij u, wat gij Hem ook vraagt,

 

wijl gij Zijn vertrouwen geniet.

 

Maar spijt u mijn ongeluk niet,

 

of is u mijn rampspoed soms lief?

 

Gij ontnaamt mij de teugeldief,

 

die daar, helaas, achter u zit:

 

hij zweet van angst en is lijkwit

 

en van de schrik nog gans ontdaan.’

 

Daarop antwoordde Sint Brandaan:

 

‘Ach, hij wasse zich voor zijn straf

 

eens van onder tot boven af

 

en het is, dunkt mij, wel eens goed,

 

hem te kielhalen in de vloed,

 

want een bad is hier bittre nood.’

 

De monnik schaamde zich haast dood,

 

terwijl hij zich, met grote zorg,

 

achter een houten bank verborg.

 

Voor de duivel was hij doodsbang.

 

Hemel, wat viel de tijd hem lang

 

en wat voelde hij zich ontzet,

 

maar wat had de duivel een pret!

[p. 116]

 

Doe hi zijn spot hadde gedreven,

1070

bad hi¹⁰⁷⁰, dat hi hem wilde geven

 

weder ‘zijnen¹⁰⁷¹’ kapelaan:

 

hi zoude'n¹⁰⁷² harde schoone dwaan¹⁰⁷²,

 

hi stonke op hem te zeere!¹⁰⁷³

 

Doe zeide die milde heere,

 

die goede Sinte Brandaan:

 

‘In¹⁰⁷⁶ geve u niet den kapelaan;

 

mi dunke dijne coze¹⁰⁷⁷

 

onnutte ende gebooze:

 

dijns sprekens ben ik zat.’¹⁰⁷⁹

1080

Den stierman hi doe bad

 

dat hi weder keerde op 't meere.

 

Doe kwam des duvels heere¹⁰⁸²

 

uten berge ende dede'm wee¹⁰⁸³

 

ende volgede hem¹⁰⁸⁴ op die zee,

 

ende droegen in haar handen

 

groote gloeiende branden¹⁰⁸⁶

 

ende ook bernende schichten¹⁰⁸⁷

 

als of zi wouden vichten¹⁰⁸⁸.

 

Zi worpen¹⁰⁸⁹ ende schoten

1090

op die in den kiel vloten¹⁰⁹⁰

 

met grooten toornen moede.¹⁰⁹¹

 

Doen kwam God die goede,¹⁰⁹²

 

hi ne liet ze niet ontwegen¹⁰⁹³.

 

Ik wane van boven die regen

 

zoo dicke nie en viel¹⁰⁹⁵

 

alze¹⁰⁹⁶ daar omtrent¹⁰⁹⁶ den kiel

 

die branderen entie¹⁰⁹⁷ schichten vlogen;

 

die moonken met riemers togen¹⁰⁹⁸

 

..... danen zi vloten¹⁰⁹⁹.

1100

Die duvelen worpen ende schoten¹¹⁰⁰

 

na den vluchtigen kiel.¹¹⁰¹

1070 hi, nl. de duivel, het tweede hi slaat op Brandaan.

1071 zijnen is ironisch: de duivel meent recht op de kapelaan te hebben.

1072 zoude'n - zou hem

1072 dwaan - wassen.

1073 hij hinderde hem (of: hen) te erg met zijn stank.

1076 in - ik plus ontkenning.

1077 coze, zie vs 1035.

1079 ik heb er genoeg van, van hetgeen je zegt.

1082 heere - leger, troep.

1083 dede'm wee - deed hun overlast aan, mishandelde hen.

1084 hem - hen.

1086 branden - brandende stukken hout.

1087 bernende schichten - brandende pijlen.

1088 vichten - vechten.

1089 worpen - wierpen.

1090 vloten - voeren.

1091 zeer toornig.

1092 nl.: hun te hulp.

1093 ontwegen - vergaan.

1095 nooit zo dicht viel.

1096 alze - als

1096 omtrent - rondom.

1097 entie - en de.

1098 met riemers togen - roeiden.

1099 vloten - voeren.

1100 vgl. vs 1089.

1101 naar het vluchtende schip.

[p. 117]

 

Toen hij de draak gestoken had

 

met zijn vrees en zijn onrust, bad

 

hij weder om ‘zijn’ kapelaan,

 

dan zou hij hem eens wassen gaan:

 

zijn stank hinderde hem te zeer!

 

Toen sprak daarop de milde heer,

 

- die goedhartige Sint Brandaan:

 

‘Neen, ik behoud mijn kapelaan;

 

al de woorden die gij daar zegt,

 

lijken mij boos en onoprecht:

 

waarlijk, ik ben uw grootspraak zat.’

 

Hij ging naar de stuurman en bad

 

hem aan te sturen op het meer.

 

Toen kwam geheel het duivelsheer

 

te voorschijn uit de berg en deed

 

hun op de zee allerlei leed.

 

Stukken hout, gloeiend en in brand,

 

torsten zij met zich in hun hand

 

en als wilden zij vechten gaan,

 

kwamen zij met vuurpijlen aan.

 

Men wierp er mede en men schoot

 

op de bemanning in de boot,

 

want hun woede was fel ontbrand!

 

Toen bood de goede God bijstand;

 

Hij wou hen niet laten vergaan.

 

Het kan onmogelijk bestaan

 

dat de regen ooit zo dicht viel

 

als de pijlen rondom de kiel.

 

Brandend hout regende er naast.

 

De monniken roeiden gehaast,

 

zoekende in de vlucht hun heil

 

en de duivel schoot menig pijl

 

achter het vluchtende schip aan.

[p. 119]

 

Op dat moment verloor Brandaan⁺

 

plotseling van zijn hoofd zijn hoed:

 

hij verdween in de watervloed.

 

 

 

Maar Brandaan het het er niet bij.

 

‘Wend terstond de steven!’ sprak hij

 

tot de stuurman, ‘en zoek mijn hoed.’

 

Iedereen sprak: ‘Dat gaat niet goed.

 

Al ware hij van klinkklaar goud,

 

eigenlijk laat die hoed ons koud.

 

Veel liever een tocht door zwaar weer,

 

dan een tocht naar die hoed, o Heer.’

 

Toen sprak een monnik tot Brandaan,

 

(hij die naar de hel was gegaan):

 

‘Heer, ik heb nog twee hoeden hier,

 

goed van vorm en van goede sier

 

en gloednieuw ook van makelij.

 

Neem ze alstublieft aan van mij!

 

Als ge 't schip maar niet keren laat.

 

Zie eens, hoe het met de zee staat;

 

de vloed stijgt geweldig en, hoor!

 

het water brult aan één stuk door;

 

u kunt immers toch nooit uw hoed

 

vinden in zulk een watervloed:

 

de zee gaat veel te hard te keer.’

 

Daarop sprak de heilige heer:

 

‘Neen, de duivels zouden de spot

 

drijven met een dienaar van God;

 

zij zouden mijn hoed dragen gaan

 

en dat kan ik toch nooit toestaan.’

 

Gehoorzamen moesten zij wel

 

en zij stuurden, op zijn bevel,

 

het schip naar de plek waar zopas

 

de hoed in zee verdwenen was.

+ Brandaan verliest zijn hoed

[p. 120]

 

dat zi bi Gods hulpe waren

 

der vreezen al ontvaren.

 

Brandaan voer voort, met trouwen¹¹⁰⁵;

 

doe liet hem God beschouwen¹¹⁰⁶

 

van engelen vele scharen

 

die boven hem kwamen gevaren.

 

Die voerden in den troone¹¹⁰⁹

1110

menige ziele schoone.

 

Den lof Gods zi zongen

 

dat die luchten klongen.¹¹¹²

 

Dat dede hem God te minnen¹¹¹³,

 

dat hi hem liet verkinnen¹¹¹⁴,

1105 met trouwen - inderdaad, voorwaar.

1106 beschouwen - aanschouwen.

1109 troone - hemel.

1112 dat het uitspansel weergalmde.

1113 te minnen - uit liefde.

1114 verkinnen - inzien.

[p. 121]

 

Daar dreven duivels met getier

 

en met een echt duivels plezier

 

rond Brandaans hoed hun spotternij;

 

ondertussen naderde hij...

 

Zij hadden hem nog niet gezien,

 

of zij schrokken als nooit voordien.

 

Een ware paniek was ontstaan

 

onder hen, die daar straks Brandaan

 

nog hadden doen vluchten van daar;

 

nu vlogen zij zelf uit elkaar,

 

en men zag er geen meer, nadat

 

Sinte Brandaan gesproken had:

 

‘Misereatur nostri, Heer!’

 

Want de duivel waagt het niet meer

 

ook maar een ogenblik te zijn

 

waar men dit bidt in het Latijn.

 

Spoedig hervond de goede heer

 

toen zijn ronde kogelhoed weer,

 

dicht drijvende nabij de plek

 

waar de berg brandde van de pek.

 

 

 

En aldus ontkwamen zij weer⁺

 

door de bijstand van God de Heer.

 

Brandaan voer verder, sedertdien;

 

God liet hem een visioen zien,

 

waarin een grote englenvlucht

 

boven hem verscheen in de lucht:

 

menige ziel, van zonden schoon,

 

droegen zij in de hemeltroon.

 

Hun gezangen, Gode ter eer,

 

echoden van de hemel weer.

 

Uit liefde gaf God Sint Brandaan

 

door dit visioen te verstaan

+ Zingende engelen voeren zielen ten hemel

[p. 122]

 

wat die geesten wouden¹¹¹⁵

 

ende waar zi henen zouden¹¹¹⁶.

 

Doe zag Sinte Brandaan

 

eene schoone kerke staan

 

met tien schoonen koren¹¹¹⁹,

1120

die nooit man testoren^1120-21

 

zonder God en mochte.

 

Te zeggen het en dochte^1122-23

 

ne geenen aardsen man.

 

Doe schreef Sinte Brandaan

 

al dat wonder dat hi zag,

 

daar¹¹²⁶ hi in den schepe lag.

 

Doe Brandaan, die Gods degen¹¹²⁷,

 

te rechte¹¹²⁸ hadde al beschreven

 

die twee schoone paradijzen,

1130

doe waande die goede wijze,

 

die Gods dienare,

 

dat hi al kwijte ware¹¹³²

 

van des waters harmscharen¹¹³³

 

ende hi te lande zoude¹¹³⁴ varen.

 

Doe bad die heere goede

 

met eenen nernsten moede¹¹³⁶

 

onzen eeuweliken troost,¹¹³⁷

 

diene dicken hadde verloost,¹¹³⁸

 

dat hine¹¹³⁹ zaan gezande¹¹³⁹

1140

weder te zijnen lande. -

 

 

 

Doen kwam een angstelijk¹¹⁴¹ wind

 

diene¹¹⁴² dreef ende zijn kind¹¹⁴²

 

danen verre op die zee.

 

Daar werd hem harde wee.¹¹⁴⁴

 

Die storm werd harde groot,

 

de zee borlede¹¹⁴⁶ ende dood¹¹⁴⁶

1115 wouden - te beduiden hadden.

1116 zouden - zouden gaan.

1119 koren: de plaats is te kort om uit te maken of hier koorruimten, koorzangers of zelfs scharen engelen bedoeld zijn.

1120-21 die nooit iemand kon verwoesten, behalve God zelf.

1122-23 geen aards wezen betaamde het (dit groote mysterium) te vertellen.

1126 daar - terwijl.

1127 Gods degen, vgl. vs 467.

1128 te rechte - juist, nauwkeurig.

1132 kwijte ware - bevrijd zou zijn.

1133 harmscharen, zie vs 240.

1134 zoude - zou (kunnen).

1136 met een vurig gemoed.

1137 God.

1138 die hem dikwijls had gered.

1139 hine - hij hem

1139 gezande - zou zenden.

1141 angstelijk - verschrikkelijk.

1142 diene - die hem

1142 kind - kinderen, nl. de monniken.

1144 daar kregen ze het zeer moeilijk.

1146 borlede - brulde

1146 dood - loeide.

[p. 123]

 

wat de ware betekenis

 

en het doel van die geesten is.

 

Ook zag de heilige Brandaan

 

nog een schone basiliek staan:

 

tien schone koren had die kerk.

 

Niemand zou ooit dit heerlijk werk

 

kunnen te niet doen. God alleen.

 

Overigens past het niet één

 

op dit mysterie in te gaan.

 

Daarop beschreef Sinte Brandaan⁺

 

de dingen die hij had gezien,

 

toen hij weer aan boord was, nadien.

 

En nadat nauwgezet Gods held

 

twee paradijzen had vermeld

 

en al hetgeen hij er van wist

 

had geboekt, meende hij beslist

 

dat hij voortaan zou zijn bevrijd

 

van der golven onstuimigheid

 

en dat hij zonder ongeval

 

binnenkort weer kon gaan aan wal;

 

en daarom verhief hij zijn stem

 

met een vurig gemoed tot Hem,

 

Die hem zo dikwijls had gered:

 

tot God richtte hij zijn gebed,

 

opdat hij spoedig weer zijn land

 

zou bereiken door Gods bijstand.

 

 

 

Toen ontstond er weer stormgevaar;⁺

 

Brandaan en zijn monnikenschaar

 

dreven altijd verder op zee,

 

het liep hun ook nimmer eens mee.

 

De orkaan groeide altijd meer.

 

Brullende ging de zee te keer;

+ Brandaan meent genoeg geschreven te hebben

+ Het scheepsvolk schrikt van de vele vissen

[p. 124]

 

als¹¹⁴⁷ hem¹¹⁴⁷ verhief die wind.

 

Doe zagen die Gods kind¹¹⁴⁸

 

zoo vele visschen in die zee,

1150

dat hem die zorgen daden¹¹⁵⁰ wee.

 

Zi zagen daar olfendieren¹¹⁵¹

 

gelijk wilden stieren

 

vele onder dat water gaan.

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Dit is zeker die Lever-zee

 

daar ik af wijlen ee¹¹⁵⁶

 

las zoo menig teekijn¹¹⁵⁷

 

- dat is dat geloove mijn.¹¹⁵⁸

 

Maar ik hebbe groot wonder¹¹⁵⁹

1160

van den gronde hier onder

 

hoe hi ze gevoeden¹¹⁶¹ moge

 

dat hem allen doge¹¹⁶²;

 

maar God is zoo rijke¹¹⁶³

 

dat hi hem¹¹⁶⁴ dagelike

 

haar voedsel geven mag¹¹⁶⁵.’

 

Tote zijnen kapelaan hi sprak,

 

dat hi zochte parkement¹¹⁶⁷:

 

hine lette niet een twint,¹¹⁶⁸

 

die waarheid hi schrijven began.

1170

Doen hiet hi¹¹⁷⁰ den stierman

 

dat schip houden stille

 

om zijnre beden¹¹⁷² wille

 

dat zi die waarheid geschreven¹¹⁷³

 

van dien visschen diere¹¹⁷⁴ dreven.

 

Die moonken hadden grooten vaar¹¹⁷⁵

 

van den visschen die waren daar,

 

dat zi haar schip bederven mochten¹¹⁷⁷.

 

Brandaan troostte¹¹⁷⁸ ze dat hi mochte¹¹⁷⁸,

 

ende zeide: ‘Lieve broeders mijn,

1180

wilt in Gode betrouwende zijn!¹¹⁸⁰

1147 als - toen

1147 hem - zich.

1148 die Gods kind - de kinderen, dienaren Gods.

1150 daden - deden.

1151 olfendieren - eigl. olifanten, hier grote zeemonsters.

1156 waarover ik vroeger.

1157 teekijn - (wonder)teken.

1158 daarvan ben ik overtuigd.

1159 maar ik ben zeer verbaasd.

1161 gevoeden - van voedsel voorzien.

1162 doge - mag baten, helpen.

1163 rijke - machtig.

1164 hem - hun, nl. al deze dieren.

1165 mag - kan.

1167 parkement - perkament.

1168 hij talmde in het geheel niet.

1170 hiet hi - gelastte hij (nl. Brandaan).

1172 beden - verzoek.

1173 geschreven - volledig beschreven.

1174 diere - die er.

1175 vaar - angst.

1177 bederven mochten - vernielen konden.

1178 troostte - stelde gerust

1178 dat hi mochte - zoveel hij kon.

1180 vertrouwt op God.

[p. 125]

 

de wind zwiepte de golven maar;

 

de Godskinderen zagen daar

 

zoveel vissen rondom de kiel

 

dat de angst hen weer overviel.

 

Men zag, wild als een wrede stier,

 

er een soort olifantendier

 

bij kudden door het water gaan.

 

Toen sprak de heilige Brandaan:

 

‘Dit is beslist de Leverzee,

 

want daarover deelt het boek mee

 

dat er veel wonderlijks geschiedt,

 

en 't is al wonder wat men ziet.

 

Immers verbaast het u niet zeer

 

dat de bodem hier zonder meer

 

heel de vissenschool voedsel geeft,

 

die toch van de zeebodem leeft.

 

Maar God is rijk genoeg om hen

 

iedere dag weer te spijzigen

 

en hen voort te laten bestaan.’

 

Toen vroeg hij aan zijn kapelaan

 

of die perkament halen wou

 

en daarop beschreef hij getrouw

 

wat hij gezien had, vel voor vel.

 

Aan de stuurman gaf hij bevel

 

om het schip stil te laten staan,

 

waaraan dadelijk werd voldaan;

 

en hij schreef zo de waarheid neer

 

over dit machtig vissenheer.

 

Maar der monniken vrees was groot

 

voor de vernieling van de boot.

 

Door het vissenheer verontrust,

 

werden zij door Brandaan gesust,

 

want: ‘Lieve Broeders,’ sprak Brandaan,

 

‘beveelt u in Gods handen aan:

[p. 126]

tekstkritische noten

Door hem¹¹⁸¹ zijn wi ute gevaren:
hi zal ons wel bewaren¹¹⁸².
Hi heeft alles ding gebod¹¹⁸³
ende is die almachtige God.
Ende¹¹⁸⁵ Sinte Marie, die goede,
die zij hier in onzer hoede
jegen dat ons evele zij -¹¹⁸⁷
dies jonne¹¹⁸⁸ ons Filius Dei¹¹⁸⁸!
Ende alle dat hemelsche heere¹¹⁸⁹
helpe ons nut dezen meere!
“Amen” zegget alle gader
ende vleeuwet¹¹⁹² den hemelschen vader!’

Doe kwam hem an¹¹⁹³ een zachte wind;
doe zagen zi waar¹¹⁹⁴ een Gods kind¹¹⁹⁴

1188	(d.i. C 1198); Bonebakkers tekst: Filii.

1181 door hem - om Zijnentwille.

1182 bewaren - beschermen.

1183 Hij heeft macht over alles.

1185 ende - ook.

1187 tegen alles dat ons kwaad zou kunnen doen.

1188 jonne - vergunne

1188 Filius Dei - Christus.

1189 heere - heerschaar.

1192 vleeuwet - aanbidt.

1193 kwam hem an - naderde hun.

1194 waar - dat

1194 een Gods kind, vgl. ook vs 459.

[p. 127]

op Zijn last zijn wij op de vaart,
op Zijn last blijven wij gespaard.
Elk ding valt onder Zijn gebod.
Hij is de almachtige God.
Stellen wij ons ook onvertraagd
onder hoede der Heilge Maagd,
tegen geheel het helse heer -
Fili Dei, o help ons, Heer!
En ook gij, hemelse armee,
help ons, help ons uit deze zee!
‘Amen’, zegt nu allen tot slot
en aanbidt de Heer, uwen God!’

Toen ontstond er wind naar hun wens⁺
en ontdekten zij een vroom mens,

+ Een godskind drijft op een graszode in zee

[p. 128]

 

op die zee voor hem¹¹⁹⁵ zwevede¹¹⁹⁵.

 

Onzachte¹¹⁹⁶ het levede

 

op eenen resch eerden¹¹⁹⁷.

 

Wat zoude zijns gewerden¹¹⁹⁸

 

als die zee verwoedde¹¹⁹⁹,

1200

maar dat God zijns hoedde¹²⁰⁰? -

 

Van den kiele vloo¹²⁰¹ hi doe;

 

Sinte Brandaan sprak hem toe,

 

dat hi door Gode¹²⁰³ met hem sprake.

 

Die ressche vlote doe met gemake¹²⁰⁴

 

ende ward gehoorzaam zaan,¹²⁰⁵

 

ende doe bi hem kwam Brandaan

 

toter creaturen¹²⁰⁷ hi dus sprak:

 

‘Dogedi¹²⁰⁸ om Gode dit ongemak

 

op deze wilde zee?

1210

Of dogedi dit groote wee

 

door¹²¹¹ dijns zelves misdaad?

 

Zoo mag dijns werden raad¹²¹²:

 

ik ben een abt gewijhet^1213-14

 

ende metter stolen gevrijhet,

 

die ik van Gode hebbe ontvaan¹²¹⁵

 

dat ik mag in baten staan¹²¹⁶

 

ende haar pijne¹²¹⁷ korten¹²¹⁷ mag

 

beede jaar ende dag¹²¹⁸.

 

Hebdi al zulke ding gedaan,

1220

door God¹²²⁰ zoo wil ik di ontvaan¹²²⁰.’

 

Doe sprak die eenzedele¹²²¹:

 

‘Met mi zoo ward di evele¹²²²

 

vergouden¹²²³ dijn kapelaan

 

dien du verlores, Brandaan,

 

vore den schoonen paradijze.

 

God heeft mi mijne spijze

 

ende alle mijne lijfnare¹²²⁷

 

een jaar min dan honderd jaren

1195 voor hem - voor hen uit

1195 zwevede - dreef.

1196 onzachte - hard, moeilijk.

1197 resch eerden - kluit aarde, graszode.

1198 wat moest er met hem gebeuren.

1199 verwoedde - onstuimig werd.

1200 ware het niet dat God hem beschermde.

1201 vloo - vluchtte.

1203 door God - om Gods wil.

