Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 3

[Filips van Croy]

CROY (Filips van), Hertog van Aarschot, Prins van Chimay, Graaf van Procean, was de tweede zoo van Filips van Croy en Anna van Croy, erfdochter van Karel, eersten Prins van Chimay. De tijd van zijne geboorte is onbekend. Na zijns vaders dood verkreeg hij het markgraafschap van Renty, en door het kinderloos overlijden van zijnen oudsten broeder Karel, erfde hij de graafschappen van Beaumont en Seneghem, en de baronnijen van Rotselaar, Birbeek en Heverlé, bovendien was hij erfkamerheer van Brabant, en den 28^sten Januarij 1556 door Filips II tot ridder van het Gulden Vlies benoemd.

Zijn levensgeschiedenis staat met die des vaderlands in een zeer naauw verband. Wij kunnen alzoo slechts zijne voornaamste lotgevallen hier opsommen. Allereerst ontmoeten wij hem als opperbevelhebber der Nederlandsche troepen, die door de landvoogdes Maria aan Keizer Karel V tot onderstand werden gezonden, in den oorlog tegen Hertog Willem van Kleef, en op het laatst van 1549 werd hij door Karel V naar Spanje gezonden, om diens schoonzoon Maximiliaan en dochter Maria, met de geboorte van hunne dochter Anna, geluk te wenschen.

Bij den vrede van Chateau Cambresis, was hij een der gijzelaars door Filips II naar Frankrijk gezonden, en bij het vertrek van laatstgenoemde naar Spanje, kreeg hij het bevel over eene bende van ordonnantie, en werd hij ook tot lid van den raad van state benoemd. In 1562 zag hij zich door Margaretha van Parma verkozen, tot gezant op den rijksdag te Frankfort, bepaald tot het kiezen en kroonen van den Aartshertog Maximiliaan, Koning van Bohemen, tot Roomsch Koning, tot welke eervolle zending hij bijzonder geschikt was, daar hij aan het keizerlijk hof was opgevoed en de Duitsche taal verstond.

In het vaderland teruggekeerd, nam hij een belangrijk deel aan de gebeurtenissen des tijds, en moet hij beschouwd worden als de spil, om welke al de aangelegenheden dier dagen in de zuidelijke gewesten ronddraaiden. Zijne gehechtheid aan het katholijke geloof, deden hem echter, bij groote liefde voor het land zijner geboorte, eenen geheel anderen weg bewandelen, dan den Prins van Oranje, wien hij, ofschoon hij hem een

[p. 878]

vriendelijk gelaat toonde, eenen doodelijken haat toedroeg, erfelijk in zijn geslacht; door wiens groote talenten zijne verdiensten in het duister werden gesteld, en in wien hij den afval van zijn geloof en de toetreding tot de Hervormde leer ten hoogste verfoeide.

Het was dan ook die vijandschap en die gehechtheid aan zijn geloof, die hem tot een tegenstander maakte, van alles wat Willem I in het belang des vaderlands bewerkte; zoo nam hij geen deel aan het verbond tegen den kardinaal van Granvelle, en kwam hij er openlijk voor uit, dat hij niets tegen hem had, en dat hij er zeer verre af was om den Koning te willen voorschrijven, van welke personen hij zich moest bedienen; daarom nam hij geen deel aan het verbond der Edelen, en meende hij ook, even als Barlaymont, bij de komst der Edelen te Brussel, dat men zulk een groot getal eedgenooten niet binnen de stad moest laten, of, indien men dit al gedoogde, men toch hun gedrag naauwkeurig zou gadeslaan; geen wonder dan ook, dat hij zich openlijk tegen de beeldstormerij verklaard had, en om nu een openlijk bewijs te geven van zijne gehechtheid aan het geloof zijner vaderen, ging hij in bedevaart naar het Maria-beeld, dat zijne voorvaders aan de kerk te Hal hadden vereerd; ook nam hij een kenteeken aan dat hem zeer duidelijk van de geuzen onderscheidde, bestaande in het dragen van een zilveren penning op den hoed, welke aan de eene zijde een Christusbeeld en aan de andere het Lieve Vrouwenbeeld van Hal vertoonde.

