Biographisch woordenboek der Nederlanden. Deel 3

[Jan Willem de Crane]

CRANE (Jan Willem de), zoon van den voorgaande, werd geboren te Hoorn den 11^den April 1758. Na het eerste onderwijs, kwam hij in 1768 op de Latijnsche school, alwaar hij reeds vroeg blijken gaf van zijnen ijver, door bij eene bevordering tot eene hoogere klasse den prijs te behalen. In 1774 werd hij tot de academische lessen bevorderd, en verliet de Latijnsche school met eene oratie: Theologo esse timido non licere. Daar toen het plan bestond, dat de Crane voor de studie der godgeleerdheid bestemd was, had hij zich reeds eenigen tijd in

[p. 823]

het Hebreeuwsch geoefend, en vertrok hij naar de Leidsche Academie, om er de collegie's van Schultens, Ruhnkenius, Valckenaer en van de Wijnpersse bij te wonen.

Het was evenwel zijne bestemming niet daar lang te blijven; geldelijke omstandigheden waren de oorzaak, dat hij in 1775 naar de hoogeschool te Groningen vertrok, en aldaar in het genot der vriendschap van den Hoogleeraar Abresch, zijne studiën onder de lessen van dezen, van le Sage ten Broek, Schröder en van Medenbach Wakker voortzette.

Spoedig werd ook hier zijn verblijf afgebroken. De tijdsomstandigheden waren niet uitlokkend voor het aanvaarden van het predikambt. Hij zag vooruit dat, zoo hij daartoe eenmaal gekomen was, hij in verdenking van mindere regtzinnigheid, dan het grootste getal predikanten dier dagen, vervallen zou. Hij zag alzoo van dat plan af, en nam gretig de aanbieding aan van den Grietman van Achtkarspelen, Daniël le Blocq van Haersma, die, te Buitenpost wonende, eenen huisonderwijzer voor zijne zonen zocht.

Op den 13^den Mei 1776 aanvaardde hij deze nieuwe betrekking, en was er gedurende drie jaren gelukkig door. Hij haakte evenwel naar eenen meer bestendigen openbaren werkkring, en het mogt hem gelukken, na afgelegd examen bij den Alkmaarschen Rector Isaäc de Leeuw, den 27^sten Augustus 1779, te Alkmaar tot praeceptor der eerste school te worden aangesteld, en aanvaardde hij dezen post op den 11^den October daaraanvolgende.

Doch reeds in het volgende jaar, den 14^den September, werd hij tot Rector der Latijnsche en Gymnasiarcha over de Nederduitsche scholen te Dokkum benoemd. Hier begon hij reeds den 4^den November zijnen arbeid, doch eerst den 18^den Junij 1781, had de plegtige aanvaarding daarvan plaats, door het houden eener oratie: De studio literarum elegantiorum vel in quovis vitae genere humanissima ac liberalissima animi remissione.

Geëerd en bemind sleet de Crane alhier acht genoegelijke jaren, terwijl de school onder zijn bestuur bloeide en verscheidene jongelingen hunne eerste vorming aan hem te danken hadden. Hij werd den 24^sten April 1788 beroepen tot Rector te Enkhuizen, maar ook daar was zijn verblijf van korten duur, want op den 15^den November van datzelfde jaar 1788, werd hij op voordragt van Curatoren der Friesche hoogeschool, door den Prins Erfstadhouder benoemd tot Hoogleeraar in de geschiedenis en welsprekendheid te Franeker.

Op den 15^den Junij 1789 hield hij aldaar eene Inaugurele Oratie: de perfecto Historico (uitgegeven te Franeker, 1789, 4^o.). In den bloei en roem dezer Academie stelde hij het hoogste belang, en zeer veel heeft hij daarvoor gedaan. Hij leefde met en voor die instelling en voor de bibliotheek, aan

[p. 824]

wier hoofd hij stond, en het kon alzoo niet anders, of de fijn en diep gevoelende man moest het lief en leed dat haar trof, diep en innig gevoelen.