1204 de graszode dreef toen langzamer.

1205 en (het godskind) luisterde naar zijn woorden.

1207 creaturen - schepsel, man.

1208 dogedi - lijdt ge.

1211 door - om.

1212 in dat geval kan er redding voor u zijn.

1213-14 ik ben een gewijd abt en met de stola (als priesterlijk attribuut) bekleed.

1215 ontvaan - ontvangen.

1216 zodat (of: opdat) ik kan helpen. Achter deze zin moet de gedachte worden ingevoegd: zulke mensen.

1217 pijne - straf of verdriet

1217 korten - een einde maken aan.

1218 te allen tijde (?).

1220 door God, zie 1203

1220 ontvaan - in genade aannemen.

1221 eenzedele, vgl. vs 597.

1222 evele - tot uw nadeel.

1223 vergouden - vergoed (22-23: in mij zoudt ge een schamele vergoeding vinden voor uw kapelaan).

1227 lijfnare - leeftocht.

[p. 129]

 

die op de zee dreef, voor hen uit,

 

en zich bevond op een aardkluit.

 

Zijn leven was moeilijk en zwaar.

 

Wat ontstond er niet een gevaar

 

als de zee woelig worden zou,

 

zo God hem niet beschermen wou.

 

Hij vluchtte van de kiel vandaan,

 

maar toen de heilige Brandaan

 

riep: ‘Om Gods wil, sta mij te woord’,

 

dreef de aardkluit langzaam aan boord:

 

het Godskind luisterde naar hem.

 

Weer verhief Sint Brandaan zijn stem

 

tot het vreemd schepsel en hij sprak:

 

‘Duldt gij om God dit ongemak

 

op een zee, in zo'n wilde staat?

 

Of is dit de straf voor uw kwaad

 

en lijdt gij door uw misdaad pijn?

 

Dàn kan er redding voor u zijn.

 

Ik ben, wat gij wellicht niet weet,

 

abt en met de stola bekleed:

 

van Godswege heb ik die aan

 

om mensen als u bij te staan,

 

opdat zij door mijn macht altijd

 

van hun pijnen worden bevrijd;

 

want ik neem, hebt gij iets gedaan,

 

u door God in genade aan.’

 

Toen antwoordde de kluizenaar:

 

‘Geen vergoeding vindt gij, voorwaar,

 

in mij voor uwe kapelaan,

 

die gij verloren hebt, Brandaan,

 

aan de deur van het Paradijs.

 

God heeft mij ruim voorzien van spijs

 

en leeftocht schenkt Hij, wonderbaar,

 

mij al honderd jaar min één jaar,

[p. 130]

 

op deze zee gegeven;

1230

zijnre genaden moet ik leven¹²³⁰

 

ende wachten zijnre leere¹²³¹.

 

Mijnre broederen is nog meere¹²³²:

 

God onze vader is zoo goed

 

dat ons zijne genade voedt

 

metten¹²³⁵ hemelschen broode.

 

Hi halp ons te onzer noode¹²³⁶,

 

daar¹²³⁷ dijn moonk weder kwam,

 

dien u die duvel nam

 

voor die rijkelike zale

1240

daar¹²⁴⁰ hi den breidel stal.

 

Zi wachten¹²⁴¹ ook haren ende

 

op die hooge steenwende¹²⁴².

 

Die ruwe heere alleene¹²⁴³

 

die zat op dien hoogen steene,

 

die halp di ter stede¹²⁴⁵

 

an Gode met zijnre bede,

 

dattu¹²⁴⁷ verkreges dijnen kapelaan.’

 

Doe zeide Sinte Brandaan:

 

‘Dore die Gods eere¹²⁴⁹ -

1250

nu zegge mi nog meere

 

van dien heeren: hoe zi leven

 

ende hoe zi daar verdreven¹²⁵².

 

Zij leven zoo heiligelike

 

ende verdienen Gods rijke.’

 

Doe sprak die heere goede

 

met eenen eenVoldigen moede¹²⁵⁶ :

 

‘Een stad was, hiet Nazerijn¹²⁵⁷,

 

danen dat wij geboren zijn¹²⁵⁸.

 

Die stond in eenen lande

1260

daar men Gode niet en kande¹²⁶⁰.

 

Om der lieder groote zonden

 

zoo zank¹²⁶² 't al in afgronden,

1230 volgens zijn genade wil ik leven.

1231 en wachten op zijn gebod.

1232 er zijn nog meer van mijn soortgenoten.

1235 metten - met het.

1236 Hij hielp ons in onze moeilijke omstandigheden.

1237 daar - toen.

1240 daar - waar.

1241 wachten - verbeiden.

1242 steenwende - rotswand.

1243 de ruigbehaarde kluizenaar.

1245 die hielp u bij die gelegenheid.

1247 dattu - dat ge.

1249 terwille van de ere Gods.

1252 verdreven - belandden.

1256 op een ongekunstelde wijze.

1257 er was eens een stad, Nazerijn geheten.

1258 vandaar zijn wij geboortig.

1260 waar men God niet kende, d.w.z. de bewoners waren heidenen.

1262 zank - zonk.

[p. 131]

 

waar ik op de zee ga of sta.

 

Ik wil leven naar Zijn gena

 

en mij schikken naar Zijn gebod;

 

meerderen delen in mijn lot.

 

God onze Vader is zo goed,

 

dat Hij ons, Zijn schepselen, voedt

 

in Zijn goedheid met hemels brood;

 

iedereen helpt Hij uit de nood:

 

zo de monnik, die wederkwam -

 

(hij, die de duivel u ontnam,

 

toen hij uit de kostbare hal

 

de prachtige teugel wegstal);

 

zo ook de nederzetting Gods,

 

die haar heil verbeidt op de rots;

 

zo de kluizenaar, die alleen

 

gezeten was op de rotssteen

 

en die u heeft geholpen met

 

zijn tot God gericht smeekgebed;

 

door hem herkreegt g' uw kapelaan.’

 

Hierop antwoordde Sint Brandaan:

 

‘Vertel, ter wille van Gods eer,

 

mij over die heren iets meer.

 

Hoe leven zij? Vertel het maar,

 

en hoe toch belandden zij daar?

 

Zij leven zo heilig en wijs,

 

zij verdienen Gods paradijs.’

 

De goede heer antwoordde hier

 

op een eenvoudige manier:

 

‘De stad waar wij geboren zijn

 

wordt genoemd de stad Nazarijn;

 

zij bevond zich in een ver oord,

 

waar geen nog van God had gehoord.

 

In een afgrond verdween die stad

 

wijl men er zwaar gezondigd had,

[p. 132]

 

alle dat groote land;

 

ende alle dat booze volk te hand¹²⁶⁴

 

dat nam daar kwaden ende¹²⁶⁵.

 

Maar op die hooge steenwende¹²⁶⁶

 

zoo heeft er God een deel gezet

 

onzer broederen, als gi wet¹²⁶⁸.

 

Daar voedt ze die Gods kracht¹²⁶⁹

1270

die mi hare¹²⁷⁰ hevet bracht,

 

God onze lieve Heere.

 

Nog is onzer broederen meere¹²⁷²

 

die des zelfs lijves¹²⁷³ leven

 

ende op die ressche¹²⁷⁴ zweven

 

in dezer zee-gronden.

 

Dat kwam van mijnen zonden

 

dat wi gescheiden waren¹²⁷⁷ ;

 

dies¹²⁷⁸ moet ik alleene varen.

 

Doe dat land verdrank¹²⁷⁹

1280

ende menige borch¹²⁸⁰ verzank¹²⁸⁰

 

alzoo¹²⁸¹ Sodoma dede, ende Gomorre,

 

die groote sterke torre¹²⁸²,

 

doen schoolde¹²⁸³ al deze eerde¹²⁸³

 

ende al deze groen zweerde¹²⁸⁴

 

van dien erderijke¹²⁸⁵.

 

Dus houd ik 'ne vastelike^1286-87

 

te mijnen jongsten ende.

 

God moet¹²⁸⁸ ons gezenden

 

in hemelrijke met eeren. -

1290

Noordwaart zaltu keeren¹²⁹⁰ :

 

daar zaltu¹²⁹¹ zien groot wonder.’

 

Een wind hief daar onder¹²⁹²

 

die ze zonder orlof¹²⁹³ weg droeg.

 

Den kiel hi danen sloeg¹²⁹⁴

 

in wel korter wijle¹²⁹⁵

 

over menige mijle.

1264 te hand - terstond.

1265 dat kwam daar op vreeslijke wijze aan zijn einde.

1266 steenwende, zie vs 1242.

1268 als gi wet - zoals ge weet.

1269 die Gods kracht, zie vs 462.

1270 hare - hierheen.

1272 en nog meer soortgenoten zijn er.

1273 lijves - leven.

1274 ressche, vgl. 1197, zweven - drijven.

1277 waren - werden.

1278 dies - daarom.

1279 verdrank - onder water raakte.

1280 borch - o.a. stad

1280 verzank - verzonk.

1281 alzoo - zoals.

1282 torre - stad.

1283 schoolde - spleet, liet los

1283 eerde - aarde.

1284 zweerde - begroeide aardkorst.

1285 van het aardrijk.

1286-87 daarom houd ik hem (nl. de kluit) stevig vast tot mijn dood.

1288 moet - moge.

1290 naar het Noorden moet ge u wenden.

1291 zaltu - zult ge.

1292 hief daar onder - stak daar op.

1293 zonder orlof - plotseling.

1294 sloeg - dreef, joeg.

1295 wijle - tijd.

[p. 133]

 

en ook het machtig land daarrond

 

met zijn boosaardig volk verzwond

 

en kwam op droeve wijze om.

 

Maar op die hoge steenkolom

 

zette God, zo ge hebt gezien,

 

een deel onzer broeders, nadien;

 

zij worden gevoed door de macht

 

van God, die ook mij hierheen bracht.

 

Zo wil het Onze Lieve Heer.

 

Van mijn soort zijn er nog veel meer,

 

die drijvend op de watervloed,

 

evenals ik door God behoed,

 

bewoners van een aardkluit zijn.

 

Door mijn zonden lijd ik pijn

 

dat ik gescheiden werd van hen

 

en dat ik nu zo eenzaam ben.

 

Toen dat machtige land verdronk,

 

waarbij menige stad verzonk,

 

zoals bijvoorbeeld Sodoma

 

en de sterke stad Gomorra,

 

toen zag men hoe de bodem brak

 

en dit stuk groen aardoppervlak

 

losliet en van het aardrijk dreef.

 

Aan dit stuk, waarop ik nu leef,

 

klem ik mij vast tot aan mijn dood.

 

God geve, in Zijn goedheid groot,

 

ons een plaats in Zijn hemelrijk. -

 

Neem nu naar het Noorden de wijk,

 

daar zult gij menig wonder zien.’

 

De wind werd straffer, sedertdien.⁺

 

Plotseling dreven zij van daar

 

en de snelheid was wonderbaar;

 

zij legden in een korte wijl

 

een afstand af van menig mijl.

+ De ontmoeting met Judas

[p. 134]

 

Dat kwam van eenen bedruussche¹²⁹⁷

 

ende van eens winds geruussche

 

dat die kiel alzoo versprang¹²⁹⁹

1300

zoo menige dagvaarde¹³⁰⁰ lang.

 

Dat hi den schrijvere gaf eenen vloek^1301-04,

 

ende hi mede den boek

 

verberde¹³⁰³ in den viere,

 

dat bekochti nu wel diere,

 

daar die kiel zoo verre sprang

 

meer dan duizend mijlen lang

 

in grooter ongeweldheid¹³⁰⁷.

 

Waar' Gode zijne vaart leid^1308-9

 

hi en hads niet mogen genezen.

1310

Daar voer hi voort, zoo wi lezen;

 

doe verzag¹³¹¹ Sinte Brandaan

 

eenen naakten man zaan,

 

al ruw¹³¹³ zittende alleene

 

op eenen heeten steene.

 

Hi dogede¹³¹⁵ leed ende toorn¹³¹⁵:

 

bezijden was hi vervroren¹³¹⁶

 

dore vleesch ende beenen¹³¹⁷ ;

 

b'anderzijde¹³¹⁸ op den steene

 

was hi zoo heet, dat hi verbran¹³¹⁹.

1320

Na zijne werken hi loon gewan.

 

Voor hem hing blaaiende¹³²¹ een dwale¹³²¹.

 

Berrende¹³²² heete stralen

 

vlogen in allen zijden¹³²³ toe;

 

geen bescherm¹³²⁴ en haddi¹³²⁴ doe

 

anders dan die kleene dwale,

 

die halp¹³²⁶ hem harde wale:

 

die sloeg die hitte danen¹³²⁷.

 

Hem kwam met grooten banen¹³²⁸

 

beide heet ende ook koud.

1330

Zijne pijne was menigvoud. -

1297 bedruussche - wervelwind.

1299 alzoo versprang - zich zo snel van zijn plaats bewoog.

1300 dagvaarde - dagreis.

1301-04, vgl. 55-58.

1303 verberde - verbrandde.

1307 ongeweldheid - machteloosheid.

1308-9 had God zijn tocht onaangenaam gevonden, Brandaan zou dit gevaar niet te boven gekomen zijn.

1311 verzag - kreeg in het oog.

1313 ruw - behaard.

1315 dogede - duldde

1315 toorn - smart.

1316 aan de ene kant was hij bevroren.

1317 beenen - gebeente.

1318 b'anderzijde - aan de andere kant.

1319 verbran - verbrandde.

1321 blaaiende - wapperende

1321 dwale - (hand)doek.

1322 berrende - brandende.

1323 in alle zijden - aan alle kanten.

1324 bescherm - bescherming

1324 haddi - had hij.

1326 halp - hielp.

1327 sloeg danen - weerde af.

1328 banen - leed, ongemak.

[p. 135]

 

De snelheid was zo ongewoon,

 

door het woeden van een cycloon,

 

dat het schip, bij zulk een getij,

 

menig dagreis ineens aflei.

 

Brandaan bekocht het nu wel duur,

 

dat hij het boek wierp in het vuur

 

en dat hij zonder meer een vloek

 

uitsprak over schrijver en boek,

 

want het schip deed in allerijl

 

een tocht van meer dan duizend mijl

 

en er scheen geen redden meer aan.

 

Maar God beschermde Sint Brandaan

 

en bezwoer voor hem het gevaar;

 

men voer verder, zo leest men daar.

 

Toen zag de heilige Brandaan

 

een naakt man, daar niet ver vandaan,

 

die ruwbehaard en gans alleen

 

neergezeten was op een steen.

 

Hij doorstond grote kwelling, want

 

hij was bevroren aan één kant

 

en leed kou tot op merg en been;

 

maar de kant, gekeerd naar de steen,

 

werd verbrand door de gloed er van.

 

Loon naar werken ontving de man.

 

Een doek woei voor hem heen en weer;

 

kokende stralen daalden neer

 

en verzengden hem met hun schijn;

 

hij had geen bescherming dan zijn

 

doekje, waaiende af en toe

 

hem een weinigje koelte toe

 

en werend de hitte van daar.

 

Zijn leed was onmenselijk zwaar,

 

want hij verduurde daar altijd

 

hitte en koude, als om strijd.

[p. 136]

 

Des Zondagesnachts stond hem zoo¹³³¹

 

dat hi was blijde ende vroo¹³³² :

 

hem dochte wel openbare¹³³³

 

dat hi ter werschap¹³³⁴ ware.

 

Des Manendages vroe

 

kwam hem groote pijne¹³³⁶ toe:

 

doe voerdene¹³³⁷ in der hellen

 

die duvel met zijnen gezellen. -

 

Doe die heere¹³³⁹ zoo na kwam

1340

dat hi zijne¹³⁴⁰ pijne vernam¹³⁴⁰,

 

begonsti hem ontfarmen¹³⁴¹.

 

Doen vragede hi den armen

 

van wat volke hi ware. -

 

Doen sprak die zondare:

 

‘Ik ben die arme Judas.

 

Omdat ik ongetrouwe¹³⁴⁶ was

 

ende ik verkocht zonder nood¹³⁴⁷

 

die mi schiep ende gebood¹³⁴⁸ - - -

 

dies heb ik zeere ontgouden¹³⁴⁹.

1350

Doe zi mi berouwen zoude^1350-52

 

die schoudelike zonde groot,

 

doen began hi mi ook,

 

die kwade, valsche duvel,

 

ende gaf mi eenen twijfel¹³⁵⁴

 

ende ried¹³⁵⁵, dat ik mi hing¹³⁵⁵

 

ende ne geene boete ontving¹³⁵⁶.

 

Aldus nam ik die dood:

 

dies¹³⁵⁸ moet ik lijden dezen nood.

 

Had ik 's¹³⁵⁹ gehad berouwe

1360

- God is alzoo getrouwe¹³⁶⁰ -

 

het ware mi wel vergaan:

 

God hadde mi ontvaan¹³⁶²

 

als¹³⁶³ hi den Joode ontving,

 

daar hi an den kruse¹³⁶⁴ hing,

1331 stond hem zoo - was het zo met hem gesteld.

1332 vroo - blij.

1333 het leek hem ongetwijfeld.

1334 werschap - feest(maaltijd).

1336 pijne - verdriet, kwelling.

1337 voerdene - voerde hem (of: zou hem voeren).

1339 die heere, nl. Brandaan.

1340 zijne, nl. van Judas

1340 vernam - zag, bemerkte.

1341 begon hij medelijden te krijgen.

1346 ongetrouwe - trouweloos, slecht.

1347 zonder nood - zonder noodzaak (dus: zonder aanleiding).

1348 d.w.z. God.

1349 daarvoor heb ik zwaar moeten boeten.

1350-52 toen mijn grote, schuldige zonde mij berouw behoorde in te boezemen, nam de duivel mij daarentegen onder handen.

1354 twijfel - radeloosheid, wanhoop.

1355 ried - raadde aan

1355 hing - zou ophangen.

1356 boete ontving - boetedoening op me nam; vgl. 684.

1358 dies - daarom.

1359 ik's - ik erover (nl. over mijn zonde).

1360 getrouwe - (vertaal hier:) goed.

1362 ontvaan - in genade aangenomen.

1363 als - zoals.

1364 kruse - kruis.

[p. 137]

 

De nacht voor Zondagnacht was hij

 

vrolijker dan anders en blij,

 

wijl hij dan het gevoelen had

 

dat hij aan een feestmaaltijd zat;

 

maar 's Maandagsmorgens onderging

 

hij weer de oude foltering,

 

want hij werd gesleept naar de hel

 

door de duivel en zijn gezel.

 

Toen de heilige Sint Brandaan

 

dit van dichtbij gade kon slaan,

 

kreeg hij dadelijk medelij.

 

Aan d'ongelukkige vroeg hij:

 

‘Wat voor landsman zijt gij? Gij daar!’

 

‘Ik? Ik ben een zeer groot zondaar

 

en niemand anders dan Judas,’

 

- zei de man, - ‘die zo ontrouw was.

 

Want ik verkocht in boosheid groot

 

de Heer, Die mij schiep en gebood.

 

Daarvoor boet ik nu metterdaad,

 

want die afzichtelijke daad

 

vervulde mij niet met berouw,

 

hetgeen men toch verwachten zou.

 

Neen, de duivel blies, kwaad van zin,

 

mij de wanhoop en twijfel in

 

en ried mij, dat ik mij verhing

 

en niet dacht aan boetedoening.

 

Op die wijze koos ik de dood

 

en ben nu in bittere nood.

 

Had ik maar getoond mijn berouw!

 

God in Zijn grote goedheid zou

 

mij dan nu wel genadig zijn

 

en ik leed niet die helse pijn.

 

Want toen Hij aan het kruishout hing,

 

schonk Hij de Jood ook vergeving,

[p. 138]

 

die hem dat herte stak ontwee.

 

Nochtan zoo dedi mee¹³⁶⁶ :

 

hi ontving den schaakman¹³⁶⁷

 

omdat hi berouwe gewan¹³⁶⁸,

 

daar¹³⁶⁹ hi an den kruse hing

1370

ende die bitter dood ontving.

 

Alzoo hadde hi mi gedaan^1371-72,

 

waar's mi berouwen zaan. -

 

Mijns en werd nemmermeere raad¹³⁷³.

 

Mi dunkt dat mi nu wel staat¹³⁷⁴,

 

maar overmorgen vele vroe¹³⁷⁵

 

zal mi gaan die pijne toe¹³⁷⁶ :

 

dan werdet¹³⁷⁷ mi al benomen¹³⁷⁷

 

't goed, daar ik nu in ben komen.¹³⁷⁸

 

Om des Zondagesnachts eere

1380

doog'¹³⁸⁰ ik deze blijschap, heere.

 

Stond mi dus in allen dagen^1381-82

 

zoo ne woud' ik niet klagen.

 

Nochtan en heb ik 't borgoed^1383-85

 

maar dat mi vele wers doet

 

die grondelooze, bitter helle

 

daar ik altoos in kwelle¹³⁸⁶

 

ende eeuwelike in walle¹³⁸⁷.

 

Die duvelen met haren geschalle¹³⁸⁸

 

doen mi wel menigen nood.

1390

O wee, heere, waar' ik dood

 

of mocht ik versterven¹³⁹¹ !

 

Zoo en zoud' ik niet bederven¹³⁹²

 

in dus menigen arbeid¹³⁹³.

 

Mi zal altoos wezen leid^1394-95

 

dat ik nooit geboren werd.

 

Ik vare eene jammerlike vaart¹³⁹⁶

 

van rouwen ende van leede.

 

Deze groote angsten¹³⁹⁸ beede,

1366 en hij deed nog meer.

1367 schaakman - rover.

1368 berouwe gewan - berouw kreeg.

1369 daar - toen.

1371-72 zo zou hij mij ook begenadigd hebben, had ik berouw gehad.

1373 voor mij is er nooit meer uitkomst.

1374 ik vind dat ik het nu goed heb.

1375 vele vroe - zeer vroeg.