Aldus met zijne dienaren uitgedoscht, kwam hij op eene statelijke wijze Brussel binnen rijden en verscheen aldus, tot groote vreugde der Landvoogdes, ten hove. Margarchta gaf hiervan schriftelijk aan Paus Pius V kennis, die verscheidene penningen zegende, en hun die ze droegen, zeer ligt aflaat schonk. Men wil dat de gewoonte van penningen dragen bij de Roomsch-Katholijken in Europa, van Aarschot's instelling zijnen oorsprong neemt.

De Lieve Vrouwenpenningen zijn bij van Loon afgebeeld. Later, bij het meer en meer toenemen der verwijdering tusschen Roomschen en Onroomschen, stond hij en de zijnen derwijze aan de bespotting der laatstgenoemden bloot, dat zij dit onderscheidingsteeken moesten afleggen. Van zijne verknochtheid aan Spanje, gaf hij al verder een bewijs, toen de Landvoogdes in 1567 eenen nieuwen eed tot handhaving der Roomsch-Katholijke godsdienst vorderde, en hij een der eersten was, die zich bereid toonden dien eed te doen. Men kan hem echter van eene blinde gehoorzaamheid niet beschuldigen. Daarvan gaf hij bij het regtsgeding van den Graaf van Egmont een voldoend bewijs, toen deze, na zijne gevangenneming door Alva, zich als Vliesridder op de statuten dier orde beriep, namelijk, van door niemand dan door het kapittel der

[p. 879]

orde gevonnisd te mogen worden, en Alva dit op alle mogelijke wijze zocht te wederleggen, durfde hij dezen tegenspreken en zelfs cenigen twijfel te kennen geven, over de echtheid der door Alva ter tafel gebragte stukken. Van zijne vrijmoedigheid tegen dezen, gaf hij een aardig blijk, toen hij met Alva, het door dezen voor zich opgerigte metalen beeld, in het kasteel te Antwerpen, ging bezigtigen. De Hertog vroeg hem wat hij er van dacht. Hierop antwoordde Aarschot, met het oog op het monster, waarop het beeld stond, ‘dat de troniën onder zijne voeten zulk een grimmig gelaat toonden, alsof ze wraak dreigden, indien ze het eens konden ontworstelen.’

Na de komst van Don Jan van Oostenrijk als algemeen Landvoogd, werd hij door dezen in 1577 tot burgvoogd van Antwerpen aangesteld. De wijze waarop hij die waardigheid aanvaardde was zeer eigenaardig. Hij begaf zich met een berigtschrift van Don Jan voorzien, aan het hoofd van eene bende Walen, en vergezeld door de keizerlijke gezanten, naar de poort van het kasteel, en legde nu in handen van den geheimschrijver van Don Jan, Escovedo den volgenden eed gaf: Ik, Filips van Croy, Hertog van Aarschot, beloof en zweer bij God, bij de Maagd Maria en op de vier Heilige Evangeliën, dit kasteel te zullen ontvangen, bewaren en houden ten dienste van Zijne Majesteit Koning Filips onzen Heer, en het, zonder zijn uitdrukkelijk bevel, aan niemand over te leveren dan aan hem zelven in persoon, aan zijne erven of nakomelingen.’ Hierop antwoordde Escovedo: ‘Zoo gij nakomt wat gij zegt, dan helpe u God en al Zijne Heiligen, zoo niet, dan hale u de duivel met lijf en ziel,’ waarop de omstanders ‘Amen’ zeiden. Men overhandigde nu den Hertog de sleutels van het kasteel, de valbrug werd nedergelaten, de poort geopend, en Aarschot trok binnen met zijne Walen. Kort hierna verscheen hij als afgezant te Geertruidenberg, ten einde te bewerken, dat het eeuwig Edikt in Holland en Zeeland zou worden afgekondigd; doch het mogt hem niet gelukken den Prins van Oranje en anderen daartoe over te halen.