Zoo ging hem dan ook de schier geheele ondergang der academie, in het noodlottige jaar 1795, zeer ter harte, ofschoon hij niet stil gezeten had om haar te bewaren; en schier verpletterend voor hem was het berigt van den 20^sten October 1811, dat de academie was opgeheven en hem van zijn laatstelijk vastgestelde tractement van 1500 gulden, nu slechts de helft als pensioen zou worden toegelegd. Nog voor het einde van het loopend academiejaar behaalde de Crane, misschien oordeelende dat hem zulks in het vervolg in eenig opzigt van nut zou kunnen zijn, op den 11^den December den graad van doctor in de regten. En eenigermate paste deze graad aan de nieuwe betrekking, welke hij sedert den 4^den Julij van dat jaar bekleedde, van eersten plaatsvervanger bij het vredegeregt te Franeker. Hij kweet zich daarvan met ijver en bekwaamheid, totdat hij zelf in Julij 1815 tot vrederegter werd aangesteld, hetgeen hij echter niet langer bleef dan tot den 1^sten November van dat jaar, toen zijn professoraat aan het, in de plaats der vroegere academie opgerigte athenaeum te Franeker wederom inging. Vóór dien tijd in 1811 was hij door de maire van Franeker tot curator der Latijnsche school benoemd, en in 1812 genoodzaakt geweest, tot verbetering van zijne inkomsten, het ambt van traducteur juré bij de hand te nemen.

Na nog dertien jaren het sieraad van het Friesche athenacum geweest te zijn, erlangde hij op den 1^sten Julij 1828 eene eervolle rust. Gedurende dezelve ontbrak het hem evenwel niet aan belangrijke bezigheden.

Behalve zijne betrekking als curator der Latijnsche school en het voorzitterschap van het Friesch genootschap voor geschied, oudheid- en taalkunde, waarvan hij een der oprigters was, bekleedde hij ook die van lid van den raad der stad zijner inwoning, daartoe in 1824 geroepen. Ook was hij in 1827 benoemd tot lid der commissie, belast met de verzameling van statistieke opgaven van de provincie Friesland.

Op den 15^den November 1838 was het juist eene halve eeuw geleden, dat de Crane tot hoogleeraar was benoemd geworden; bij die gelegenheid beijverden zich de professoren aan het athenaeum, benevens de studerende jongelingschap, om den dankbaren grijsaard hunne hartelijke deelneming te betuigen, en eerstgenoemden schonken hem eene fraai bewerkte zilveren vaas met het opschrift:

Joanni Guilielmo de Crane, Professori Franequerano, muneri per decem lustra functo D.D. Athenaei Senatus.

Kort daarna, op den 27^sten November 1838, overviel de Crane eene beroerte, aan de gevolgen waarvan hij den 31^sten Maart 1842, slapende tot hooger werkkring werd overgebragt,

[p. 825]

waarna op den 4^den April daaraanvolgend zijn lijk op de begraafplaats te Franeker werd ter aarde besteld.

De Crane was een man van veelzijdige kennis en geleerdheid. Verre van kamergeleerde te zijn, had hij reeds op jeugdigen leeftijd geleerd met menschen om te gaan. Hij was een liefhebber en beoefenaar van de natuurkunde, een kenner van muziek, bespeelde de viool en het clavier, en maakte vooral in vroegere dagen ook veel werk der mathematische studien. Behalve het Zweedsch en het Hoogduitsch, sprak hij keurig het Fransch, en wat hij voor de Nederlandsche letterkunde gedaan heeft is uit zijne in het licht verschenen werken op te maken.