1376 zal de marteling over mij komen.

1377 werdet - wordt het

1377 benomen ontnomen.

1378 het goede, dat ik nu verworven heb.

1380 doog' - ondervind.

1381-82 had ik het altijd zo, dan zou ik niet klagen.

1383-85 ik heb het weliswaar niet zo best, maar de hel is veel erger.

1386 kwelle - gekweld word.

1387 walle - brand.

1388 geschalle - geraas, rumoer.

1391 versterven - voor goed sterven.

1392 bederven - te gronde gaan.

1393 arbeid - verdriet, pijn.

1394-95 het zal mij eeuwig spijten dat ik ooit geboren werd.

1396 kan betrekking hebben op vs 1467, of er staat in het algemeen: ik verduur vreeslijke rampen.

1398 angsten - kwellingen.

[p. 139]

 

die Zijn hart doorstak met een speer.

 

En Hij vergaf nog zoveel meer.

 

Hij vergaf ook alles, voorwaar,

 

aan de rover en moordenaar,

 

die naast Hem aan het kruishout hing,

 

en de felle dood niet ontging.

 

Zo had Hij ook mijzelf verschoond

 

als ik maar berouw had getoond.

 

Voor mij is er geen uitkomst meer,

 

al beklaag ik mij niet te zeer -

 

doch overmorgen vroeg zal mijn

 

deel aan leed onmenselijk zijn.

 

Dan verlies ik tot mijn verdriet

 

al het goed, dat ik nu geniet.

 

Ik verkrijg deze vrijheid, Heer,

 

de nacht voor Zondagnacht ter eer.

 

Als het altijd zo met mij stond,

 

kwam er geen klacht meer uit mijn mond.

 

Ik heb het wel niet al te goed,

 

maar de hel met zijn hete gloed,

 

waarin ik dagelijks verkeer,

 

kwelt en foltert duizendmaal meer:

 

daar brandt men in der eeuwigheid.

 

Duivels met hun brutaliteit

 

brengen mij in de grootste nood.

 

Ach Heer, ik was veel liever dood.

 

Kon ik toch maar voorgoed doodgaan,

 

dan had ik dit niet te doorstaan.

 

Ik ga ten onder aan de pijn.

 

Het is erg geboren te zijn, -

 

daarvan heb ik eeuwige spijt.

 

Ik ben een en al treurigheid

 

en lijd een vreselijk verdriet.

 

De kwellingen die gij hier ziet:

[p. 140]

 

die vorste¹³⁹⁹ ende hitte

1400

daar ik altoos in zitte,

 

houd ik al over nicht¹⁴⁰¹ :

 

ter hellen en heb ik licht;

 

daar is 't donker emmermeer.

 

Daar is dat eeuwelike zeer¹⁴⁰⁴.

 

Ter armer tijd werd hi geboren

 

die daar komt^1405-6 is verloren.

 

Eene hitte komt mi daar¹⁴⁰⁷ :

 

eer ge geroeret een haar^1408-10,

 

ware versmolten eenen berg stalijn

1410

diene worpen daar in.

 

Mochte ik hier lange wezen,

 

mi dochte, ik ware genezen¹⁴¹².

 

Mi doen wers¹⁴¹³ die zorgen

 

jegen den overmorgen

 

dan die pijne, die ik nu haan¹⁴¹⁵.’

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Darf iemand vore u bidden iet¹⁴¹⁷ ?’

 

‘Neen 't, het waar' al om niet¹⁴¹⁸’,

 

sprak Judas die arme,

1420

‘want God wil hem¹⁴²⁰ niet ontfarmen.

 

Alle hulpe heb ik verloren,

 

maar dit dwaalken¹⁴²² hier voren

 

vore mijn aanzicht naakt -

 

mi dunkt, dat 't mi rijke¹⁴²⁴ maakt.

 

Het holpe mi nog meere^1425-27,

 

maar ik nam 't onzen Heere

 

doe ik met hem ging;

 

- het weert mi groote ding¹⁴²⁸

 

van dezen grooten viere -

1430

maar mi berouwes weder schiere¹⁴³⁰.

 

Doe gaf ik 't door Gode¹⁴³¹

 

eenen zijnen kranken bode¹⁴³²,

1399 vorste - vrieskou.

1401 tel ik in het geheel niet.

1404 zeer - leed, smart.

1405-6 die daar komt moet twee maal gelezen worden: ter kwader ure is hij geboren die daar komt, die daar komt is verloren.

1407 daar wordt zo'n hitte mijn deel.

1408-10 eer ge de minste beweging maakt, zou daar een stalen berg gesmolten zijn, indien men hem daarin wierp.

1412 genezen - gered.

1413 wers - erger, slechter; wers doen - meer kwellen.

1415 haan - heb.

1417 mag iemand een bede voor u doen?

1418 neen, het zou niets helpen.

1420 hem - zich.

1422 dwaalken - doekje.

1424 rijke - gelukkig.

1425-27 het zou me nog meer helpen, als ik het niet aan Christus ontstolen had, toen ik zijn volgeling was.

1428 het is me een goede afweer.

1430 maar ik had er weer dadelijk berouw van (nl. van het stelen).

1431 door Gode - om Godswil, bet. ook gratis.

1432 aan een onaanzienlijke dienaar van God.

[p. 141]

 

de vorst en de hete vuurgloed,

 

waarin ik altijd zitten moet, -

 

tel ik in het geheel niet mee:

 

dat zijn slechts druppels in de zee.

 

Maar de hel en het eeuwig zeer

 

en het donker drukken mij neer.

 

Wie terechtkomt in het hels vuur,

 

is geboren op een kwaad uur.

 

Wat een hitte lijden wij daar!

 

Daar zou, eer men het merkt, voorwaar,

 

door de hitte en de vuurschijn

 

een berg van staal gesmolten zijn.

 

Was ik maar langere tijd hier,

 

ik werd gered op die manier!

 

Overmorgen weer daar te zijn,

 

baart mij veel meer pijn dan de pijn

 

die ik hier heb te ondergaan.’

 

Daarop antwoordde Sint Brandaan:

 

‘Helpt misschien mijn gebed u iets?’

 

‘Neen, het zou moeite zijn voor niets,’

 

zei Judas, ‘want God heeft met mij

 

in het geheel geen medelij.

 

Hulp bestaat er voor mij niet meer.

 

Maar dit doekje, dat heen en weer

 

voor mijn aangezicht waait, dat blaakt,

 

is het, dat mij gelukkig maakt.

 

Het hielp mij wellicht nog veel meer,

 

maar ik ontstal het Onze Heer,

 

toen ik nog Zijn apostel was;

 

- het komt mij nu zeer wel van pas:

 

het tempert de gloed van mijn leed.

 

Omdat het mij toen terstond speet,

 

gaf ik het toen om Godswil maar

 

weg aan een arme bedelaar;

[p. 142]

 

die ooit zint¹⁴³³ zijne bede

 

voor mi te Gode dede.

 

Nu helpet¹⁴³⁵ mi zeere hier

 

jegen dit sterke vier.

 

Al en mag 't niet zoo vele zijn^1437-38

 

of 't te rechte waar' mijn,

 

nochtan helpet mi, heere,

1440

harde¹⁴⁴⁰ vele meere

 

jegen dezen heeten brand,

 

omdat ik 't zelve gaf metter¹⁴⁴² hand,

 

dan mi nu holpe¹⁴⁴³ alle die have,

 

al waar' 't dat men ze over mi gave^1444-45,

 

die nu in die wereld is

 

- dies mogedi zijn gewis¹⁴⁴⁶.

 

Zoo wel helpt dat goed¹⁴⁴⁷

 

dat die mensche zelve doet

 

ende dat hi zelve geeft

1450

die wijle¹⁴⁵⁰ dat hi leeft.

 

Want gebed ende achter-daden¹⁴⁵¹

 

komen dicke te spade -

 

ende dat men naar¹⁴⁵³ 't leven doet,

 

dat hevet kranken spoed¹⁴⁵⁴

 

te helpene die zelve niet en geeft

 

door Gode, die wijle¹⁴⁵⁶ dat hi leeft.’

 

Doe Judas dit hadde gezeid

 

began hi drijven grooten arbeid¹⁴⁵⁸ :

 

des Maandags metten dage

1460

maakte Judas groote klage

 

ende jammerliken rouwe groot,

 

dat 't bloed van zijnen oogen schoot.

 

Hem naakte¹⁴⁶³ groot ongemak;

 

zeere weendi¹⁴⁶⁴ ende sprak:

 

‘O wee! vele arm man,

 

dat ik nooit¹⁴⁶⁶ ziel gewan¹⁴⁶⁶ !

1433 zint - sindsdien.

1435 helpet - helpt het (doekje).

1437-38 al kan het niet zo'n grote hulp bieden, als wanneer het waarlijk mijn eigendom geweest was.

1440 harde - zeer.

1442 metter - met de (eigen).

1443 holpe - zou helpen.

1444-45 ware het dat iem. die nu leeft, ze ter wille van mij zou geven.

1446 daar kunt ge zeker van zijn.

1447 dat goed - het goede.

1450 die wijle - gedurende de tijd.

1451 achterdaden - daden achteraf tot herstel van een fout.

1453 naar - na.

1454 heeft gering succes.

1456 die wijle, zie 1450.

1458 begon hij te weeklagen.

1463 naakte - naderde.

1464 weendi - weende hij.

1466 nooit - ooit

1466 gewan - kreeg.

[p. 143]

 

die stond mij sedertdien vaak bij

 

door te bidden tot God voor mij.

 

Het helpt mij nu bijzonder goed

 

tegen de felheid van de gloed,

 

al kwam het mij nog meer van pas

 

wanneer het mijn eigendom was;

 

het beschut mij tegen de brand

 

omdat ik het met eigen hand

 

weggaf - en daarom alleen, Heer,

 

helpt het mij wel duizend keer meer

 

dan al 's werelds goed en bezit,

 

ook al offerde iemand dit,

 

die nu nog op de wereld is,

 

voor mijn ziel en haar lafenis.

 

Zo zwaar weegt immers al het goed

 

dat men tijdens zijn leven doet;

 

zo beloont God hetgeen men geeft

 

op de aarde, als men nog leeft.

 

Gebed en herstel van een daad

 

komen, helaas, meestal te laat

 

en men vordert waarlijk geen voet

 

met wat men na dit leven doet;

 

niets baat - tenzij men zelf iets geeft,

 

om Godes wil, terwijl men leeft.’

 

Toen hij zijn verhaal had gedaan,

 

begon hij weer te keer te gaan.

 

Maar het meest weeklaagde Judas

 

toen het weer Maandagochtend was,

 

want toen werd zijn misbaar zo groot,

 

dat het bloed uit zijn ogen schoot.

 

Langzaam kroop de kwelling nabij;

 

luidop jammerde hij en zei:

 

‘Wee mij! Het ware beter dat

 

ik nooit een ziel bezeten had!

[p. 144]

 

Dezer vaart die ik varen moete

 

dezer en werd¹⁴⁶⁸ nemmermeere boete¹⁴⁶⁸,

 

want ik verdiend haan¹⁴⁶⁹.’

1470

Doe hiet Sinte Brandaan

 

zijn heiligdom¹⁴⁷¹ brengen voort¹⁴⁷¹

 

ende zette 't op des kiels boord:

 

alze die duvelen kwamen^1473-75

 

ende dat heiligdom vernamen,

 

dat hi ze zoude vervaren.

 

Hi zag an zijne gebaren¹⁴⁷⁶

 

ende hevet wel vernomen¹⁴⁷⁷

 

dat zi zaan zullen komen.

 

Die duvel kwam met grooten heere¹⁴⁷⁹ ;

1480

hem dochte lucht ende meere^1480-81

 

dat het al waar' vierijn.

 

‘Wi zouden eer gevaren zijn¹⁴⁸²’,

 

sprak die bezingde¹⁴⁸³ kapelaan,

 

die met zorgen was bevaan¹⁴⁸⁴.

 

Doen vloen¹⁴⁸⁵ die kwade geesten

 

van den schepe ende maakten tempeeste¹⁴⁸⁶.

 

Zi vlogen boven den kiele;

 

hem schoot uut haren giele¹⁴⁸⁸

 

pek ende vlammen ongiere¹⁴⁸⁹

1490

met sulfer-achtigen viere¹⁴⁹⁰

 

dat gloeide ende wiel¹⁴⁹¹ :

 

daar¹⁴⁹² 't op die zee viel,

 

berrende¹⁴⁹³ 't water alze stroo.

 

Judase wilden zi alzoo

 

voeren in der hellen,

 

daar zine¹⁴⁹⁶ zouden kwellen.

 

Den vijanden¹⁴⁹⁷ gebood Sinte Brandaan

 

dat zi een wijle zouden staan¹⁴⁹⁸

 

ende Judase vermijden¹⁴⁹⁹.

1500

Gode bad hi in dien tijden

1468 werd - wordt

1468 boete - kwijtschelding.

1469 want ik heb ('t) verdiend.

1471 heiligdom - reliquieën

1471 brengen voort - voor den dag halen.

1473-75 opdat hij de duivelen zou bang maken, als ze kwamen en de reliquieën zagen.

1476 Brandaan zag aan Judas' manier van doen.

1477 vernomen - gemerkt.

1479 heere - legerschaar.

1480-81 het leek hun allen dat lucht en zee in vuur stonden.

1482 we hadden eerder moeten weggaan.

1483 bezingde, vgl. 997.

1484 die van zorg was vervuld.

1485 vloen - vluchtten.

1486 tempeeste - rumoer.

1488 giele - muil.

1489 ongiere - schrikwekkende.

1490 met zwavelachtig vuur.

1491 wiel - bruiste op.

1492 daar - waar.

1493 berrende - brandde.

1496 zine - zij hem.

1497 vijanden - duivels.

1498 staan - toeven.

1499 vermijden - sparen.

[p. 145]

 

Want de kwelling die ik hier lijd,

 

scheldt God mij immers nooit meer kwijt;

 

ik verdien het dit te doorstaan.’

 

Daarop beval Sinte Brandaan,

 

dat men de reliquieën gauw

 

op de verschansing plaatsen zou;

 

werd immers de duivelse schaar

 

deze reliquieën gewaar,

 

zij zou bang worden, net als toen;

 

want aan Judas' manier van doen

 

bemerkte de heilige Brandaan

 

dat het uur van hun komst ging slaan.

 

Daar kwam de duivelse armee

 

en het leek wel of lucht en zee

 

in brand stonden uit alle macht.

 

Gans en al van zijn stuk gebracht,

 

sprak de verschroeide kapelaan:

 

‘Waren wij maar eerder gegaan.’

 

Doch het kwade geestenheer voer

 

van het schip weg met groot rumoer.

 

Voortvliegende over het dek,

 

schoten zij uit hun muilen pek

 

en vlammen en een zeer onguur

 

soort zwavelachtig uitziend vuur,

 

dat gloeiend bruiste rond de kiel:

 

waar het op de zeespiegel viel

 

brandde het water gelijk stro.

 

Judas - het was nu eenmaal zo -

 

wilden zij voor de kwellingskuur

 

weder brengen naar het hels vuur.

 

Aan de duivels gebood Brandaan

 

daarmee niet langer voort te gaan.

 

‘Spaart Judas!’ zo was zijn gebod

 

en inmiddels bad hij tot God,

[p. 146]

 

dat dien nacht moeste genezen^1501-2

 

Judas ende kwijte wezen

 

van dien helschen zeere;

 

dies bad hi onzen Heere.

 

Weenende hi zoo lange bad,

 

dat hem God gelovede¹⁵⁰⁶ dat.

 

Die duvelen lude schreiden

 

ende burrelden¹⁵⁰⁸ ende neiden¹⁵⁰⁸

 

dat zi're zonder¹⁵⁰⁹ moesten varen.

1510

Met vele grooter scharen

 

voeren zi ter hellen.

 

Doen dreigeden zine¹⁵¹² te kwellen

 

vele meer dan zi zouden

 

of zine¹⁵¹⁴ hadden mogen behouden.

 

Dat dreigen dede hem wee

 

daar hi vlotede¹⁵¹⁶ op die zee. -

 

Die duvelen kwamen weder doe

 

des morgens vele vroe¹⁵¹⁸

 

te Judas' ongevalle¹⁵¹⁹.

1520

Krauwels¹⁵²⁰ brochten zi allen,

 

die gloeiden ende sneden.

 

Onlange dat zij's vermeden¹⁵²²,

 

maar in hem dat zi ze sloegen;

 

onschoone¹⁵²⁴ dat zine droegen

 

met allen¹⁵²⁵, metten steene.

 

Zi kwelden zijne beenen.

 

Doe zine op genamen

 

ende een lettel danen¹⁵²⁸ kwamen,

 

spraken zi leelike toe

1530

Sinte Brandane doe:

 

‘Hierom zullen wine¹⁵³¹ pijnen meer

 

dan hi was gepijnd eer.’

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Anders zal 't hem vergaan,

1501-2 dat Judas die nacht gered en verlost zou zijn.

1506 gelovede - toezegde.

1508 burrelden - brulden

1508 neiden - hinnikten.

1509 zi're zonder - zij zonder hem.

1512 zine - zij hem.

1514 of zine - indien zij hem.

1516 daar hi vlotede - terwijl hij dreef.

1518 vele vroe - zeer vroeg.

1519 ongevalle - leed.

1520 krauwels - haken.

1522 zij talmden er niet lang mee.

1524 onschoone - op vernederende wijze.

1525 met allen - gezamenlijk.

1528 een lettel danen - enige afstand daar vandaan.

1531 wine - wij hem.

[p. 147]

 

dat Judas van de helse pijn

 

één nacht langer verlost mocht zijn

 

en dat hij nog één nacht gespaard

 

mocht worden van de hellevaart.

 

Wenende bad hij lange tijd

 

tot hij God daartoe vond bereid.

 

De duivels klaagden steen en been,

 

brulden en hinnikten dooreen,

 

nu zij zonder hem moesten gaan.

 

Scheldend gingen zij daar vandaan

 

in grote scharen naar de hel

 

en dreigden: wij vinden hem wel!

 

Nu krijgt hij veel meer te doorstaan,

 

dan wanneer hij was meegegaan!

 

Dat dit licht het geval kon zijn,

 

deed de goede Brandaan veel pijn.

 

Bij het allereerst morgenlicht

 

kwamen de duivels weer in zicht.

 

Zij hadden, om hem pijn te doen,

 

menig haak en menig harpoen

 

bij zich, gloeiende op de sneê,

 

en zij talmden er niet lang mee.

 

Zij hakten er mee op hem in

 

en zij maakten reeds een begin

 

met hem te trekken aan zijn been

 

en weg te slepen op zijn steen.

 

Toen zij hem aldus, zo onzacht,

 

een eind weegs hadden weggebracht,

 

vingen zij luid te schelden aan

 

en riepen tot Sinte Brandaan:

 

‘Hiervoor kwellen wij hem nu meer

 

dan wij het ooit deden weleer.’

 

Maar daarop sprak Sinte Brandaan:

 

‘Neen, het zal hem anders vergaan;

[p. 148]

 

niet te meer en zal gepijnd zijn hi

 

omdat hi te nacht was bi mi.

 

Al mogedi op mi schelden¹⁵³⁷

 

hi en zal's¹⁵³⁸ niet ontgelden;

 

uw schelden heb ik onmare¹⁵³⁹.’

1540

Bij Gode, onzen scheppare¹⁵⁴⁰,

 

ende met dieren¹⁵⁴¹ woorden

 

gebood hi dien verhoorden¹⁵⁴²,

 

dat zi hem en daden niet meer

 

dan alzoo¹⁵⁴⁴ zi te voren eer,

 

des ander dages, hadden gedaan. -

 

Aldus voerden¹⁵⁴⁶ zine zaan

 

harde zeere karmende

 

ende zijns niet ontfarmende¹⁵⁴⁸.

 

Doe hiet¹⁵⁴⁹ die heere goede

1550

op des zeewesvloeden¹⁵⁵⁰

 

volgen met zijnen kiele

 

na^1551-52 die arme ziele,

 

maar die duvelen ontvoerden ze¹⁵⁵³ zaan.

 

Doe zag hi voor hem opslaan

 

eenen rook wel gruwelijk:

 

dat was een pijne¹⁵⁵⁶ vreeselijk.

 

 

 

Doe voeren die degenen¹⁵⁵⁷

 

mettien Gods zegene¹⁵⁵⁸

 

toten Ooster-ende¹⁵⁵⁹

1560

onder eene steenwende¹⁵⁶⁰.

 

Daar zagen zi bernende¹⁵⁶¹ vogelen varen

 

uut eenen hemenden berge te waren

 

ende menigerhande tongen¹⁵⁶³

 

die el niet en¹⁵⁶⁴ zongen

 

dan: ‘wi, wach ende wee.’

 

Eene grondelooze zee

1537 al slaan jullie nog zo'n taal tegen mij uit.

1538 zal's - zal het.

1539 heb ik onmare - daarom geef ik niets.

1540 scheppare - schepper.

1541 dieren - plechtige.

1542 verhoorden - afvalligen.

1544 alzoo - zoals.

1546 voerden - voerden weg.

1548 en zonder medelijden met hem te hebben.

1549 hiet - gaf bevel.

1550 zeewes, zie vs 70.

1551-52 volgen na - het spoor volgen van.

1553 ze, nl. de ziel.

1556 pijne - hellestraf.

1557 degenen, vgl. vs 986.

1558 met de zegen van God.

1559 naar de Oostkant.

1560 steenwende - rotswand.

1561 bernende - brandende.

1563 het ww. hoorden moet er bij gedacht worden.

1564 el niet en - niets anders.

[p. 149]

 

hij wordt niet méér gekweld wijl hij

 

de nacht heeft doorgebracht met mij.

 

Al scholdt gij mij voor alles uit,

 

hij betaalt het niet met zijn huid.

 

Scheidt toch uit met uw dwaas misbaar!