Na den toeleg van Don Jan op Namen, verliet Aarschot de zijde van den Landvoogd, en schaarde zich aan die der Staten, die hem aanvankelijk wantrouwden. De vrees echter die hem beheerschte, dat de Prins van Oranje van de tijdsomstandigheden gebruik zou maken om zich te verheffen, deed hem bewerken, Don Jan zoowel als den Prins van Oranje, een ander gezag tegen te stellen. De keus viel op den jeugdigen Aartshertog Matthias, die zich daartoe bereid verklaarde. De hoop dat hij daardoor den Prins van Oranje zou krenken of vernederen, werd evenwel teleurgesteld; integendeel, deze schrandere vorst begreep, dat niets beter dan Matthias verheffing, met zijne plannen overeenkwam.

Aarschot was te voren tot Stadhouder van Vlaanderen aan-

[p. 880]

gesteld, en bij de komst van Matthias strekten zijne plannen daarheen, om dezen naar zijne hand te buigen. Hiertoe moest hij zich van hem meester maken. Het plan werd beraamd om zich van den persoon des Aartshertogs te verzekeren en in zijnen naam de zaken te regelen; doch te toeleg mislukte alweder door de goede martregelen van den Prins van Oranje.

Aarschot nam nu bezit van zijn stadhouderschap, doch werd spoedig gewikkeld in ernstige geschillen te Gent, waar men afkeerig van zijn persoon, eene omwenteling op het oog had, om zich te stellen onder het gezag van den Prins van Oranje, Hembyze (of Imbize) en François van Kethulle, Heer van Rijhove, waren de volksleiders, en op zekeren dag nam men Aarschot gevangen. De loop dezer zaak behoeft hier niet verder verhaald te worden. Aarschot kwam, daar de algemeene Staten zeer misnoegd waren over het gebeurde, spoedig op vrije voeten, teekende in 1577 de Unie van Brussel, en werd door de Algemeene Staten naar Antwerpen gezonden, om met den Prins van Oranje, den Aartshertog de punten voor te leggen, op welke men hem de algemeene Landvoogdij wilde opdragen. In 1579 werd hij door de staatschen afgezonden tot den vruchteloozen vredehandel te Keulen. Hierdoor geraakte hij in verstandhouding met Karel van Arragon, Hertog van Terra Nova, afgezant van wege het Spaansche hof, en door diens toedoen verliet hij de zijde der Staten en verzoende zich met den Koning; hierdoor bragt hij eenen doodelijken slag aan de Unie van Brussel en aan de vrijheid des vaderlands toe. Hij was echter in geen vertrouwen en betreurde welhaast zijne handelwijze. De Gentsche vrede en de Brusselsche Unie, zag hij dagelijksch door Parma, die hare handhaving bezworen had, schenden. De ellende waarin hij zijn vaderland gedompeld zag, smartte hem diep, en toen Parma, niet meer in staat het waggelende gebouw zijner magt te schragen, eene vergadering van edelen en geestelijkheid beschreef, om een middel te vinden ten einde de Nederlandsche gewesten weder te vereenigen, durfde hij rond voor zijn gevoelen uitkomen, zeggende, dat er geene vrede te wachten was, zoo lang men uitheemsch krijgsvolk in het land liet, en den Spanjaarden het voornaam bewind in handen gaf.

Misnoegd over het niet opvolgen van dezen raad, beleedigd door de aanstelling van den Graaf van Fuentes tot hoofd der regering in de Spaansche Nederlanden, en niet bestand om zijnen geboortegrond en zijne medeburgers te zien verdrukken, besloot hij zijn vaderland te verlaten. Hij begaf zich naar het vrije Venetië, alwaar het hem ten minste, zoo hij zeide, geoorloofd zoude zijn om vrij te sterven. Dit sterven volgde kort hierna; hij overleed op den 11^den December 1595.

Filips van Croy was een man met groote bekwaamheden begaafd, en doordrongen van liefde tot zijn vaderland.