 

Bij God, gij afvallige schaar,

 

kwel, zeg ik u, Judas niet meer

 

dan gij het hebt gedaan weleer!

 

Bij God - hebt gij dat goed verstaan?’

 

Zo sprak de heilige Brandaan.

 

Daarop sleepte de schare toen,

 

snel, gelijk zij het placht te doen,

 

Judas, die kermde, met zich voort;

 

maar naar Judas werd niet gehoord.

 

Toen verordende Sint Brandaan

 

hem op zee achterna te gaan

 

en zo volgde hij met zijn kiel

 

het spoor van deze arme ziel.

 

Maar de duivels ontvoerden haar,

 

en hij werd een rookzuil gewaar,

 

die een ijzige aanblik gaf;

 

dit is geweest de helse straf.

 

 

 

Vervolgens voer de heldenschaar⁺

 

verder naar de Oostkant, alwaar

 

(reizende met de zegen Gods)

 

zij verzeilden onder een rots.

 

Brandende vogels vlogen aan

 

uit een brandende berg vandaan.

 

Men vernam hoe menige tong

 

geen ander lied dan dit lied zong:

 

‘Wee en ach!’ klonk het, ‘ach en wee!’

 

Er sloeg een bodemloze zee

+ Voorpoorten der hel

[p. 150]

sloeg daar op die Westzijde ane,
zoo dat men 't hoorde danen¹⁵⁶⁸
over menige mijle. -
Daarna in korter wijle
zagen zi uut eenen berge slaan
eene vlamme zoo gedaan¹⁵⁷²,
datter ginstren¹⁵⁷³ uut vlogen
alzoo groot als eenen oven¹⁵⁷⁴
ende kolen als masten¹⁵⁷⁵.
Daar was pijne¹⁵⁷⁶ ende onraste¹⁵⁷⁶.
Uut dien zelven berge ran¹⁵⁷⁷
een water - zulk en zag nooit man¹⁵⁷⁸ :
het was zwart ende het wiel¹⁵⁷⁹.
B'anderzijde daar ute viel¹⁵⁸⁰
een water ende een wind gereede¹⁵⁸¹
die alzoo koud waren beede

1568 danen - vandaar.

1572 zoo gedaan - zodanig.

1573 ginstren - vonken.

1574 zo groot als een oven, zeer groot.

1575 als masten, nl. zo groot.

1576 pijne - folterstraf

1576 onraste - verdriet.

1577 ran - stroomde.

1578 zulk en zag nooit man - niemand zag ooit iets dergelijks.

1579 wiel - borrelde, bruiste.

1580 aan de andere kant stroomde uit die berg.

1581 gereede - voorwaar (stoplap).

[p. 151]

klotsend tegen de Westkust aan
die men al te keer hoorde gaan
op menig mijl afstand vandaar.
Hierop werd men een berg gewaar,
waar het vuur uit te voorschijn schoot;
de vlam, die men zag, was zo groot,
dat alleen al een vonk der vlam
op de maat van een oven kwam.
Een sintel was groot als een mast.
Daar heerste pijn en overlast.
Uit de berg schoot een watervliet;
zijnsgelijke zag men nog niet,
zo kokend zwart bruiste hij daar.
Aan de andere helling, waar
de wind bevroor van koude schier,
ontsprong een ijskoude rivier.

[p. 152]

 

dat nie¹⁵⁸³ kouder ding geward¹⁵⁸³.

 

Daar hadden zi moeilike vaart:

 

op d'een zijde was hitte menigvoud,

 

op d'ander zijde was 't zoo koud

 

dat die schorsen van den kolden¹⁵⁸⁷

 

van den boomen scholden¹⁵⁸⁸.

 

Doen hiet¹⁵⁸⁹ Sinte Brandaan

1590

hem allen ten riemen vaan¹⁵⁹⁰ ;

 

monken ende schipman¹⁵⁹¹

 

allen vingen zi daar an¹⁵⁹².

 

Daar en letten¹⁵⁹³ zi niet meer:

 

daar¹⁵⁹⁴ zi komen waren eer

 

in eenen dage gevaren,

 

keerden zi kume¹⁵⁹⁶ in twee jaren.

 

 

 

Doe dus die kiel ontran¹⁵⁹⁷

 

entie moede schipman¹⁵⁹⁸

 

van der heeter harmscharen¹⁵⁹⁹,

1600

doe kwamen zi zaan gevaren

 

op eene der bester eerden¹⁶⁰¹

 

die ooit mochte geweerden¹⁶⁰².

 

Dat heeft men gezien zelden:

 

daar wiesen¹⁶⁰⁴ op die velden

 

beide koren ende wijn¹⁶⁰⁵

 

ende alle vruchten die mogen zijn¹⁶⁰⁶,

 

zonder eriën¹⁶⁰⁷ ende graven.

 

Daar was luttel nood van have¹⁶⁰⁸ :

 

visch was daar genoeg

1610

die daar dat water droeg,

 

ende vleesch, wild ende tam;

 

die dieren waren daar nooit gram¹⁶¹².

 

Deze jegenode¹⁶¹³ schoone

 

was altoos even groene;

1583 nie - nooit

1583 geward - ontstond.

1587 kolden - kou.

1588 scholden - loslieten.

1589 hiet - gelastte.

1590 hen allen de riemen te grijpen.

1591 schipman - bemanning.

1592 ze begonnen allemaal te roeien.

1593 letten - talmden.

1594 daar - waar.

1596 kume - nauwelijks.

1597 ontran - ontsnapte.

1598 en de vermoeide schepelingen.

1599 harmscharen - kwellingen.

1601 eerden - landerijen.

1602 geweerden - ontstaan.

1604 wiesen - groeiden.

1605 wijn - wijnstokken.

1606 en alle mogelijke vruchten.

1607 eriën - ploegen.

1608 daar was geen armoede.

1612 gram - kwaadaardig.

1613 jegenode - streek.

[p. 153]

 

Haast onmogelijk was de vaart

 

bij een koude van zulk een aard.

 

De ene helling stond in brand

 

en zo koud was de andere kant

 

dat de boomschors er zonder meer

 

van de boom spleet door dit koud weer.

 

Daarom beval Sinte Brandaan

 

ieder aan de riemen te gaan,

 

en heel de bemanning begon

 

zo hard te roeien als zij kon.

 

Niemand talmde nu langer meer

 

en de afstand die men weleer

 

afgelegd had, in één dag maar,

 

kostte hun nu minstens twee jaar.

 

 

 

Men ontkwam aan dit ongeval⁺

 

met de schepelingen en al,

 

en eenmaal ontsnapt aan de brand,

 

bereikte men spoedig weer land.

 

Hier vonden zij een landerij:

 

daar haalt geen beschrijving het bij.

 

Zoiets had men nog nooit ontmoet.

 

Op 't veld stonden in overvloed

 

nevens het koren en de wijn,

 

al de vruchten die er maar zijn.

 

Daar gebruikte men nooit de ploeg,

 

want van alles was er genoeg

 

en het water zat er vol vis;

 

aan vlees was ook al geen gemis,

 

of het nu tam was of wildbraad.

 

De dieren werden er nooit kwaad.

 

Om de kroon op het werk te doen,

 

was de streek altijd even groen.

+ Het heerlijke land van de Walscheranden

[p. 154]

 

dat is ‘Multum bona terra¹⁶¹⁵’

 

ende is gelegen harde verre

 

van alre menschen konde¹⁶¹⁷.

 

En hadden doe die onden¹⁶¹⁸

 

dat schip daar niet geslagen,

1620

daaraf en konst niemand gewagen¹⁶²⁰.

 

Doe daar kwam Sinte Brandaan

 

entie¹⁶²² hem waren onderdaan,

 

hare moedhede¹⁶²³ ende pijne al

 

verging hem groot ende smal,

 

mits¹⁶²⁵ der zoetheid menigerhande

 

die zi ontvingen in dien lande.

 

Alze Sinte Brandaan entie¹⁶²⁷ zijnen

 

waren in dezen lande fijne,

 

zagen zi eenen berg zoo hooge,

1630

zine konsten niet veroogen¹⁶³⁰

 

zijne groote hoogheide.

 

Hem dochte¹⁶³² in der waarheide

 

dat die wolken daarop zweveden.

 

Ne geene dingen die leveden^1634-35

 

Ne kwamen daarop, zi en vlogen.

 

Maar t'eenen hangenden woge¹⁶³⁶

 

met zorgen zi anevingen

 

dat zi daar op gingen.

 

Die berg was boven schoone¹⁶³⁹

1640

ende hiet ‘Mons Syone’.

 

Daar sloeg an der zee vloed;

 

nie en¹⁶⁴² was berg zoo goed.

 

Daar zi dien berg opgaan,

 

zagen zi an den berg staan

 

eene borch zoo rijkelike:

 

nooit en zag mensche der gelike¹⁶⁴⁶.

 

Daar zagen zi vreeselike draken

 

ende lindwormen¹⁶⁴⁸ die gapen,

1615 Multum bona terra - het zeer goede land.

1617 konde - bekendheid.

1618 onden - golven.

1620 in verband met deze regel zie men p. 233.

1622 entie - en degenen die.

1623 moedhede - vermoeidheid.

1625 mits - door, in verband met.

1627 entie - en de.

1630 ze konden niet met de ogen overzien.

1632 hem dochte - het scheen hun toe.

1634-35 geen levende wezens konden er op komen, tenzij ze vlogen.

1636 maar over een steil hellende weg.

1639 boven schoone - meer dan mooi.

1642 nie en - nooit.

1646 der gelike - iets dergelijks.

1648 lindwormen - reuzenslangen, draken.

[p. 155]

 

‘Multum bona terra’ heet zij,

 

niemand kent de streek van nabij,

 

niemand weet hierover bescheid.

 

Hadden de golven, in die tijd,

 

niet de koers van het schip bepaald,

 

dan had niemand er van verhaald.

 

Zo kwam de heilige Brandaan

 

daar met zijn discipelen aan.

 

Hun vermoeidheden, groot en klein,

 

vergingen en daarmee hun pijn,

 

door de allerhand zaligheid

 

die hun in dit land werd bereid.

 

Sint Brandaan en zijn monnikenschaar

 

werden hierop een berg gewaar,

 

die niet te schatten was - zo hoog

 

streefde hij hemelwaarts omhoog:

 

onafzienbaar scheen hun de top;

 

wolken zweefden er bovenop,

 

en het kwam Sinte Brandaan voor

 

dat hij zich in de lucht verloor.

 

Geen levend wezen kon zo hoog

 

komen, tenzij het er heen vloog.

 

Zij beklommen, met overleg,

 

de berg langs een hellende weg,

 

die, om zijn schoonheid zeer geroemd,

 

de berg ‘Mons Sion’ wordt genoemd.

 

Tegen de berg klotste de vloed;

 

de plek leek de monniken goed.

 

Toen men de berg was opgegaan,⁺

 

zag men er een slot tegenaan,

 

dat kostelijk was om te zien;

 

nimmer zag men zoiets voordien.

 

Maar slangen met wijdopen bek

 

en draken, liggend op die plek,

+ Het wonderbaarlijke kasteel

[p. 156]

 

ende hem voer t'allen stonden

1650

dat vier¹⁶⁵⁰ uten¹⁶⁵⁰ monden;

 

die hoedden die poorten.

 

Metten Gods woorden¹⁶⁵²

 

gebood hem¹⁶⁵³ Sinte Brandaan

 

dat zi ze¹⁶⁵⁴ daarin lieten gaan

 

in die zelve ure.

 

Die boek zeit, dat die muren

 

waren alle kerstalijn¹⁶⁵⁷ ;

 

daar waren luttere steen in¹⁶⁵⁸.

 

Daar was gegoten inne^1659-62

1660

met meesterliken zinne

 

van kopere ende van eere¹⁶⁶¹

 

menigerhande¹⁶⁶² dieren

 

in dien ring¹⁶⁶³ al omme:

 

somme rechte, somme kromme¹⁶⁶⁴.

 

Die ze eerst ging bezien¹⁶⁶⁵,

 

hi mochte van vreezen vlien¹⁶⁶⁶,

 

want zi hem ute dien muur gebaren¹⁶⁶⁷

 

alsof zi alle levende waren.

 

Daar stonden alle die dier¹⁶⁶⁹

1670

die ik nooit¹⁶⁷⁰ hoorde noemen hier:

 

leeuwen ende panthieren¹⁶⁷¹

 

ende menigerhande dieren,

 

eencornen¹⁶⁷³ ende lupaarden

 

ende beesten van menigen aarde¹⁶⁷⁴ :

 

olifanten, herten ende hinden

 

mochte¹⁶⁷⁶ men daar al vinden.

 

Ook stonden daar vele vormen

 

van vreeseliken wormen¹⁶⁷⁸.

 

In midden dien borche vloot¹⁶⁷⁹

1680

een riviere wel groot,

 

die al 't wild dede omme gaan,

 

dat¹⁶⁸² niet stille mochte¹⁶⁸² staan.

1650 vier - vuur

1650 uten - uit de.

1652 met de woorden van het evangelie (?).

1653 hem - hun.

1654 ze, nl. Brandaan en zijn metgezellen.

1657 kerstalijn - van kristal.

1658 daar waren heldere stenen in.

1659-62 daarop waren met grote kunst uit koper velerlei dieren gegoten.

1661 eere - metaal.

1662 menigerhande - van allerlei soort.

1663 ring - kring, omtrek.

1664 sommige rechtop, andere kruipend.

1665 iemand die ze voor het eerst zag.

1666 mochte vlien - zou kunnen vluchten.

1667 want de dieren vertonen zich buiten de muur.

1669 dier - dieren.

1670 nooit - ooit.

1671 panthieren - panters.

1673 eencornen - eenhoorns.

1674 aarde - soort.

1676 mochte - kon.

1678 wormen - slangen.

1679 midden door de burcht stroomde.

1682 dat - dat het

1682 mochte - kon.

[p. 157]

 

spogen er, zonder rust of duur,

 

uit hun muilen een zee van vuur

 

en lagen op wacht bij de poort.

 

Met de kracht van een bijbelwoord

 

beval daarop Sinte Brandaan

 

hen daar binnen te laten gaan.

 

De muren waren er overal,

 

gelijk het boek meldt, van kristal;

 

stenen, van een blinkende pracht,

 

waren daar weer op aangebracht.

 

Die beelden, die de muur bezat

 

en die men daar gegoten had,

 

gaven van grote kunstzin blijk

 

en verbeeldden het dierenrijk;

 

men zag hen rondom in een baan:

 

het een kruipen, het ander staan,

 

en die hen voor het eerst zou zien,

 

hij zou op de vlucht slaan misschien,

 

zo stonden zij daar op de muur

 

gelijk levend in de natuur.

 

Alle dieren zag men daar saam,

 

die ik ooit hoorde bij de naam.

 

Men zag leeuwen en panters staan

 

- wat een beesten trof men daar aan! -

 

en dieren van allerhand aard

 

zag men naast eenhoorn en luipaard.

 

Herten en hinden zag men daar

 

en ook een olifantenpaar;

 

er waren slangen bovendien,

 

afschuwelijk om aan te zien.

 

Breed van bedding wentelde hier

 

midden door de burcht een rivier,

 

die noopte het wild rond te gaan,

 

zodat het niet kon blijven staan.

[p. 158]

 

Zi zagen al openbaren¹⁶⁸³,

 

die¹⁶⁸⁴ daar kommen¹⁶⁸⁴ waren,

 

dat die beelden bij wijlen sprongen

 

ende riepen ende zongen,

 

alsof zi weg wouden

 

ende uten mure varen zouden.

 

Daar stond menige vorme:

1690

daar waren zulke¹⁶⁹⁰ wormen^16901679-90

 

half ruw¹⁶⁹¹ ende half bloot -

 

nooit zag man des genoot¹⁶⁹².

 

Nog stond daar onder¹⁶⁹³

 

gegoten menig wonder:

 

daar stond die sterke liebaard¹⁶⁹⁵ -

 

ik wane¹⁶⁹⁶, nie dier geward¹⁶⁹⁶,

 

en¹⁶⁹⁷ stond daar gegoten.

 

Visschen daar ook vloten¹⁶⁹⁸

 

harde menigertiere¹⁶⁹⁹

1700

..... in die riviere.

 

Herten ende hinden

 

vloen¹⁷⁰² daar voor den winden¹⁷⁰².

 

Wilde zwijnen liepen daar;

 

die jagere reed hem naar¹⁷⁰⁴

 

met blozenden hoorne

 

dore bossche ende koorne¹⁷⁰⁶ -

 

ende menig wonder zoo vele

 

in kan 't gezeggen wele¹⁷⁰⁸.

 

Daar speelden¹⁷⁰⁹ in den mure

1710

orsen, met coverturen¹⁷¹⁰,

 

in eenen ring¹⁷¹¹ wijde;

 

daar zoo hielden¹⁷¹² bezijden

 

ridderen, of zi leveden;

 

vanen dat daar zweveden¹⁷¹⁴.

 

Daartoe¹⁷¹⁵ mochte¹⁷¹⁵ men schouwen

 

harde vele vrouwen.

1683 al openbaren - heel duidelijk.

1684 die - degenen die

1684 kommen - gekomen.

1690 zulke - sommige

1690 wormen - slangen, monsters.

1679-90 zie p. 234.

1691 ruw - behaard.

1692 nooit zag iemand daarvan de weerga.

1693 daar onder - onder dat alles.

1695 liebaard - leeuw.

1696 wane - geloof

1696 geward - ontstond.

1697 en - of het.

1698 vloten - dreven, zwommen.

1699 van zeer vele soorten.

1702 vloen - vluchtten

1702 winden - hazewinden.

1704 reed naar hem - reed achter ze aan.

1706 door bos en korenveld.

1708 ik kan het niet goed allemaal vertellen.

1709 speelden - dartelden.

1710 paarden, met dekkleden.

1711 ring - kring.

1712 hielden - bevonden zich.

1714 er wapperden daar vlaggen.

1715 daartoe - bovendien

1715 mochte - kon.

[p. 159]

 

Duidelijk werd de monnikenschaar,

 

bij aanschouwing hiervan, gewaar,

 

dat zulk een beeld bij wijle sprong

 

en iets riep of daarbij iets zong,

 

alsof het uit de muur vandaan

 

zo maar weg wilde lopen gaan.

 

Daar zag men menig vreemd figuur;

 

men zag er monsters op de muur:

 

zij waren half behaard, half bloot.

 

Ongelooflijk, wat die muur bood!

 

Van koper in die galerij

 

gegoten, trof men allerlei

 

wat de dierenwereld ons biedt

 

en zelfs de leeuw miste men niet,

 

zoals hij er gegoten stond.

 

Vissen zwommen er in het rond

 

van de uiteenlopendste soort,

 

schietende door het water voort.

 

Hert en hinde zag men, beducht

 

voor de windhonden op de vlucht,

 

en de jagersman zag men gaan

 

achter de wilde zwijnen aan;

 

op de hoorn blies hij er op los,

 

door het korenveld en het bos.

 

Voor een zeer uitvoerig verhaal

 

van dit moois schort het mij aan taal.

 

In de muur draafden opgewekt

 

paarden, door een dekkleed gedekt,

 

in een kring dartelende rond.

 

Alsof zij springlevend was, stond

 

er een schare ridders vlakbij,

 

- vlaggen wapperend aan hun zij.

 

Dan waren daar nog bovendien

 

vele schone vrouwen te zien.

[p. 160]

 

Daar bliezen die wachtaren¹⁷¹⁷ -

 

dies onkondig waren¹⁷¹⁸,

 

waanden, dat zi leveden daar.

1720

Ik mag¹⁷²⁰ u zeggen over waar¹⁷²⁰,

 

in deze zale¹⁷²¹ geheere¹⁷²¹

 

was wonders vele meere:

 

daar lichtten die tinnen

 

buten ende binnen

 

als die dag-sterre¹⁷²⁵

 

die oprijzet verre.

 

Zeshonderd torren¹⁷²⁷ stonden alle

 

op dien muur om die zale:

 

zi blekten¹⁷²⁹ gelijk den viere.

1730

Niet en¹⁷³⁰ was daar diere

 

dan ongemak ende armoede.

 

Menige kulkte¹⁷³² goede

 

ende zijdine sporwaren¹⁷³³

 

zagen zi daar te waren,

 

die daar hingen te dien¹⁷³⁵ male

 

boven die bedden in die zale¹⁷³⁶.

 

Die vloer van der zalen was

 

algader sneeuwwit glas -

 

daar dore blekten¹⁷³⁹ die goud-malen¹⁷³⁹.

1740

Dus rijkelijk was die zale.

 

In dien hove vrone¹⁷⁴¹

 

stonden ced'ren schoone

 

ende and're boomen zoo vele

 

dat die zonne niet wele¹⁷⁴⁴

 

schijnen mochte¹⁷⁴⁵ ter eerden.

 

Daar en mochte niet nat werden¹⁷⁴⁶.

 

Dies namen zi allen gome¹⁷⁴⁷. -

 

Onder die ceder-boomen

 

was die anger¹⁷⁴⁹ harde schoon

1750

ende t'allen tijde groen;

1717 wachtaren - wachters.

1718 degenen die er onbekend mee waren.

1720 mag - kan

1720 over waar - naar waarheid.

1721 zale - kasteel

1721 geheere - voortreffelijk.

1725 dagsterre - morgenster (misschien ook zon?).

1727 torren - torens.

1729 blekten - schitterden.

1730 niet en - niets.

1732 kulkte - matras, stepdeken.

1733 sporwaren - vliegennetten.

1735 te dien male - toen, bij die gelegenheid.

1736 zale bet. zowel kasteel als zaal.

1739 blekten, zie 1729

1739 malen - tekens, vlekken.

1741 vrone - heerlijk.

1744 wele - wel.

1745 mochte - kon.

1746 daar kon het niet nat worden.

1747 dit alles merkten zij op.

1749 anger - grasveld.

[p. 161]

 

Hoor, daar bliezen de wachters wat:

 

wie niet beter geweten had,

 

zou - naar waarheid - hebben gevreesd,

 

dat zij levend waren geweest.

 

Dit alles was nog slechts een deel

 

van de rijkdom van dit kasteel.

 

De hoge tinnen glansden daar

 

naar binnen en buiten zo klaar

 

als de glanzende morgenster

 

die des ochtends oprijst van ver.

 

Zeshonderd torens werd men daar

 

op de muur van het slot gewaar.

 

En zij blonken gelijk een vuur.

 

Het werd duidelijk, op den duur,

 

dat hier gebrek noch armoe was.

 

Zij zagen menig goed matras,

 

en menig zijden vliegennet

 

zagen zij er boven een bed,

 

staand of hangend met grote praal

 

overal rondom in de zaal.

 

De vloer van de kasteelzaal was

 

geheel van een soort sneeuwwit glas;

 

er schitterden goudvlekken door.

 

Prachtig stelle men het zich voor!

 

In deze hof, zo welgedaan,

 

zag men heerlijke ceders staan

 

en zoveel bomen, dat de zon

 

er slechts zwak doorheen schijnen kon

 

en de aarde veel schaduw had;

 

nimmer werd de bodem er nat.

 

Op dit alles sloegen zij acht.

 

Onder der cederbomen pracht

 

was het grasveld een waar festoen,

 

want het gras was er altijd groen.

[p. 162]

 

daar hing menig gulden vat¹⁷⁵¹.

 

Nooit en was huus bat¹⁷⁵²

 

versierd met dieren dingen¹⁷⁵³.

 

Daar mochte¹⁷⁵⁴ men hooren zingen

 

die vogelen in allen tijde

 

in deze borch wijde.

 

Daar stond binnen¹⁷⁵⁷ een palas¹⁷⁵⁷

 

dat nog schoonre was

 

gesierd met goude ende dieren steene¹⁷⁵⁹

1760

gezet in elps-beene¹⁷⁶⁰.

 

Die vloer saphier ende glas;

 

ik wane, nooit ding en was

 

gemaakt boven der eerden¹⁷⁶³,

 

dat beter mochte weerden¹⁷⁶⁴

 

of dat gemaakt was bat¹⁷⁶⁵ -

 

over waar¹⁷⁶⁶ zeg ik u dat.

 

Gegoten was 't van eere¹⁷⁶⁷ ;

 

het en werd¹⁷⁶⁸ nemmermeere

 

gemaakt zoo goeden werk,

1770

no¹⁷⁷⁰ zoo vaste, no zoo sterk

 

als daar¹⁷⁷¹ op dien dag

 

Sinte Brandaan zag.

 

Die moonken bezagen bijzonder¹⁷⁷³

 

dat menigvoudige wonder.

 

In die borch zoo sprongen

 

diere wat'ren¹⁷⁷⁶ ; daar zongen

 

molenen¹⁷⁷⁷, of zi hadden tongen,

 

zoo dat al verklongen¹⁷⁷⁸

 

beede berg ende¹⁷⁷⁹ dal

1780

ende dat¹⁷⁸⁰ daar bij was, overal.

 

Die boek zeit ons dat,

 

dat vloeiden¹⁷⁸² in 't gewat¹⁷⁸²

 

visschen, die daar speelden.

 

Ende alrehande weelden

1751 daar hing veel gouden vaatwerk.

1752 bat - beter.

1753 voorzien van kostbare dingen.

1754 mochte - kon.

1757 binnen - nl. in de burcht

1757 palas kan bet.: grote zaal.

1759 dieren steene - edelgesteente.

1760 elpsbeene - ivoor.

1763 boven der eerden - op aarde.

1764 mochte weerden - zou kunnen (gemaakt) worden (in de toekomst).

1765 of dat beter gemaakt was (in het verleden).

1766 over waar - naar waarheid.

1767 eere - metaal.

1768 het en werd - er wordt.

1770 no - noch.

1771 als daar - als hetgeen daar.

1773 bijzonder - stuk voor stuk.

1776 diere wat'ren - kostelijke bronnen.

1777 molenen - nl. de molens werden door het water voortbewogen.

1778 verklongen - weerklonken.

1779 beede... ende - zowel... als.

1780 dat - hetgeen.

1782 vloeiden - zwommen

1782 gewat - rivierbedding.

[p. 163]

 

Er hing goud vaatwerk bovendien

 

en geen huis was ooit zo voorzien

 

van allerhande kostbaarheid.

 

Vogels zongen er ook altijd,

 

fluitende dag en nacht hun wijs

 

in dit uitgestrekte paleis.

 

Versierd met goud en edelsteen,

 

dat gevat was in elpenbeen,

 

was er binnenin nog een zaal

 

die het schoonst was van allemaal.

 

De vloer van deze slotzaal was

 

gemaakt van saffieren en glas

 

en ik meen dat op aard gewis

 

nooit beter werk vervaardigd is,

 

noch ooit vervaardigd worden zal

 

dan met dit slot was het geval.

 

Nimmermeer werd er uit metaal

 

gegoten zon pracht van een zaal,

 

die getuigde van zulk goed werk,

 

die zo hecht was en ook zo sterk,

 

als de zaal die, op deze dag,

 

Sinte Brandaan persoonlijk zag.

 

Monnik na monnik schouwde daar

 

al dit wonderlijks bij elkaar.

 

In het slot spoten met een boog

 

bronnen hun wateren omhoog.

 

Molenrad naast molenrad zong

 

als was het begaafd met een tong.

 

Berg en dal weerklonken er van

 

en al wat maar echoën kan.

 

Vissen speelden - meldt het boek hier -

 

in de bedding van de rivier.

 

De bewoners van dit kasteel

 

vielen zaligheden ten deel,

[p. 164]

 

waren der borch onderdaan¹⁷⁸⁵ -

 

dat schrijft ons Sinte Brandaan.

 

Doe sprak die bezingde¹⁷⁸⁷ kapelaan:

 

‘Het 's goed dat wi henen gaan,

 

eer wi hier schade gewinnen.

1790

Mi dinke in mijnen zinne¹⁷⁹⁰ :

 

het en is zonder meester niet,

 

dit wonder, dat gi hier ziet.

 

Werden zi onzer geware¹⁷⁹³

 

wi ne mogen hem niet ontvaren¹⁷⁹⁴.

 

Zi doen ons zulken arbeid¹⁷⁹⁵,

 

dat ons die vaart werd leid¹⁷⁹⁶

 

ende ons dat lijf¹⁷⁹⁷ rouwet.

 

Dit werk hevet getouwet¹⁷⁹⁸

 

een wonderlijk gediet¹⁷⁹⁹,

1800

dat hem an Gode en keert niet¹⁸⁰⁰ :

 

het 's van wonderliken zeden.

 

Zi mogen ons brengen t' onvreden¹⁸⁰²,

 

alzoo¹⁸⁰³ diegenen daden¹⁸⁰³

 

die ons zoo hadden verladen¹⁸⁰⁴

 

toten berge die bran¹⁸⁰⁵.’

 

Doe bad die schipman¹⁸⁰⁶

 

Sinte Brandane ende dien heeren

 

dat zi wilden te schepe keeren.

 

Doe zi te schepe waren gegaan

1810

zoo kwam hem gevolgd zaan

 

een volk wonderlijk gedaan¹⁸¹¹ -

 

als ons die boek doet verstaan.

 

Zi hadden wolfs-tanden

 

ende hieten¹⁸¹⁴ Walscheranden.

 

Zeere zi verbolgen waren

 

dat zi hem dus zijn ontvaren¹⁸¹⁶.

 

Hoofden hadden zi alze zwijn¹⁸¹⁷ ;

 

hoe mochten zi¹⁸¹⁸ wonderliker zijn!

1785 stonden ter beschikking van de bewoners van de burcht.

1787 bezingde - verschroeide.

1790 het schijnt me toe.

1793 indien zij ons bemerken.

1794 kunnen wij hun niet ontkomen.

1795 arbeid - leed, verdriet.

1796 dat ons de tocht zal gaan spijten.

1797 lijf - leven.

1798 getouwet - voltooid.

1799 gediet - volk.

1800 dat zich niet om God bekommert.

1802 zij kunnen ons in het ongeluk storten.

1803 alzoo - zoals

1803 daden - deden.

1804 verladen - in ongelegenheid gebracht.

1805 bran - brandde.

1806 schipman - kapitein of stuurman.

1811 wonderlijk gedaan - van vreemde gedaante.

1814 hieten - heetten.

1816 dat Brandaan c.s. hun op zo'n manier waren ontkomen.

1817 zwijn - zwijnen.

1818 hoe mochten zi - hoe konden ze, m.a.w.: ze konden niet.

[p. 165]

 

te talrijk dat men ze vermeldt,

 

gelijk Brandaan het ons vertelt.

 

Daarop zeide de kapelaan,

 

die geschroeid was: ‘Laat ons toch gaan,

 

voordat ons enig leed geschiedt -

 

al het heerlijks dat gij hier ziet,

 

heeft toch een eigenaar, dunkt mij;

 

want er behoort een meester bij

 

en dus, werd men ons hier gewaar,

 

hoe ontkwamen wij dan, voorwaar.

 

Het baart nog zoveel ongeval

 

dat de tocht ons berouwen zal

 

en ons leven ons wordt tot last.

 

Mij dunkt - en ik geloof het vast -

 

het volk dat dit werk heeft gedaan,

 

trekt zich van God niet erg veel aan,

 

want zijn zeden zijn wonderbaar.

 

Het brengt ons vast nog in gevaar.

 

Zoals de lieden die voorheen

 

ons lokten naar de vuurberg heen,

 

zullen zij ons genegen zijn.’

 

Daarop verzocht de kapitein

 

aan de heren en Sint Brandaan

 

om toch alsjeblieft scheep te gaan.

 

Nauwelijks had men dat gedaan,⁺

 

of er kwam een menigte aan,

 

waarmede het vreemd was gesteld,

 

zoals het boek ons nu vertelt.

 

Dit was het volk der Walscheranden,

 

dat gewapend was met wolfstanden.

 

Zij gromden omdat Sint Brandaan

 

hun op zo'n manier was ontgaan.

 

Hun hoofd was de kop van een zwijn,

 

zij konden niet lelijker zijn.

+ Het gesprek met de bewoners

[p. 166]

 

Mans handen, honds been¹⁸¹⁹ ;

1820

zi schrouwen¹⁸²⁰ ook al in een.

 

Kraans¹⁸²¹ halzen, mans buuk,

 

om die voeten waren zi ruut¹⁸²² ;

 

zijden was al haar gewand¹⁸²³.

 

Bogen droegen zi in die hand

 

ende pijlen daarin gezet,

 

welgeslepen ende gewet¹⁸²⁶.

 

Zi hadden lange baarden,

 

zi rochelden allen harde

 

alze¹⁸²⁹ doen wilde beeren.

1830

Hem berouw¹⁸³⁰ harde zeere

 

dat hem Sinte Brandaan

 

uut hare borch was ontgaan¹⁸³².

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Laat 't schip zachte gaan

 

uut dezen grooten vliete¹⁸³⁵,

 

dat ons niet en schiete

 

dit ijselike konder¹⁸³⁷.

 

Nu heeft mi groot wonder¹⁸³⁸

 

of zi Gode iet kinnen¹⁸³⁹.

1840

Ik wille hem vragen beginnen.’

 

Op die stavene¹⁸⁴¹ ging hi staan.

 

Hi bemanet¹⁸⁴² ze vele zaan

 

bi Gode ende bi zijnre kracht,

 

ende bi al dat hi heeft gewracht¹⁸⁴⁴

 

ende ie¹⁸⁴⁵ liet gewerden¹⁸⁴⁵

 

in den hemel ende in der eerden,

 

dat zine¹⁸⁴⁷ met vreden lieten

 

bi den lande vlieten¹⁸⁴⁸,

 

dat hi te hem spreken mochte¹⁸⁴⁹.

1850

Zi leiden vele zochte

 

die bogen uter¹⁸⁵¹ hand

 

ende zwegen altehand¹⁸⁵².

1819 handen als mensen hadden ze, benen als honden.

1820 schrouwen - schreeuwden.

1821 kraans - als van kraanvogels, buuk - rompen.

1822 ruut - behaard.

1823 gewand - gewaad, kleren.

1826 gewet - gescherpt.

1829 alze - zoals.

1830 berouw - berouwde, speet.

1832 ontgaan - ontsnapt.

1835 vliete - stroom.

1837 konder - monster, wangedrocht.

1838 het benieuwt me zeer.

1839 iet kinnen - wellicht kennen.

1841 stavene - steven.

1842 bemanet - bezwoer.

1844 gewracht - geschapen.

1845 ie - ooit

1845 gewerden - ontstaan.

1847 zine - zij hem.

1848 vlieten - drijven (nl. op het schip).

1849 mochte - kon.

1851 uter - uit de.

1852 altehand - terstond.

[p. 167]

 

Mensenhand ging met hondebeen

 

gepaard en zij schreeuwden dooreen;

 

met een kraanvogelhals gepaard

 

was de buik. De romp was behaard.

 

Zij hadden een gewaad van zij

 

en droegen er handbogen bij,

 

waarop pijlen waren gezet,

 

goed geslepen en scherp gewet.

 

Zij bezaten een lange baard

 

en zij rochelden onvervaard

 

met de keel van een wrede beer,

 

want het verdroot hunlieden zeer

 

dat de heilige Sint Brandaan

 

hun uit hun kasteel was ontgaan.

 

Toen sprak de heilige Brandaan:

 

‘Stuur het schip uit de stroom vandaan,

 

zachtjes - opdat dit volk ons niet,

 

wanstaltig als het is, beschiet.

 

Maar’, vervolgde de goede heer,

 

‘eigenlijk benieuwt het mij zeer

 

te weten, of dit volk God kent.

 

Ik wil het vragen daaromtrent.’

 

Hij ging op de voorsteven staan

 

en sprak hen vermanende aan.

 

Hij bezwoer hen bij Godes macht,

 

bij al wat Hij heeft voortgebracht,

 

en bij alles wat ooit ontstond

 

in de hemel of op de grond,

 

dat men hem op zijn vaartuig niet

 

storen zou en met vrede liet,

 

opdat hij rustig spreken mocht.

 

Toen Brandaan hun dit had verzocht,

 

legden zij zacht de bogen neer,

 

en zwegen allen zonder meer.

[p. 168]

 

Doe sprak een daar onder¹⁸⁵³ :

 

‘Brandaan, du heves¹⁸⁵⁴ wonder

 

dorevaren¹⁸⁵⁵ in menig land.

 

Nu heeft u God hier gezand^1856-57

 

dien gi ons voren nennes.

 

Hoe wel dat dune kennes^1858-59,

 

wi kennen vele bat:

1860

daar hi in zijnen troone zat,

 

daar zagen wine¹⁸⁶¹ allen

 

voor Lucifers valle.’

 

Doen sprak Sinte Brandaan:

 

‘Dit zoud' ik wederzeggen¹⁸⁶⁴ zaan,

 

maar dat mi niet en bestaat¹⁸⁶⁵.

 

Een wijs man geschreven haat¹⁸⁶⁶ :

 

d'engelen dorsten niet begien¹⁸⁶⁷

 

dat zi Gode hadden gezien

 

in den aanzichte zijne.

1870

Du wils di domhede pijnen¹⁸⁷⁰ :

 

ik zegge di te voren,

 

du en moges mi niet verdoren^1872-73

 

met dusdaanre mare.

 

Dijne woorden zijn ongeware¹⁸⁷⁴

 

ende ook logenlijk¹⁸⁷⁵.

 

God is ongezienlijk¹⁸⁷⁶.

 

Nooit en zagen¹⁸⁷⁷ oogen - dat 's waar;

 

God is zoo wonderlijk klaar¹⁸⁷⁸.

 

Wat hevestu di toegetogen¹⁸⁷⁹ ?

1880

Di hebben zeere bedrogen^1880-81

 

dijne leelike oogen zwijnijn.

 

Waar mogestu komen zijn¹⁸⁸²,

 

dattu zages¹⁸⁸³ met dijnen oogen

 

die¹⁸⁸⁴ d'eng'len niet zien en mogen¹⁸⁸⁴

 

in vollen aanzichte?

 

Waar zagestune te richte¹⁸⁸⁶ ?

1853 daar onder - onder hen.

1854 du heves - ge hebt.

1855 dorevaren - op reis opzoeken.

1856-57 nu heeft God, die gij ons zojuist noemt, u hier gezonden.

1858-59 hoe goed gij hem ook kent, wij kennen hem veel beter.

1861 wine - wij hem.

1864 wederzeggen - tegenspreken.

1865 maar dat past me niet.

1866 haat - heeft.

1867 begien - belijden, erkennen.

1870 ge legt u toe op iets doms.

1872-73 je kunt me niet bedriegen met zo'n praatje.

1874 ongeware - onbetrouwbaar.

1875 logenlijk - leugenachtig.

1876 ongezienlijk - onzichtbaar.

1877 nooit en zagen - nooit zagen hem.

1878 klaar - omgeven door een lichtglans.

1879 wat heb je je aangematigd.

1880-81 je lelijke zwijnsogen hebben je zeer bedrogen.

1882 waar heb jij kunnen komen.

1883 dattu zages - dat je zag.

1884 die - dengene dien

1884 mogen - kunnen.

1886 waar zag je hem in werkelijkheid.

[p. 169]

 

Een van hen ving te spreken aan

 

en zeide tot Sinte Brandaan:

 

‘Gij hebt reeds menig land bezocht;

 

nu bracht God u hier op uw tocht,

 

Hij, Wiens naam gij ons hebt genoemd;

 

hoezeer g' u er ook op beroemt

 

Hem te kennen, - wij in persoon

 

kennen Hem van de hemeltroon;

 

daar immers zagen wij Hem al

 

tezamen, voor Lucifers val.’

 

‘Ik zou zeggen,’ sprak Sint Brandaan,

 

‘daar is werkelijk niets van aan.

 

Maar daartoe heb ik niet het recht.

 

Een zeer wijs man heeft eens gezegd:

 

“Tot zelfs een engel waagt het niet

 

te bekennen dat hij God ziet

 

of Hem aanschouwt in Zijn gelaat.”

 

Domheid is het die gij begaat.

 

Ik zeg u maar liever oprecht

 

dat ik niet geloof wat gij zegt;

 

het is klinkklare zottepraat;

 

gij liegt alsof het gedrukt staat

 

en fantaseert nog bovendien,

 

want de Heer God is niet te zien,

 

daar het oog van elk mensenkind

 

door Gods licht zou worden verblind.

 

Hemel, wat verbeeldt gij u toch!

 

Het is een jammerlijk bedrog

 

van uw lelijk zwijnsoog misschien;

 

want waar waart gij om Hem te zien?

 

Zeg mij eens, waar zaagt gij Hem dan,

 

Die zelfs een engel niet zien kan,

 

open en bloot in het gelaat -

 

zeg, waar zaagt ge Hem inderdaad?

[p. 170]

 

Doe hi in eerderijke was zoone,

 

droeg hi in hemelrijke kroone.

 

Hier was hi zoone ende daar vader¹⁸⁸⁹.

1890

Nochtan was hi daar al gader

 

vader, zoone, heilig geest:

 

eenig heere ende alre meest¹⁸⁹².

 

Du dunkes mi onbedacht¹⁸⁹³.

 

Overal is zijne macht:

 

ende¹⁸⁹⁵ in die diepe afgronde

 

ter hellen men ze vonde,

 

wie dat zoo 't rochte^1897-98

 

dat hi ze daar zochte. -

 

Wat wiltu di toe tien¹⁸⁹⁹,

1900

dattu Gode zouds hebben gezien?’

 

Doe sprak die wonderlike geest:

 

‘Brandaan, dattu niet ne weets^1902-3,

 

des en wiltu niet betrouwen!

 

Dat zal di nog berouwen

 

ende schade winnen¹⁹⁰⁵ ook.

 

Twi daadstu bernen den boek¹⁹⁰⁶

 

daar die waarheid in was?

 

Hoe lede is di worden das¹⁹⁰⁸ !

 

Nu hebben gezien dijne oogen,

1910

dattu doe niet wils gelooven¹⁹¹⁰.

 

Bedi¹⁹¹¹ doen zi wijzelike

 

ende leven zaliglike

 

die an Gods woord gelooven

 

al en zien zi niet met oogen.

 

Ja, en schrijft ons Sinte Jan¹⁹¹⁵

 

hoe in Thomase, den heiligen man,

 

't geloove was tebroken¹⁹¹⁷ ?

 

Al had 't hem God voorsproken¹⁹¹⁸ -

 

doe hem kwam die mare¹⁹¹⁹

1920

dat God verrezen ware,

1889 over deze regelzie men p. 234.

1892 alre meest - allerhoogste.

1893 onbedacht - dom.

1895 ende - zelfs.

1897-98 indien iemand er prijs op zou stellen, ze dáár te zoeken.

1899 waarom wil je je aanmatigen.

1902-3 Brandaan, hetgeen je niet weet, wil je niet geloven.

1905 winnen - berokkenen.

1906 waarom verbrandde je het boek.

1908 wat heb je daar voor moeten boeten.

1910 hetgeen je toen niet hebt willen geloven.

1911 bedi - daarom.

1915 ja, schrijft ons niet Johannes, de evangelist.

1917 tebroken - vernield, geknakt.

1918 voorsproken - vooruit gezegd.

1919 toen het bericht hem bereikte.

[p. 171]

 

Toen Hij op aarde was als Zoon,

 

droeg Hij in de hemel een kroon.

 

Zoon was Hij hier en Vader daar;

 

in de hemel was Hij tegaar

 

Vader, Zoon en Heilige Geest.

 

Enig Heer is Hij steeds geweest.