[p. 881]

Getrouw aan zijn voorvaderlijk geloof, was hij evenwel vol van ijver voor de zaak der vrijheid. Zijne groote bekwaamheden in staatszaken maakten hem juist geschikt, om meer dan anderen daarvoor te kunnen uitrigten. Welk een keer hadden de zaken kunnen nemen, indien hij met den edelen Willem van Oranje gemeene zaak had gemaakt; maar eene kleingeestige benijding van de schitterende talenten die deze bezat, de meerdere liefde die aan hem, in die dagen, ook in België werd toegedragen, maakte hem afvallig, ofschoon eene betere overtuiging in hem sprak.

Aarschot was tweemaal gehuwd; eerst met Johanna van Halewijn en Commines, die hem drie kinderen schonk, Margaretha, gehuwd met Pieter van Hennin, graaf van Bossu, Karel, die later volgt, en Anna, gehuwd met Karel de Ligne, Prins van Aremberg. Na den dood van zijne eerste vrouw, voorgevallen in 1581, begaf hij zich een jaar daarna andermaal in den echt met Johanna van Blois, dochter van Lodewijk, Heer van Treslong, en Charlotte van Humières, en weduwe van Filips van Lannoy, Heer van Beauvoir, bij wie hij geene kinderen verwekte. Zijne afbeelding ziet op onderscheidene wijzen het licht. Hij voerde op zijne penningen twee zinspreuken: Dulcia mixta malis. (Geen lief zonder leed) en J'y parviendray Croy. (Ik Croy zal er toe geraken). Zijn wapen was als dat van Antonius en Filips van Croy. De zinspreuk van zijne eerste vrouw luidde: Raison le veult Halewin. (De reden wil het zoo Halewijn.)

Zie Bor, Nederl. Oorl., B. III. bl. 147 (104), B. IV. bl. 258 (184), B. X. bl. 805 (236), 811 (241), 816 (245), B. XI. bl. 903 (308), 904 (309), B. XIII. bl. 52 (103), 108 (143), B. XXXII. bl. 150 (121); Maurice, le blason des armoiries de tous les Chevaliers de l'ordre de la toison d'or, p. 241; van Loon, Beschrijv. der Nederl. Hist. penn., D. I. bl. 13, 92, 88, 91-95, 408, 409; (de Beanfort), Leven van Willem I, D. I. bl. 85, 275, 336, 379, 583, D. III. bl. 28, 32, 93, 136, 146, 147-151, 176, 301, 306; van Mieris, Hist. der Nederl. Vorst., D. III. bl. 225, 226; Hooft, Nederl. Histor., bl. 107; Wagenaar, Vaderl. Hist., D. VI. bl. 6, 7, 45, 86, 100, 212, D. VII. bl. 107, 145, 148, 157, 172, 173, 179, 278, 371, D. VIII. bl. 407, 410; Scheltema, Staatk. Nederl., D. I. bl. 267; de Jonge, de Unie van Brussel, bl. 28, 29, 40, 41; Groen van Prinsterer, Archiv. de la Mais. d'Orange-Nassau, T. I. p. 173*, 13, 15, 267, 310, 347, 413, 439, 442, 446, T. II. p. 423. T. III. p, 15, 123, 242, 410, T. IV. p. 204, T. V. p. 418, 421, 459, 461, 540, 558, T. VI. p. 18, 21, 45, 66, 67, 85, 142, 143, 179, 216, 218, 222, 223, 280, 281, 290, 295, 335, 337, 637, T. VII. p. 45, 60, 194, 202; Baron de Reiffenberg, Memoir. du Duc Charles de Croy, p. 10, 12, 14, 15, 16, 51, 60, 308, 309; Arend, Algem. Geschied. des Vaderl., D. II. st. VI. bl. 58, 83, 128, 232, 247, 277, 409, 413, 495, 499, St. V. bl. 41, St. Vl. bl. 58, 90, 117, 118, 178, 208, 211, 212, 215, 216 (met zijn portret), 222, 321, en op de plaat tegenover bl. 478, het facsimilé van zijne handteekening; Kron. van het Hist. Genootsch. te Utr., D. V. bl. 76, D.

[p. 882]

VII. bl. 373, D. VIII. bl. 67, 34S, 350, 351, D. X. bl 315, 411, D. XI. bl. 199; Muller, Cat. van Portrett., bl. 22, 309.