 

Wat gij zegt is dom als de nacht;

 

immers: overal is Zijn macht;

 

zelfs in de afgrond van de hel

 

staat alles onder Gods bevel

 

en wanneer gij er op zoudt staan,

 

kunt gij het daar aanschouwen gaan;

 

maar waarom beweert ge zo boud

 

dat ge God zelve hebt aanschouwd?’

 

Toen sprak het wezen tot Brandaan:

 

‘Wat gij niet vermoogt te verstaan,

 

dat verwerpt gij maar zonder meer

 

en gij legt u er niet bij neer,

 

tot het u berouwt, naderhand;

 

hebt gij zo niet het boek verbrand,

 

waarin de waarheid heeft gestaan

 

en bracht dit niet leed genoeg aan?

 

Gij hebt nu immers zelf gezien

 

wat gij niet geloofdet voordien.

 

Daarom is hij met reden wijs

 

en verdient ook het paradijs,

 

die Gods Woord gelooft, schoon hij niet

 

alles met eigen ogen ziet.

 

Ja, kwam het zelfs voorheen niet voor

 

dat Thomas zijn geloof verloor,

 

al had God Zelf het hem voorspeld,

 

gelijk Sint Jan het ons vertelt?

 

Toen de tijding gekomen was,

 

dat God de Heer verrezen was,

[p. 172]

 

hi en wilde's niet gelooven,

 

hi en zaagt¹⁹²² metten oogen

 

dat God ware op verstanden¹⁹²³.

 

Hi moest tasten metten handen

 

ende zijne wonden alzoo bevaan¹⁹²⁵.

 

Daarna baarde'm¹⁹²⁶ God zaan.

 

T'eerst¹⁹²⁷ dat hine¹⁹²⁷ ane zag,

 

die Gods zoone te hem sprak:

 

“Thomas, ik wil 't u toonen openbaar¹⁹²⁹ :

1930

ziet hier mijne wonden klaar.

 

Thomas, wiltu nog¹⁹³¹ begien¹⁹³¹

 

- want du mi heves gezien^1932-33

 

ende mijne wonden bevaan -

 

dat ik ben op verstaan?”

 

Doen sprak die twijfeleere:

 

“Nu zoo geloof ik 's, Heere,

 

dattu best verrezen nu^{1937 en 40}.”

 

“Dies te¹⁹³⁸ zaliger bestu¹⁹³⁸”,

 

sprak die heilige Kerst,

1940

“dattu geloovig worden best.

 

Die 's ook gelooven zelen¹⁹⁴¹,

 

haar loon zal werden¹⁹⁴² vele.

 

Vele zaliger zijn die,

 

die mi en zagen¹⁹⁴⁴ nie

 

ende gelooven ane mi.”

 

Brandaan, nu bedinke di,

 

hoe houd¹⁹⁴⁷ die heilige Kerst

 

den wel-geloovigen es¹⁹⁴⁸.’

 

Nog sprak die zwijninen mond¹⁹⁴⁹ :

1950

‘Brandaan, ik make di kond¹⁹⁵⁰,

 

wi waren Gode zoo na in dien¹⁹⁵¹

 

dat wine¹⁹⁵² mochten¹⁹⁵² zien,

 

doen Lucifer dochte goed,

 

dat hi metier spoed¹⁹⁵⁴

1922 hi en zaagt - tenzij hij het zou zien.

1923 op verstanden - opgestaan.

1925 bevaan - aanraken.

1926 baarde'm - vertoonde zich, òf: verscheen hem.

1927 t'eerst - zodra

1927 hine - hij hem.

1929 openbaar - duidelijk.

1931 nog - nu nog

1931 begien - erkennen.

1932-33 daar ge me gezien hebt, en mijn wonden betast.

1937 en 40 dattu best - dat ge zijt.

1938 dies te - zoveel te

1938 bestu - zijt ge.

1941 zelen - zullen.

1942 werden - worden. Tussen 42 en 43 moet maar worden gedacht.

1944 die mij nooit zagen.

1947 houd - goedgezind.

1948 es - is.

1949 zwijninen mond - zwijnsmond.

1950 ik make di kond - ik verkondig, vertel u.

1951 in dien - op die tijd.

1952 wine - wij hem

1952 mochten - konden.

1954 metter spoed - spoedig (òf: met succes).

[p. 173]

 

wou hij er geen geloof aan slaan,

 

tenzij hij het zelf na kon gaan,

 

en hij eiste als onderpand

 

dat hij voordien zijn eigen hand

 

gelegd zou hebben in de wond;

 

daarop verscheen God hem terstond

 

en Hij sprak dadelijk nadat

 

Hij Thomas aangekeken had:

 

“Thomas,” sprak Hij, “gij twijfelaar,

 

wordt gij nu Mijn wonden gewaar?

 

En erkent ge dan nu misschien

 

- nu gij Mij zelf hebt aangezien

 

en uw hand in de wond kon gaan -

 

dat Ik waarlijk ben opgestaan?”

 

Daarop zeide de twijfelaar:

 

“Ja Heer, nu houd ik het voor waar,

 

want Gij overtuigdet mij nu.”

 

“Dat is des te beter voor u,”

 

zeide hem Onze Lieve Heer,

 

“nu gelooft gij tenminste weer,

 

en al wie zich gelovig toont,

 

zal veelvuldig worden beloond.

 

Maar meer zaligheid is beloofd

 

aan degeen die in Mij gelooft

 

schoon hij Mij niet aanschouwen kan.”

 

Brandaan, wees er verzekerd van,

 

dat de goedgelovige zeer

 

hoog geschat wordt door God de Heer.’

 

Toen vervolgde de zwijnsmond luid:

 

‘Brandaan, ik vertel u ronduit:

 

eenmaal was er voor ons een dag

 

dat elk van ons God waarlijk zag;

 

maar dat was in de tijd, voordat

 

Lucifer kwaad bedreven had

[p. 174]

 

op den hemel wezen woude^1955-56

 

anders dan hi zoude.

 

Dan was ons leed no lief nicht¹⁹⁵⁷.

 

Eng'len waren wi zoo licht

 

dat wi Gode zagen daar -

1960

dit zegge ik di voorwaar.

 

Maar met Lucifers valle

 

zoo moesten wi vallen allen.

 

Doe sprak God te handen¹⁹⁶³

 

tote ons, Walscheranden,

 

om dat wi hadden zwijnen-moed¹⁹⁶⁵

 

- - dat door doget niet en doet^1966-71 :

 

het heeft eenen boozen list,

 

het leit in des goors mist;

 

in 't slijk of ieuwers onreins el

1970

daarin is hem alzoo wel

 

als 't ware in een reine stede;

 

wij verzwijmden¹⁹⁷² ons - dat's waarhede -

 

recht alze dat onwijze zwijn - -

 

dies¹⁹⁷⁴ moeten wi hem gelijk zijn.

 

Half zijn wi ruw¹⁹⁷⁵ ende hondijn¹⁹⁷⁵ -

 

hoe mochten wi wonderliker zijn¹⁹⁷⁶ !

 

Dat verdienden wi daarmede,

 

omdat wi des honds zede

 

in hemelrijke begingen^1978-79 :

1980

want van negeenen dingen^1980-85

 

en wroegt hi den bekenden man,

 

zint dat hine noemen kan,

 

maar hi staat hem zwijgende bij

 

- hoe houd hi zijnen meester zij -

 

dat hi hem eenig schade gedoet.

 

Dies gaf ons God dit land goed

 

te zoene ende te miede¹⁹⁸⁷,

 

omme dat wi zijne schade niet berieden¹⁹⁸⁸.

1955-56 in de hemel een andere positie zou innemen dan hem paste.

1957 dat was ons onverschillig (dan is dat en).

1963 te handen - dadelijk.

1965 moed - inborst, gezindheid. De hoofdzin gaat pas door bij regel 1974; daarvoor is een lange tussenzin, afhankelijk van zwijn, dat men moet abstraheren uit 1965.

1966-71 (het zwijn) doet niets uit edele beweegredenen: het is dom, het ligt in drek; in slijk of in ander vuil voelt het zich even behaaglijk als op een zindelijke plek.

1972 verzwijmden - maakten een fout, zondigden.

1974 dies - daarom.

1975 ruw - behaard

1975 hondijn - als een hond.

1976 vgl. vs 1818.

1978-79 des honds zede begingen - ons gedroegen als honden doen.

1980-85 want een hond zal iemand die hij kent, nergens van beschuldigen, omdat deze hem (de hond) bij zijn naam kan roepen; integendeel: zonder te blaffen blijft hij er bij staan - al is hij nòg zo gehecht aan zijn baas - als de bekende man de baas schade berokkent. Tussen 85 en 86 is een gedachtesprong.

1987 als loon en geschenk.

1988 berieden - bewerkten, veroorzaakten.

[p. 175]

 

en God de hemel heeft betwist

 

wijl hij zijn plaats niet langer wist.

 

Wij trokken daarbij geen partij.

 

Zuivre engelen waren wij

 

en in die lang verleden tijd,

 

waarlijk, schouwden wij God altijd.

 

Maar tezamen met Lucifers val

 

vielen ook wij, eens en vooral,

 

want toen verzaakte God de Heer

 

ons Walscheranden zonder meer,

 

wijl ons de inborst van een zwijn

 

en zijn aard eigen bleek te zijn:

 

het doet niets op edele grond,

 

het wentelt maar in de drek rond

 

en het voelt zich in het goor slijk

 

even thuis en behagelijk

 

als waar het zuiver is en puur.

 

Wij zondigden naar zijn natuur.

 

En wijl wij deden als het zwijn,

 

moeten wij zijns gelijken zijn.

 

Het bezit ook zijn goede grond

 

dat wij half behaard zijn, half hond,

 

daar wij ons in het hemelrijk

 

gedroegen aan een hond gelijk,

 

- waarvoor elk loon naar werk ontving.

 

Een hond immers aanvaardt elk ding,

 

zonder meer, van een bekend man,

 

die hem bij zijn naam roepen kan.

 

Hij blijft er werkeloos bij staan

 

- al hangt hij zijn baas nog zo aan -

 

als die zijn meester schade doet.

 

God bood dit land van overvloed

 

ons toen als een vergoeding aan,

 

wijl wij niet mee hebben gedaan

[p. 176]

 

Dies wi daar stonden stille¹⁹⁸⁹

1990

hebben wi dus onzen wille:

 

verlaten is ons der hellen¹⁹⁹¹,

 

men zal ons niet tellen

 

met Lucifers kwaden gezellen,

 

die de zielen zeere kwellen.

 

Wi hopen genadelike^1995-96

 

op Gode van hemelrijke.’

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Wi waren in uwe borch gegaan,

 

daar zagen wi groote sierheid¹⁹⁹⁹

2000

ende harde groote rijkheid²⁰⁰⁰,

 

die daar is genoeg.

 

Die²⁰⁰² 't daar al te gader droeg,

 

hi was vroed ende wel bedacht.

 

God heeft ons met zijnre kracht^2004-12,

 

van danen zoo wel geleed²⁰⁰⁵,

 

zoo dat ik 't alrebest weet

 

dat wi daar niet²⁰⁰⁷ en namen

 

dies²⁰⁰⁸ wi ons dorven²⁰⁰⁸ schamen

 

of in pijnen²⁰⁰⁹ dorven komen.

2010

Wi en hebben u niet²⁰¹⁰ genomen

 

- dies²⁰¹¹ weet God die waarheid.

 

Waar's ook iet, dat ware mi leid²⁰¹²

 

En hadde God met zijnre kracht,

 

die ons hier hevet bracht,

 

die draken niet gebonden,

 

zi hadden ons verslonden,

 

daar²⁰¹⁷ wi ter poorten gingen in.

 

Nu wondert mi in mijnen zin²⁰¹⁸

 

waar gi waart gevaren²⁰¹⁹

2020

doe wi in uwe borch waren.’

 

Doe sprak die Walscherant:

 

‘Wi waren in een ander land

1989 stonden stille - afzijdig bleven, niet mee in het complot waren.

1991 de helis ons kwijt gescholden.

1995-96 nl. dat God hen op de Oordeelsdag in genade zal aannemen.

1999 sierheid - pracht, praal.

2000 rijkheid - rijkdom(men).

2002 die - degene die.

2004-12, zie p. 235.

2005 geleed - gevoerd.

2007 niet - niets.

2008 dies - waarover

2008 dorven - behoeven.

2009 pijnen - moeilijkheden.

2010 niet - niets.

2011 dies - daarvan.

2012 ware het ook iets (nl.: hadden we iets genomen), het zou me spijten.

2017 daar - toen.

2018 nu verwonder ik er mij over.

2019 gevaren - heengetrokken.

[p. 177]

 

en niet zaten in het complot;

 

hierdoor verzachtte Hij ons lot.

 

Wij ontgingen de helse pijn

 

en behoeven niet één te zijn

 

met Lucifer en zijn gebroed,

 

dat de zielen folteren moet.

 

Wij hopen op de oordeelsdag

 

dat God ons dan aannemen mag.’

 

Daarop zeide Sinte Brandaan:

 

‘Wij waren in uw burcht gegaan

 

en daar zagen wij pracht en praal

 

en rijkdommen in zaal op zaal;

 

het was er alles om het meest.

 

Het moet een rijk man zijn geweest,

 

die dit alles daar heeft gebracht.

 

God heeft ons in Zijn grote macht

 

weer veilig weggevoerd van daar.

 

Maar ik durf u zeggen: voorwaar,

 

wij namen niets van al dit goed,

 

zodat niemand zich schamen moet,

 

of in moeilijkheden geraakt,

 

als iets blijkt te zijn weggemaakt;

 

want het zou mij in elk geval

 

spijten als iemand u bestal.

 

Als God niet in Zijn grote macht,

 

nadat Hij ons hier had gebracht,

 

de draken vastgebonden had,

 

wij waren verslonden, voordat

 

wij de poort waren ingegaan.

 

Maar wat moogt gij hebben gedaan

 

- want daarvan begrijp ik niet veel -

 

toen wij waren in uw kasteel?’

 

Toen antwoordde de Walscherand:

 

‘Wij waren in een ander land,

[p. 178]

 

over²⁰²³ een woud gevaren

 

met zestig groote scharen,

 

in dat land ten Draken²⁰²⁵.

 

Wel vele ongemaken^2026-27

 

zoo hebben wi allen daar begaan:

 

wi waren wel na gevaan²⁰²⁸.

 

Zi daden ons menigen toorn²⁰²⁹ :

2030

met spotte namen zi ons koren -

 

dat zeggen wi te waren.

 

Dies²⁰³² waren wi daar gevaren

 

ende hebben met hem²⁰³³ gevochten,

 

aldaar wi ze zochten²⁰³⁴.

 

Wi hadden groot volk-heere²⁰³⁵.

 

Zi brochten ook²⁰³⁶ ter weere

 

harde vele schraten²⁰³⁷ :

 

wegen ende straten

 

hadden zi alle beleget²⁰³⁹.

2040

Zi en waren niet²⁰⁴⁰ zoo ontweget²⁰⁴⁰

 

no in zoo grammen moede,²⁰⁴¹

 

zint²⁰⁴² dat hem God, die goede,

 

gedoogede²⁰⁴³ den twijfel²⁰⁴³,

 

dat zi moesten metten duvel. -²⁰⁴⁴

 

Ik en zeg u niet meere,

 

gi ne wilt²⁰⁴⁶ wederkeeren

 

tote onzen huus, heere;

 

daar willen wi di eeren.’

 

‘Neen wi, wi zullen varen;

2050

God moet²⁰⁵⁰ ons bewaren’,

 

sprak die goede Sinte Brandaan,

 

‘ende Gode volen²⁰⁵² zoo moetti²⁰⁵² gaan.’

 

- Doe Brandaan oorlof genam²⁰⁵³,

 

die boek zeit dat hi kwam

 

in den ellefsten²⁰⁵⁵ morgen

 

in der meester²⁰⁵⁶ zorge

2023 over - aan de andere zijde van.

2025 ten Draken - naar de demonische monsters.

2026-27 wij zijn daar in vele hachelijke toestanden terecht gekomen.

2028 wel na gevaan - haast gevangen genomen.

2029 toorn - leed, verdriet.

2032 dies - daarom.

2033 hem - hen.

2034 waar we ze opgezocht hadden (nl. in hun land).

2035 volkheere - krijgsmacht.

2036 zi... ook - en ook zij.

2037 schraten - bosgeesten, kobolden.

2039 beleget - (met gewapenden) bezet.

2040 niet - nooit

2040 ontweget - ontdaan, terneergeslagen.

2041 noch zo toornig gestemd.

2042 zint - sinds.

2043 gedoogede - toestond, niet belette

2043 twijfel - wanhoop.

2044 nl. dat ze moesten behoren tot de helse scharen.

2046 gi ne wilt - tenzij ge wilt.

2050 moet - moge.

2052 Gode volen - Gode bevolen (nl. in Zijn bescherming)

2052 moetti - moge gij.

2053 orlof genam - afscheid genomen had.

2055 ellefsten - elfde.

2056 meester - grootste.

[p. 179]

 

dat is het land der Drakenschaar,

 

en tegen hen voerden wij daar

 

met zestig legers een gevecht;

 

onze toestand was bitter slecht,

 

want steeds liepen wij weer gevaar

 

dat men ons gevangennam daar.

 

Telkens weer, en met overleg,

 

stalen zij ons graan van ons weg

 

en berokkenden ons verdriet;

 

maar wij namen het zo maar niet.

 

Wij volgden hen en naderhand

 

bevochten wij hen in hun land;

 

wij bezaten een grote macht,

 

maar door hen op de been gebracht

 

waren kobold en bosgeest bei

 

en de wegen bezetten zij.

 

Waarlijk, sedert de goede God

 

Zich had afgekeerd van hun lot

 

en hen, in hun wanhopigheid,

 

duivels gemaakt had, indertijd,

 

waren zij niet meer zo bevreesd

 

en zo toornig gestemd geweest.

 

Maar ik voeg er geen woord meer bij

 

en zal beslist zwijgen, tenzij

 

gij in ons huis binnentreedt, Heer;

 

dan bewijzen wij u hier eer.’

 

‘Neen waarlijk, dat weigeren wij,

 

wij varen voort. God sta ons bij!

 

En dat gij’, sprak goedig Brandaan,

 

‘onder Zijn bescherming moogt staan.’

 

Het boek meldt verder dat Brandaan,

 

nadat hij van daar was gegaan,

 

op de elfde morgenstond weer

 

zich bevond in het zwaarst stormweer,

[p. 180]

 

die hem ie wederstoet²⁰⁵⁷

 

zint hi voer in der zee-vloed. -

 

Die wonderlike lieden

2060

riepen in haren bediede²⁰⁶⁰

 

na Sinte Brandane,

 

den Gods onderdane,

 

ende boden hem schat ende spijze.

 

Doe sprak die Gods wijze:

 

‘Uwer spijzen hebben wi goeden raad²⁰⁶⁵,

 

want het ons zoo niet en staat^2066-67

 

dat wi're iet mogen ontvaan.’

 

Doe liet hi zijnen kiel gaan

 

ende schied²⁰⁶⁹ van dien lande

2070

ende voer op die zee te hande.

 

 

 

Doe verzag²⁰⁷¹ Sinte Brandaan

 

eenen kleenen man zaan.

 

Die boek zeit ons dat,

 

dat hi vloot²⁰⁷⁴ op een blad.

 

Die man was kume²⁰⁷⁵

 

alzoo groot als eenen dume²⁰⁷⁶;

 

in die slinke hand zijn²⁰⁷⁷

 

voerdi een kleen napkijn²⁰⁷⁸

 

ende een greffie²⁰⁷⁹ in die rechtere hand,

2080

die ne was niet harde lang.²⁰⁸⁰

 

Daarmede was hem vele wee:

 

hi stak die greffie in die zee²⁰⁸²

 

ende droop²⁰⁸³ 't in dat napkijn,

 

dat hi hadde in de hand zijn.

 

Doen hij 't vol had gedaan,

 

goot hij 't uut alzoo zaan²⁰⁸⁶.

 

Doe hij 't dus mat ende uutgoot

 

- hoort hier wonder groot! -

2057 die hem ooit hinderde.

2060 bediede - taal.

2065 hebben wi goeden raad - kunnen wij missen.

2066-67 zodat het ons niet betaamt dat wij er iets van (zouden) ontvangen.

2069 schied - ging weg.

2071 verzag - kreeg in het oog.

2074 vloot - dreef.

2075 kume - nauwelijks.

2076 dume - duim.

2077 in zijn linkerhand.

2078 had hij een schaaltje.

2079 greffie - schrijfstift, priem.

2080 nl. de greffie.

2082 bovendien was het treurig met hem gesteld.

2083 droop - deed druppelen.

2086 alzoo zaan - onmiddellijk.

[p. 181]

 

dat hem ooit op zee overviel,

 

sinds hij haar bevoer met zijn kiel.

 

Toen gaf de wonderlijke schaar

 

van Walscheranden door gebaar

 

en ook door woorden te verstaan

 

aan de goede Sinte Brandaan,

 

dat zij hem aanbood drank en spijs.

 

Maar de man Gods antwoordde wijs:

 

‘Spijs hebben wij genoeg aan boord

 

en 't ware niet zoals het hoort,

 

als men u dan nog lastig viel.’

 

Daarop wendden zij hunne kiel

 

en afscheid nemend van dat land

 

lieten zij achter zich het strand.

 

 

 

Toen zag de heilige Brandaan⁺

 

een klein man, daar niet ver vandaan,

 

waarvan het boek melding maakt dat

 

hij daar maar voortdreef op een blad;

 

't manneke was ternauwernood,

 

en al met al, maar één duim groot;

 

in zijn linkerhand torste hij

 

een schaaltje, klein van makelij,

 

en in zijn rechter merkte men

 

een soort griffel of kleine pen.

 

Hij zat daar vol verdriet en wee;

 

telkens stak hij zijn pen in zee,

 

en wierp de druppel naderhand

 

op 't kleine schaaltje in zijn hand.

 

Was dat eindelijk volgedaan,

 

dan liet hij de inhoud weer gaan.

 

Toen hij weder de inhoud mat

 

en die toen weggegoten had,

+ Het mannetje dat de zee wil meten

[p. 182]

 

doe vraagde hem Sinte Brandaan

2090

twi²⁰⁹⁰ dat waar' gedaan.

 

Hi sprak: ‘Ik mete deze zee

 

- het 's mi voorschepen²⁰⁹² emmermee²⁰⁹² -

 

ofte ik ze volmeten mag²⁰⁹³

 

tote aan den doems-dag²⁰⁹⁴.’

 

Doen sprak Sinte Brandaan:

 

‘Hen²⁰⁹⁶ werd²⁰⁹⁶ nemmermeere gedaan;

 

al woud's al de wereld pijnen,²⁰⁹⁷

 

dat meten zoude luttel²⁰⁹⁸ schijnen

 

tote an den doems-dage.’

2100

‘Nu hoort, wat ik u zage²¹⁰⁰,’

 

die kleene man antwoordde op dat,

 

daar²¹⁰² hi op dien blade zat.

 

‘Niet te meer dan²¹⁰³ ik volmeten mag

 

die zee tote an den doems-dag,

 

niet te meer mogedi²¹⁰⁵ beschouwen

 

al dat wonder in trouwen²¹⁰⁶

 

dat God heeft laten geweerden²¹⁰⁷

 

in 't water ende op der eerden

 

entie di nog verholen zijn. -²¹⁰⁹

2110

Dijne geestelike kind'ren fijn²¹¹⁰

 

die zijn thuus²¹¹¹ zonder troost²¹¹¹.

 

God, die di dicken²¹¹² heeft verloost²¹¹²,

 

bid heme dore zijn goede²¹¹³

 

dat hi u altoos behoede.

 

Die heilige engel plege dijns²¹¹⁵!

 

In²¹¹⁶ mag²¹¹⁶ hier niet langer zijn.’

 

 

 

In den ellefsten²¹¹⁷ dage

 

hierna - dat's geene zage²¹¹⁸ -

 

waren zi in zorgen op die zee:

2120

daar werd hem harde wee.²¹²⁰

2090 twi - waarom.

2092 voorschepen - voorbeschikt

2092 emmermee - voor altijd.

2093 om te zien of ik ze geheel kan meten.

2094 en 99 doemsdag - dag des Oordeels.

2096 hen is het plus ontkenning

2096 werd - wordt.

2097 al wilden alle mensen zich daarvoor moeite geven.

2098 luttel - gering.

2100 zage - zeg.

2102 daar - terwijl.

2103 niet te meer dan - evenmin als.

2105 mogedi - kunt ge.

2106 in trouwen - waarlijk.

2107 geweerden - ontstaan.

2109 en die u nog verborgen zijn.

2110 de geestelijke kind'ren zijn de aan Brandaan toevertrouwde monniken.

2111 thuus - thuis, nl. in Ierland

2111 troost - steun.

2112 dicken - dikwijls

2112 verloost - gered.

2113 dore zijne goede - terwille van zijn goedheid.

2115 plege dijns - bescherme u.

2116 in is ik plus ontkenning

2116 mag - kan.

2117 ellefsten - elfde.

2118 zage - vertelseltje.

2120 ze kwamen in grote moeilijkheden.

[p. 183]

 

vroeg hem de heilige Brandaan,

 

waarom hij dit toch had gedaan.

 

‘Ik meet de zee,’ sprak de man toen,

 

‘en ben voorbeschikt dat te doen

 

tot de Oordeelsdag, om te zien

 

of ik haar kan meten voordien.’

 

Toen sprak de heilige Brandaan:

 

‘Dat krijgt gij immers nooit gedaan.

 

Al hielp u elke sterveling,

 

het resultaat zou nog gering

 

op de dag van het Oordeel zijn.’

 

Toen zeide dat mannetje klein,

 

terwijl hij op zijn boomblad zat:

 

‘Hoor,’ zei hij, ‘ik zeg u eens wat!

 

Evenmin als ik het vermag

 

de zee te meten vóór die dag,

 

evenmin aanschouwt gij ooit al

 

de wonderen van het heelal,

 

zoals God die heeft doen ontstaan

 

op aard en in de hemelbaan

 

en die u nog verborgen zijn.

 

Uw geestlijke kinderen fijn

 

zijn thuis in Ierland, zonder troost.

 

Bid de goede God onverpoosd,

 

dat Hij, Die u vaak heeft gered,

 

u steeds helpe op uw gebed.

 

Dat de engel u bij mag staan!

 

Adieu!’ zei hij, ‘want ik moet gaan.’

 

 

 

Op de elfde dag na dit feit⁺

 

kwamen zij - het is de waarheid -

 

weer in moeilijkheden op zee;

 

het liep hen ook nimmer eens mee.

+ Een walvis omsingelt het schip

[p. 184]

tekstkritische noten

Haar angst was vele groot:
daar brocht ze in grooter nood
een visch, die was vreesam²¹²³,
die jegen hem zwemmende kwam.
Hi wilde verzwelgen haren kiel;
hem was zijn mond ende zijn giel²¹²⁶
menig gelachte²¹²⁷ wijd.
No eer no na dier tijd²¹²⁸
en was haren angst zoo groot.
Drie dagen hi voor hem vloot.²¹³⁰
Doe spien hi hem²¹³¹ t'eenen boge,
en zij dat ons die boek loge.²¹³²
Den staart stak hi in den monde
zoo hi alrediepst konde.²¹³⁴
Dat schip hi al omme beving²¹³⁵:
veertien dagen voeren zi in den ring!

2128	is C 2124; ik heb de formule hersteld naar vs 276. Wschl. bedoelt het hs.: weder eer no na der tijt.

2123 vreesam - verschrikkelijk.

2126 giel - muil.

2127 gelachte - vadem.

2128 noch vóór, noch na die tijd.

2130 drie dagen zwom de vis voor hen uit.

2131 spien hi hem - spande hij zich.

2132 tenzij het boek ons iets voorliegt.

2134 zo diep hij kon.

2135 al omme beving - geheel omringde.

[p. 185]

In de grootste bekommernis
zag men een monster van een vis,
dat vreselijk was om te zien,
op het schip toezwemmen, nadien.
Hij wou de boot verzwelgen gaan
en men zag zijn bek openstaan:
die was menige vadem wijd.
Waarlijk, noch vóór noch na die tijd
was hun bekommernis zo groot.
Hij zwom drie dagen voor de boot.
Toen spande hij zich in een boog
- tenzij het boek ons hier beloog -
en hij stak zijn staart in zijn muil:
deze ging er geheel in schuil.
Zo lei hij om het schip een kring.
Twee weken voer men in die ring;

[p. 186]

 

Als die visch hem roerde²¹³⁷,

 

die zee dat schip voerde

 

als of 't in die wolken zoude²¹³⁹

2140

ende echter²¹⁴⁰ weder woude

 

vallen in die afgronde.

 

Dus voeren zi lange stonde.

 

Doe vielen²¹⁴³ zi in die barke²¹⁴³:

 

daar mede wilden zi starke²¹⁴⁴

 

roeien ute, te lande²¹⁴⁵.

 

Die visch dede hem grooten ande²¹⁴⁶.

 

Doe weende zeere die schipman²¹⁴⁷.

 

Doen troostene²¹⁴⁸ Sinte Brandaan:

 

‘Heelden, u niet en versaget,²¹⁴⁹

2150

gi wit²¹⁵⁰ wel dat ons God havet²¹⁵⁰

 

dicke wonderlike geneerd²¹⁵¹.

 

Als dezen visch wegkeert,

 

zoo werd²¹⁵³ die zee al stille;

 

dan hebben wi onzen wille.’²¹⁵⁴

 

Die visch hi zank²¹⁵⁵ te gronde.

 

Daar verledigt²¹⁵⁶ ze God tier stonde²¹⁵⁶. - -

 

 

 

Doen kwam een weder schoon.

 

Die kiel stond stille doen:

 

no²¹⁵⁹ door zeil, no door wind

2160

hi en wilde niet gaan een twint²¹⁶⁰.

 

Vierde half²¹⁶¹ weke lag hi ter stede;

 

die hitte hem²¹⁶² dicke wee dede.

 

Doe kwam een ivindes-stoot,

 

die kiel daar henen schoot.

 

Zi voeren voort een lettel bat²¹⁶⁵

 

doe kwamen zi t'eenre stad²¹⁶⁶

 

daar 't water was zoo dinne²¹⁶⁷,

 

dat zi onder hoorden daar inne

2137 hem roerde - zich bewoog.

2139 nl. terechtkomen.

2140 echter - daarna.

2143 vielen - wierpen zich

2143 barke, zie vs 720.

2144 starke - met kracht, inspanning.

2145 te lande - naar het land.

2146 ande - verdriet.

2147 schipman - stuurman of kapitein.

2148 troostene - troostte hem.

2149 helden, weest niet bevreesd.

2150 wit - weet

2150 havet - heeft.

2151 geneerd - gered.

2153 werd - wordt.

2154 dan gaat het ons goed.

2155 zank - zonk.

2156 verledigt - verloste

2156 tier stonde - op dat uur.

2159 no - noch.

2160 een twint - het minste, geringste.

2161 vierde half - drie en een halve.

2162 hem is pluralis.

2165 een lettel bat - een beetje verder.

2166 stad - plaats.

2167 dinne - dun, doorschijnend.

[p. 187]

 

als de vis zich even bewoog,

 

joeg de zee het schip naar omhoog,

 

als vloog het naar het wolkenheer;

 

daarna echter stortte het neer,

 

alsof het viel in een ravijn:

 

er leek geen einde aan te zijn.

 

Zij wierpen zich in de roeiboot,

 

want waarlijk, de toestand gebood

 

hun te trachten aan land te gaan,

 

zoveel leed deed de vis hen aan.

 

De stuurman ving te wenen aan.

 

Toen troostte hem Sinte Brandaan:

 

‘Helden,’ zei hij, ‘weest niet bevreesd,

 

God is steeds onze steun geweest

 

en Hij heeft ons vaak bijgestaan.

 

Als de vis nu maar weg wou gaan,

 

dan kalmeerde de watervloed

 

en dan ging het ons verder goed.’

 

Toen zonk het dier naar de zeegrond,

 

want God verloste hen terstond.

 

 

 

Toen genoot men van prachtig weer,⁺

 

maar de boot bewoog zich met meer.

 

Zeilen noch wind speelden het klaar

 

dat hij ook maar bewoog een haar.

 

Hij lag daar drie en een half week.

 

Men raakte van hitte van streek.

 

Eindelijk kwam er een windstoot,

 

zodat de boot weer voorwaarts schoot;

 

men dreef een weinig verder voort

 

en bereikte een zeldzaam oord.

 

Het water was daar zo sereen:

 

men hoorde er alles doorheen.

+ Brandaan en de zijnen bereiken het eind van de wereld

[p. 188]

 

klokken helen ende klingen²¹⁶⁹

2170

ende ook papen²¹⁷⁰ zingen.

 

Zi hoorden paarden neien²¹⁷¹

 

ende ook vogelen schreien²¹⁷².

 

Zi hoorden die honden bilen²¹⁷³;

 

ende met hoornen gilen,²¹⁷⁴

 

ende vroolike zingen,

 

dansen ende springen

 

van mannen ende wijven:

 

zoo hoorden zi onlede²¹⁷⁸ drijven.

 

Doe zi dit hoorden daar onder

2180

zoo hadden zij 's groot wonder:²¹⁸⁰

 

dat²¹⁸¹ hem zoo bij²¹⁸¹ was

 

ende zi niet en zagen das.²¹⁸²

 

Die heeren bij rade gemeene²¹⁸³

 

worpen ute zinkel-steenen,²¹⁸⁴

 

hoe diepe dat 't water ware.

 

Die steenen waren zware,

 

in wel korter stonde

 

zoo waren zi te gronde.

 

Den anker worpen zi ute daarnaar.

2190

Dies ward hem te moede zwaar:²¹⁹⁰

 

in den eersten valle

 

die anker ward met allen²¹⁹²

 

onder gevaan²¹⁹³ ende gebonden.

 

Daar hielden zi lange stonden

 

ende hadden wel groot wonder²¹⁹⁵

 

wiene hielde daar onder.²¹⁹⁶

 

Die meester-stierman²¹⁹⁷ zeide doe:

 

‘Ik en weet, wat ik best doe:²¹⁹⁸

 

snijd ik den anker-reep²¹⁹⁹ ontwee²¹⁹⁹,

2200

zoo en mogen²²⁰⁰ wi nemmee²²⁰⁰

 

den grond der zee gewinnen - -

 

Helpt ons, Drochtijn²²⁰², henen²²⁰²

2169 klingen - weerklinken.

2170 papen - priesters.

2171 neien - hinniken.

2172 schreien - schreeuwen of zingen.

2173 bilen - blaffen.

2174 en geschal van hoorns.

2178 onlede drijven - rumoer maken.

2180 toen verbaasden zij zich ten zeerste.

2181 dat - dat het

2181 bij - nabij.

2182 en zij er niets van zagen.

2183 bij rade gemeene - met algemeen goedvinden.

2184 wierpen dieploden uit.

2190 daardoor raakten zij er treurig aan toe.

2192 met allen - geheel en al.

2193 gevaan - gevangen (door onverklaarbare oorzaak vastgehouden).

2195 en waren erg verbaasd.

2196 wie hem daar beneden vasthield.

2197 meester-stierman - gezagvoerder.

2198 ik weet niet wat het beste is om te doen.

2199 reep - touw, kabel

2199 ontwee - doormidden.

2200 mogen - kunnen

2200 nemmee - nooit meer.

2202 Drochtijn - heer der heerscharen

2202 henen - hier vandaan.

[p. 189]

 

Klokkeluien vernam het oor

 

en de zang van een priesterkoor

 

en paardengehinnik verstond

 

men naast het geblaf van een hond.

 

Hoorngeschal en vogelgeluid

 

klonk onder de zeespiegel uit,

 

en onder een vrolijk gezang

 

was het dansen er aan de gang

 

van mannen en vrouwen die daar

 

veel rumoer maakten met elkaar.

 

Aan hun verbazing daaromtrent

 

kwam bij de monniken geen end.

 

Niets van dit alles zagen zij

 

en toch klonk het hun zo nabij.

 

Daarom, met algemeen besluit,

 

wierp men de dieploden daar uit

 

en zo ontdekte men alras

 

hoe diep of de zee daar wel was:

 

zij bereikten bijna terstond

 

na geworpen te zijn de grond.

 

Het kwam hun echter duur te staan

 

dat zij het anker lieten gaan,

 

want het werd terstond na zijn val

 

vastgebonden geheel en al.

 

Daar zaten zij nu aan de grond

 

en niemand begreep wat hen bond

 

of wie ter wereld hen vastlei,

 

en de dagen gingen voorbij...

 

De meester-stuurman zeide toen:

 

‘Wist ik toch maar wat ik moest doen.

 

Snijd ik het ankertouw in twee

 

dan kunnen wij in volle zee

 

immers nooit meer voor anker gaan.

 

Heere God, wil ons toch bijstaan!

[p. 190]

 

dore dijnre moeder eere!

 

Nu en mogen wi nemmermeere^2204-5

 

onzer konst genieten.’

 

Dat zeil zi neder lieten...

 

 

 

Doe vraagde Sinte Brandaan

 

eenen zijnen kapelaan,²²⁰⁸

 

die geheeten was Noë,

2210

of hi te schrijvene hadde mee²²¹⁰

 

des wonders dat hi hadde gezien.

 

Noë sprak mettien²²¹²:

 

‘Vader, ik heb's lange begeven:²²¹³

 

God dank, die boek is volschreven.’

 

Doe sprak Sinte Brandaan:

 

‘Zoo wil ik, dat wi zaan

 

dezen boek ophaven^2217-18

 

ende voor Sinte Mariën dragen,

 

want wi varen te hande²²¹⁹

2220

weder tote onzen lande.’

 

Doe dit al was gedaan

 

gingen zi ten zeile zaan

 

ende trokken 't an den maste

 

ende bonden 't vele²²²⁴ vaste.

 

Den anker-kabel sneden zi ontwee

 

ende voeren vroolijk op die zee

 

ende kwamen zaan te hand

 

gezond tote in haar land.

 

Den boek nam Sinte Brandaan

2230

ende alle die moonken zaan

 

ende gingen met hem schoone²²³¹

 

in den monster vrone.²²³²

 

Doe kwamen hem jegen²²³³

 

vele goede Gods degen²²³⁴,

2204-5 nu geeft alle zeemanskunst geen baat meer.

2208 aan een van zijn kapelaans.

2210 mee - meer.

2212 mettien - dadelijk.

2213 Vader, ik heb het al lang opgegeven.

2217-18 dit boek offeren aan Maria (misschien: voor het Maria-beeld leggen).

2219 te hande - terstond.

2224 vele - stevig.

2231 schoone - met staatsie, praal.

2232 in het heerlijk heiligdom.

2233 hem jegen - hun tegemoet.

2234 Gods degen - krijgsknechten van God.

[p. 191]

 

Doe dit, Uwe Moeder ter eer!

 

Want zeemanskunde baat niet meer.

 

Daarin zochten wij vergeefs heil.’

 

Daarop streken zij toen het zeil.

 

 

 

Toen sprak de heilige Brandaan⁺

 

een van zijn twee kapelaans aan,

 

en vroeg aan hem die Noach heet

 

of hij met opschrijven gereed

 

was en of hij nog meer moest zien.

 

Noach sprak dadelijk nadien:

 

‘Vader, ik heb het al gestaakt:

 

het boek is, Goddank, volgeraakt;

 

er kan geen letter meer bijstaan.’

 

Toen sprak de heilige Brandaan:

 

‘Ik wil dat gij dit boek opdraagt

 

aan Maria, de heilige maagd.

 

Want wij vertrekken nu terstond

 

weer naar de vaderlandse grond.’

 

Toen dit alles was afgedaan,

 

gingen zij bij de zeilen staan

 

en hesen hen op aan de mast

 

en bonden hen daar stevig vast.

 

Men sneed het ankertouw in twee

 

en koos toen, vrolijk gestemd, zee

 

en bereikte spoedig gezond

 

en wel de vaderlandse grond.

 

Toen is de heilige Brandaan⁺

 

met zijn schare aan land gegaan

 

en heeft het boek met praal en pracht

 

in een heerlijke kerk gebracht.

 

Daar ter plaatse kwam hem een stoet

 

krijgsknechten van God tegemoet,

+ Het boek is vol

+ Slot

[p. 192]

broeders ende papen,
alzoo, alze²²³⁶ God hadde geschapen²²³⁶,
ende ontvingen die heeren
met wel grooter eeren.
Den boek heeft hi opgeheven²²³⁹
daar dat wonder in was beschreven.

Doe kwam een engel van Gode
ende dede zijns Heeren gebode²²⁴²:
‘Zijt willekome, Brandaan!
Dijne vaart is voldaan.
Nu zijt op eerderijke
alzoo lange als u gelijke²²⁴⁶,
ende alstu²²⁴⁷ hier niet mee²²⁴⁷ wils zijn,
zoo vaart ten hemele in 't zitten²²⁴⁸ dijn.’

2236 alze - zoals

2236 geschapen - beschikt.

2239 opgeheven - op het altaar gelegd.

2242 gebode doen - tijding, boodschap brengen.

2246 als u gelijke - als u goeddunkt.

2247 alstu - als ge

2247 mee - meer.

2248 zitten - troonzetel.

[p. 193]

die God Zelf eenmaal uitverkoor
tot zijn broeder- en priesterkoor;
en zij groetten de goede heer
en de zijnen met grote eer.
Op het altaar lei Sint Brandaan
het boek, waar dit al in moet staan.

Toen daalde een engel Gods neer,
met een boodschap van God de Heer.
‘Welkom,’ zei hij, ‘welkom Brandaan,
nu gij uw zeereis hebt gedaan.
De aarde is zolang uw domein
als het u lokt om er te zijn,
maar acht ge hier uw taak vervuld,
de hemel wacht met ongeduld...’

[p. 194]

 

Doe gereeddi hem gewesse²²⁴⁹

2250

ende zang eene schoone messe.

 

Doen hi die messe volzang,²²⁵¹

 

doe en leed niet harde lang,²²⁵²

 

hi en verschiet²²⁵³, die heere.

 

God dede hem groote eere:

 

hi zand²²⁵⁵ omme zijne ziele

 

den engel Sinte Michiele.

 

Men groef²²⁵⁷ met eeren den lichame;

 

daar maakte men, in zijnen name,

 

eene kerke te waren²²⁵⁹

2260

met negen schoone outaren²²⁶⁰:

 

die beteekenden²²⁶¹ die negen jaar

 

- dat zeit die boek over waar -

 

dat hi was in allenden²²⁶³

 

daar hem God wilde zenden.

 

 

 

Nu bidt Sinte Brandane

 

den Gods onderdane,

 

dat hi altoos ende heden

 

voor ons allen moete beden²²⁶⁸.

 

dies en moet²²⁶⁹ hi niet vergeten

2270

want hi 't paradijs heeft bezeten.²²⁷⁰

 

Dies gehoore²²⁷¹ hem Kerst, onze Heere,

 

dore²²⁷² zijnre liever moeder eere!

 

Die dit heeft geschreven,

 

met Gode moet hi eeuwelike leven

 

in zijn schoone hemelrijke,

 

ende allen die 't hooren lezen, eeuwelike!

 

 

 

AMEN

2249 toen maakte hij (Brandaan) zich werkelijk gereed.

2251 toen hij de mis ten einde gebracht had.

2252 toen duurde het niet lang.

2253 hi en verschiet - of hij overleed.

2255 zand - zond.

2257 groef - begroef.

2259 te waren - waarlijk.

2260 outaren - altaren.

2261 beteekenden - symboliseerden.

2263 allenden - ballingschap.

2268 moete beden - moge bidden.

2269 moet - moge.

2270 want hem is het paradijs deelachtig geworden.

2271 dies gehoore - daarin verhore.

2272 dore - om, terwille van.

[p. 195]

 

Verlangende naar 's hemels dis,

 

zong hij zijn laatste schone mis

 

en nadat hij dit had gedaan,

 

wou hij uit het leven vandaan

 

en lei hij zich te sterven neer.

 

God bewees hem een grote eer,

 

want zijn ziel werd op Gods bevel,

 

gehaald door Sinte Michaël.

 

Men begroef hem met grote praal

 

en men bouwde een kathedraal

 

en plaatste als kroon op het werk

 

negen altaren in die kerk:

 

dit ter herinnering, voorwaar,

 

aan de zeereis van negen jaar

 

welke, met zoveel leed gepaard,

 

nochtans blij door hem werd aanvaard.

 

 

 

Nu bidt allen tot Sint Brandaan,

 

die van God zoveel krijgt gedaan,

 

dat hij ons altoos helpe met

 

de bijstand van zijn smeekgebed.

 

Hij schenke ons dit gunstbewijs

 

nu hij zit in het paradijs

 

en verhore hem onze Heer,

 

Zijn moeder Maria ter eer!

 

Hopen wij dat ook eeuwig leeft

 

hij die dit boek geschreven heeft;

 

kome hij met u tegelijk,

 

die het las, in het hemelrijk!

 

 

 

AMEN

43-45

De onnauwkeurigheid: visschen in 43 tegenover zijne in 45 moet toegeschreven worden aan O. M verbetert naar de kant van het enkelvoud: von einem vische... im wêre walt unde lant gewahsen ûf der swarte; P verbetert naar het meervoud: das visch dar in werent, die werent so gros, etc.

99	wrochte in plaats van vrochte; emendatie van Verdam.
106-7	De getallen zijn niet zeker. M heeft: sibenzic en nûn; P spreekt van Brandaan plus seinen zwelf brudern und allem iren gesind wol auf zwelf jar.
122-23	Tussen deze verzen zijn wschl. twee regels weggevallen waarin werd meegedeeld dat de ene kapelaan in een paradijs achterbleef en dat de andere verloren ging om eenen roof. (Vermelding zowel in M als in P.)

240	harmscharen i.pl.v. aermer scharen naar de oude emendatie van De Vries. Het woord is in de Duitse versies verdwenen. Vs 250 idem.

267	scoten i.pl.v. stoten: emendatie van Verdam.

313

Het probleem: ketel in C tegenover cleider in M wordt uitvoerig door Bonebakker besproken in een aantekening op vs 313. Bonebakker eindigt met de opmerking dat de zaak niet uitgemaakt kan worden zolang de onderlinge verhouding der Brandaanteksten niet is vastgesteld. Hierin schuilt de moeilijkheid echter niet: de verhouding der Brandaanteksten ìs nu vastgesteld, maar het probleem blijft bestaan. De kwestie is nl. dat er twee overleveringen zijn inzake het eiland-vismotief (vgl. p. 14): de vis duikt onder wanneer er een boom wordt gekapt, of wanneer een vuur wordt aangelegd. Het is mogelijk dat O de beide gegevens al combineerde (: de boom wordt gekapt om vuur aan te leggen). Uit C, M en P blijkt dat het in O niet tot een vuur kwam, want dat het kappen al tot het ongewenste resultaat leidde. - N heeft secundair de vuur-overlevering doorgewerkt, wat zeer verklaarbaar is bij de grote bekendheid van het gegeven. - De moeilijkheid blijft: de ketel kan via de Navigatio al tot O behoren, of een latere uitbreiding zijn; dat valt niet uit te maken.

346	Ik heb het geëmendeerde conder i. pl.v. het commer der teksten geaccepteerd (het is al een emendatie van Mone uit 1839). Idem vs 1837.

385-90

Beide teksten hebben een anakolouth in deze lange zin. Ik koos hier H, maar werkte de anakolouth weg door enige woorden te schrappen in vs 389 (H 372). Het hs. heeft: onthielden wij doe den armen.

436	Dit kan betekenen: hoe dikwijls beloonde God zijn (i.e. Brandaans) voortreffelijkheid, òf: hoe dikwijls deed God hem zijn genade ondervinden.
439-45	C en P hebben deze passage in oratio recta, H en M in oratio obliqua. Het begin er van is in H zeker corrupt. Het is mogelijk dat O in de directe rede begon en met de indirecte doorging.

441-42	Volgens de lezing van C, doch steene moest veranderd worden in één steen (dat is het oorspronkelijke). Dit bracht een wijziging in de twee werkwoordsvormen mee.
470	In plaats van eerdschen (C) en sconen (H) het woord vronen hersteld. C heeft dit woord nog bewaard in vs 1745 en overblijfselen zijn waar te nemen C 819 en C 2230.

473	Deze regel heb ik geëmendeerd. C leest in Bonebakkers tekst: drie broode ende een half ende eenen visch wat rhythmisch heel lelijk is; H 456 is corrupt.

540

C en H verraden hier een fout van de Middelnederlandse vertaling zèlf of een afschrift daarvan en wel een verwarring van hare = hier en hare = haar. Eerst stond er iets over het haar (d.i. de wonderbaarlijke bekleding) van de kluizenaar; dan een mededeling over zijn hemelvoedsel. Daarna is een tekstdeel weggeraakt.

621	Terwille van het aardiger rhythme samengesteld uit C 621 en H 604 (M heeft: niht sage ich dir mêre).

670	Om dezelfde reden samengesteld uit C 670 en H 645.

706	gruus hersteld volgens een door Bonebakker in zijn vierde stelling geopperde emendatie. C heeft slijc, H gras (M griez).
709-10	Verdam leest het rijm: carbonckel: donckel. Idem C 739-40.

723-24	Hier heb ik twee moeilijk te verklaren of te verdedigen regels van C weggelaten, daar H ze niet heeft en ze gesteund worden door geen der Duitse versies. Dit brengt mee dat van hier af de nummering van C en mijn tekst uit elkaar begint te lopen.
723	(d.i. C 725); aan 't eiland geëmendeerd uit in een eylant (C) en aen een eylant (H).
731	(d.i. C 733); te dale van C en H wordt gesteund door M's zû tale. Het lijkt me toch een denkfout in O.
749-50	(d.i. C 751-52; H 720-21). Ik accepteer hier de emendatie van Bergsma: borne en wonne, ofschoon dit niet de lezing van O is. Het is echter de minst ingewikkelde en daardoor de meest logische oplossing van de moeilijkheid.
753	(d.i. H 724) Bonebakkers credrus is klaarblijkelijk een drukfout.
754	Na vs 754 heb ik C 757-58 verworpen. Ook vervalt C 765-66 door een andere indeling van H.

773-74

Het rijm van O was ongetwijfeld sal tegenover stal en ik heb daarom hersteld zale: stal. (Men kan de weggewerkte overblijfselen herkennen in C 779-80 en H 744-45. - Mijn regel 774 is een combinatie van C 780 en H 745.

790-98	Deze verzen bergen grote moeilijkheden die ik tenslotte heb moeten doorhakken. C 796-801 is zeker niet juist: conroot is een later ingebracht rijmwoord dat niet thuishoort in C/H. Ik koos dus als tekst H 761-65, maar moest constateren dat C 801 - blijkens M 502 - oorspronkelijk is (M 503-512 is secundair). C 801 werd mijn vs 795, maar nu ontbreekt er een rijmwoord, dus een regel.
810	Na vs 810 (d.i. H 779) heb ik C 819-20 doen vervallen.

827-28

Moge Sint Michael ons geleiden, nl. wanneer wij gestorven zijn. Michael toch is de engel die de zielen naar het paradijs voert. (Vgl. p. 218 en vs 2256). St. Michael wordt in deze passage door M en P niet genoemd; trouwens de naam Cherubin (vs 823) ook niet.

851-52	Deze regels (d.i. C 861-62), die H niet heeft, worden door P gesteund.
859	(d.i. H 822); volg. Bonebakkers tekst ute spele. De emendatie is van Verdam (Mnl. Wdb. VII, 1675).
863	(d.i. H 826); Bonebakker wil de vorm vercierde verdedigen; ik acht het waarschijnlijker dat er in het hs. een n-streep is vergeten.

913	(d.i. H 874); Bonebakkers tekst: ghehorese.

935	Deze regel is een combinatie van C 945 en H 896.
938	Na vs 938 (d.i. H 899) heb ik C 949-50 doen vervallen.
949	(d.i. C 959); Bonebakkers tekst: hi en ghincker etc. H is in deze omgeving corrupt en M helpt niet (hiaat).

960	(d.i. C 970); hs.: gescoort.
961	Deze regel is een combinatie van C 971: weetstu niet - sprac hi - Brandaen en H 916: Weedi - sprac Sente Brandaen. Het is namelijk de duivel die spreekt en hij begint zijn klacht met wee di (dat bewijst P).
976	Emendatie van H 931: verwandelt ende bleec. Zwart rijmt goed bij H 930: ontkert en het wordt door P gesteund.

998	De opmerking van de teugeldief is in M veranderd en Brandaans lachen weggewerkt in de tekst. Men moet wschl. na deze regel een hiaat aannemen in de Mnl. bewerking: hier volgt nl. in de Duitse teksten de op p. 218 besproken episode van de lijken-rovende-griffioenen.

1035-38

Ik plaats H 990-91 na C 1045-46; werc van H 991 geëmendeerd tot woord in mijn vers 1038.

1070	C 1078 heeft twee maal hem.
1098-1101	Ook hier een moeilijkheid die nogal hardhandig moest worden opgelost. Vlogen tegenover togen (C 1105-6) en vloten tegenover schoten (H 1054-55) zijn als opvolgende rijmwoorden gewaarborgd door M. C 1107-8 is niet oorspronkelijk (om het rijmwoord conroot). Maar: C 1106 en H 1054 sluiten niet op elkaar aan. Dit is de oorzaak van mijn onvolledige vs 1099.

1111-12

Verkort uit C 1121-22 waar de oorspronkelijke rijmwoorden zijn bewaard.

1133	Harmscharen hersteld; vgl. de aant. op vs 240.

1155	C (1165) en H (1110) hebben beide Leverzee, wat een vergissing moet zijn op Mnl. gebied. De hier beschreven episode past niet in een ‘mare coagulatum’ of ‘mare concretum’.
1156	Zowel H als C hebben: eer.
1166	Combinatie van C 1176 (tote eenen capelaen hi sprac) en H 1121 (tote sine cappelaen hi sprach).

1203	Van God weghe (C 1213) veranderd in door Gode ter wille van het rhythme. De emendatie wordt gesteund door M 858 (durch Got) èn door P.
1206	is C 1216 - alleen heeft deze regel een hi te veel.
1217	Bonebakkers tekst (C 1227): Ende haer pine hem corten mach. Over de spreektaal-slordigheid van deze passage, zie de aant. van Bonebakker op C 1220-25.

1239-40	Ik heb het ‘rijm’: zale tegenover stal hersteld. Vgl. de aant. op vs 773.
1257	Ik heb de vorm Vaserijn van C 1267 (de regel ontbreekt in H) in Nazerijn veranderd. De vorm in O begon zeker met een N, daar M Narrasîn heeft, en P de naam veranderde in het algemeen bekende Nazareth.
1261	Combinatie van C 1271 (dor des volcs grote zonden) en H 1211 (om der lieder sonden) in aansluiting op M 899 (von der lûte michel sunde).

1294	Geëmendeerd uit H 1244: dat scip danen sloech (H is in deze omgeving beter dan C). Kiel moest hersteld worden, daar H dit woord stelselmatig wegwerkt (vgl. p. 224).

1300	Na vs 1300 (d.i. C 1310) zijn een paar regels van de Mnl. bewerking weggeraakt, waarvan H 1251-52 nog een verminkt en onbruikbaar overblijfsel vertoont.
1321-24	Samengesteld uit C 1331 en H 1274-76. Dit bracht mee de emendatie van H 1275: vaste in vlogen.
1328	is H 1280. Het door Bonebakker verdedigde bonen lijkt me toch een schrijffout.

1350-51

is H 1302-3. Ik heb zonde gesystematiseerd op de enkelvoudsvorm omdat het iets logischer was. Het enkelvoud blijkt echter niet uit de Duitse teksten zoals Bonebakker in zijn aant. op deze regels beweert.

1366	is H 1318. Het dehi van de tekst lijkt me een gewone schrijffout.
1374	Combinatie van C 1378 en H 1326.

1402	is H 1352. Ik heb lucht no doen vervallen.
1420	Deze zin is veranderd in aansluiting op M 1000 (wan got wil sich niht erbarmen) en P, omdat de opmerking anders in strijd zou zijn met vs 1350-72.
1424-26	is H 1374-76. Ik heb een onzijdig voornaamwoord moeten herstellen, dat H aanvankelijk ook gehad heeft blijkens vs H 1378.

1487	Met het nummer van deze versregel komt de oorspronkelijke C-telling weer overeen uit.

1553	Bonebakkers tekst: ontvoerdense.
1558	is H 1502; zeghele veranderd in zeghene. Dit is al een emendatie van Bergsma en zelfs Bonebakker noemde die lezing ‘zoo goed als zeker oorspronkelijk’. Het laatste deel van Bonebakkers aantekening berust op een vergissing: N 823 heeft geen kracht, want dit is M 1090 en niet M 1094.
1559	is de regel van C; overste veranderd in ooster (al bij Verwijs).
1561	is C 1561. Ik heb alse doen vervallen.

1599	Harmscharen hersteld; zie de aant. op vs 1133 en 240.

1617-20

Dit is eenlastige passage om te emenderen. C 1617 en H 1561 vertonen de oorspronkelijke rijmklanken (dat blijkt uit M). Dan moet in C 1618 en H 1560 het vroegere rijmwoord onden zijn weggewerkt, ofschoon op verschillende manieren en daardoor met een andere uitslag. Voor het ongebruikelijk geworden woord stelde H een synoniem in de plaats (vloede), hetgeen een verdere verandering van H 1559 meebracht. - C behield de oude regel 1617, doch veranderde 1618-20. Ik verving de woorden van H 1562 naar M 1134 en naar de betekenis van C 1620. Ik zou volkomen tevreden over deze emendaties zijn, als P niet de mogelijkheid overliet dat gedraghen (in H 1562) een woord van O was en dat O een toespeling had op Gods wil in de kwestie bovendien (al houd ik het er voor dat het noemen van God in C 1618 secundair is). Ik vermoed dus dat er minstens twee regels uit O verdwenen zijn.

1658	Dit is een emendatie van C 1658 die Bonebakker heeft voorgesteld. Ik verwierp C 1659-60.
1679	vlg. De regels 1679-90 (d.i. C 1681-92 en H 1615-26) moeten haast wel een - niet al te handige - uitbreiding op Mnl. gebied zijn. Wschl. heeft een afschrijver aan (door waterkracht bewogen) mechanische beelden gedacht, die in de Byzantijnse romans zo geliefd zijn.

1693-1700	is C 1695-1702. C heeft hier zeker de goede lezing tegenover de corrupte van H. Maar: C 1702 is onzinnig. Wat kwam in de oorspr. bewerking vòòr in die riviere?
1715	is C 1717; ik heb het tweede daer uit de regel verwijderd.

1729	H 1661 verkozen boven C 1731-33.
1749	is H 1681; acker veranderd in anger (lezing van M en P), daar in C en H de verandering wschl. in omgekeerde richting heeft plaats gehad.

1785-86	Op deze plaats ontbreekt een vermanende toespraak van Brandaan in de Mnl. bewerking en de genoemde regels (die zijn C 1791-92) bewaren er nog een nauwelijks herkenbare aanduiding van. In H is de zaak consequent weggewerkt. Men zie over de kwestie Meyer, p. 34-35.
1805-8	In vs 1805-6 (d.i. H 1735-36) moeten in de Mnl. vertaling als rijmwoorden bran en man hebben gestaan, die ik heb hersteld. In de regels 1806-8 (H 1736-38; C 1812-14) wil Bonebakker - in aansluiting op de lezing van M - Brandaan tot het onderwerp van de zin maken. M heeft echter in deze passage absoluut geen gezag, noch voor O noch voor C/H. M heeft hier nl. zó bekort dat zijn lezing in de bedoelde regels onder dwang staat van het rijm.
1812	is C 1818; Bonebakkers tekst: als ons de bouc doet te verstane.

1837	is C 1843 of H 1767 (de lezingen zijn gelijk); commer geëmendeerd tot conder. Zie de aant. op vs 346.
1852	Na deze regel heb ik C 1860-61 verworpen. H, P en M hebben ze niet; in C lijken ze me een overbodige herhaling van vs 1847-49 (d.i. 1841-43 van mijn tekst).

1857-58	is H 1787-88 nennes en kennes i.pl.v. nummes en hunnes zijn emendaties van Verdam.
1880	is H 1810; u veranderd in di.

1889	Ik ben huiverig te kiezen tussen C 1897 en H 1819, omdat het ál of niet gebruiken van het woordje daer juist de quintessens kan zijn.
1907	Samengesteld uit C 1915 en H 1837.
1908	Idem uit C 1916 en H 1838.
1945	De oude C-telling komt weer overeen.

1980-85	Zie de vertaling van Bonebakker in zijn aantekeningen.
1988	De Walscheranden zijn wèl van hun engel-staat vervallen, maar omdat zij God althans niet hebben tegengewerkt, mogen zij in hun paradijsachtig land leven.

2004-12	Bonebakker schrijft in zijn aantekeningen dat men vooral geen consecutief verband zoeken moet tussen vs 2005 en 2006. Toch geloof ik dat dit er wèl is. Brandaan redeneert: wij zijn heelhuids uit het kasteel gekomen, dus heeft er blijkbaar niemand iets gestolen (zoals in de eerste paradijsburcht is gebeurd). Helemaal gerust is hij er echter toch niet op en vandaar de verontschuldiging in vs 2012.
2021	Combinatie van C en H.

2025	Draken schijnt, blijkens de Duitse vorm trachen in H 1951 inderdaad tot O te behoren. (M bekort hier en heeft geen gezag; P helpt wel voor de passage - d.w.z. vs 2022-44 -, maar niet voor deze regels.) De Draken moeten een soort demonische monsters zijn die zich weer tot de duivelen verhouden als de Walscheranden tot de engelen (vgl. vs 2040-44).
2027	Begaan i.pl.v. ghedaen is een emendatie van Verdam.
2037-38	Regels van C; ik heb de oorspronkelijke rijmwoorden hersteld. Vgl. de aant. van Bonebakker.
2056	is H 1982; ik heb ende doen vervallen. Over deze wonderlijke tussenzin (vss. 2053-58), zie p. 212. Vgl. ook vs 2117 vlg.

2143-46	is C 2139-42 en H 2069-72 (ik koos H 2069-70, C 2141-42). Deze bijzonderheid komt in M en P niet voor; het lijkt me overigens een denkfout, maar daarom psychologisch des te interessanter.
2151	is H 2077; gheheert veranderd in gheneert.
2154	De Mnl. bewerking heeft na vs 2154 (d.i. C 2150, H 2080) het verdwijnen van de vis vergeten te vermelden. Daar dit echter een zinstorende fout is, heeft C de mededeling secundair ingevoegd na C 2158. Ik heb C 2159-60 nu 8 regels hoger geplaatst.
2158	is H 2082; dat scip veranderd in die kiel; idem in 2164 (d.i. H 2088).
2161	is H 2085; halve veranderd in half.
2164	zie aant. op 2158.

2182	Na deze regel (d.i. C 2178 of H 2106) heeft de Mnl. versie een hiaat van wschl. 8 regels. Men zie p. 210.
2201-2	Het nog bewaard zijn van het woord ghewinnen in C 2197 bewijst wel dat M 1507-8 de oude rijmwoorden gebruikt. Ik heb daarom het rijm als: gewinnen tegenover hinnen hersteld.

2206	Is C 2202; H 2130. Hier treedt het grote hiaat op. Men vgl. p. 210.
2220	Na deze regel (d.i. C 2216 of H 2144) heb ik C 2217-18 verworpen. H heeft ze niet; dit gedeelte is een Mnl. eigenaardigheid: wij kunnen dus niet bij M of P te rade gaan. Het wijst m.i. al voldoende in de verkeerde richting dat C hier viermaal dezelfde rijmklank achter elkaar heeft.
2232	is C 2230; vrome veranderd in vrone. Vgl. de aant. op vs 470.

2260-61	is C 2258-59 en H 2182-83. Brandaans tocht duurt volgens de Reis (- in tegenstelling tot de Navigatio -) negen jaar. Men vergelijke vs 71, waar ook M en P dezelfde tijdsduur noemen; bovendien de aant. op vs 106-107. (De voorraad die P aanduidt als wel genoeg voor twaalf jaar is daarmee niet in strijd.) O hield deze reisduur consequent vol: dat bewijst C/H en P; want ofschoon P aan het slot bekort en de kerk met de negen koren of altaren niet noemt, wordt daar het avontuur bij de Walscheranden uitdrukkelijk in het negende jaar geplaatst. M echter keert tegen het slot naar de 7-jarige tocht van de Navigatio terug (M 1922-23).
2264	Na vs 2264 (d.i. C 2262) heb ik de lange uitweiding over het latijnse boek en de toespeling op de Spiegel Historiael, die alleen voorkomt in C en niet door de Duitse versies gesteund wordt, doen vervallen (C 2263-75). Men zie ook al Bonebakkers aant. op p. 63. In mijn tekst volgt daarom dadelijk de slotformule waarbij ik één regel heb moeten weglaten omdat er nu een rijmklank ontbrak. Zo verdween C 2276 (H 2185-86 is zèker niet oorspronkelijk).
2265	is H 2187; ende veranderd in nu.
2276	is H 2198; na die een t ingevoegd.