Als mensch had de Crane niet minder beminnelijke eigenschappen. Hij was, zegt zijne levensbeschrijver, van eenen zachten aard. Het sterke en krachtige, het stoute en verhevene, lag niet in zijnen aanleg. Hij bezat eene natuurlijke overhelling tot goedheid, liefde tot God en al zijne schepselen. Zijne godsvrucht was hartelijk en ongeveinsd en onafhankelijk van godgeleerde stelsels. De bijbel, vooral het Nieuwe Testament, was hem een boek van gezette lectuur. In zaken des geloofs was hij verdraagzaam en voor het geluk en de vreugde, het lijden en den nood van zijnen medemensch, had hij een open hart. Hij was een warm voorstander van waarheid en regt, en had een levendig besef van zijne eigene waarde; iedere krenking zijner eer of tekortkoming in de eischen der vriendschap en welvoegelijkheid smartte hem zeer; de aanrander van hetgeen hem lief en dierbaar was, wist hij fier en beraden te wederstaan. Opgeruimd van aard en doorgaans eene goede gezondheid genietende, van alle norschheid en trotschheid afkeerig, was hij de vreugde van den gezelligen kring, waarin hij verkeerde. Bij het bezitten van zoovele zeldzame hoedanigheden, kon het niet anders, dat hij door zijne medeburgers op hoogen prijs werd gesteld, en hij door hen, door zijne ambtgenooten en vrienden, en door allen die hem kenden, na zijn heengaan, hartelijk werd betreurd.

De verdiensten van de Crane werden, door de aanbieding van het lidmaatschap, door binnen- en buitenlandsche genootschappen en maatschappijen erkend, terwijl de koning hem in 1831 tot ridder der orde van den Nederlandschen leeuw benoemde. Hij voerde tot zinspreuk: Alles is goed. Zijne afbeelding in 1829 geschilderd, berust bij den heer Mr. A. Telting te Franeker, wiens vader Isaac Telting, vroeger secretaris van en later notaris te Franeker, in tweede huwelijk getrouwd is geweest met Clasina Martina, eenige dochter van Jan Willem de Crane uit diens huwelijk met Trijntje Groenewoud, eene burgerdochter uit Dokkum, met wie hij den 2^den Junij 1782 te Roordahuizum, waar de broeder der bruid predikant was, in den echt trad. Eerstgenoemde heer Telting is de schrijver van het uitvoerige levensberig

[p. 826]

van de Crane, hetwelk, hieronder aangehaald, ons de hoofdtrekken van dit opstel verschafte, en door wiens zorg 's mans rijke bibliotheek te Leeuwarden in September 1843 verkocht is, waarvan de catalogus het licht ziet en wegens zijne belangrijkheid bij de liefhebbers bewaard wordt.

De werken, door de Crane uitgegeven, zijn de navolgende:

Herderszang, Gron. en Leeuw. 1777, 8^o.

Dit is het eenige gedicht, dat van hem het licht ziet.

Bijzonderheden betreffende de drie gebroeders Roelofs, Sytse en Johannes Rienks (opgemaakt ten dienste van het verslag van den Directeur-Generaal Meerman, in de Koninklijke Courant, 1810, N^o. 144 en 145, en in de Jaarboeken der wetenschappen en kunsten in het koningrijk Holland, D. II. bl. 187-198.

Levensschets van E.J. Greve, Hoogleeraar in het Oostersch enz. (Konst- en Letterb. 1811.

Voorstel ter volmaking der Vaderlandsche Geschiedenis. (Tydeman en van Kampen, Mnemosyne, D. I. bl. 217-226.) (1815.)

Oratio de Joanni Mauritio, Nassaviae Princ., cogn. Americano, hab. in Ath. Fris. (Annal. Acad. Gron. 1816, 4^o.)

Hulde aan de nagedachtenis van Pieter Stinstra. (Vaderl. Letteroef. 1820.)

Oratio de Vossiorum Juniorumque familia, seculo praesertim XVII insigni eruditionis laude clara, optime de Literis, apud posteros etiam, merita: hab. Franeq. in Athen. publ., etc., Gron. 1821, 4^o.

Levensschets van Jac. Pierson Tholen. (Konst- en Letterb. 1824.)

Kort Levensberigt van den Oud Hoogleeraar A. Chaudoir. (Konst- en Letterb. 1824.)

Levensschets van Jacobus Amersfoordt, (Konst- en Letterb. 1824.)

Levensschets van Nicolaus en Adolphus Ypey, (Algem. Woordenb. van Gt. Nieuwenhuis.)

Historische Verhandeling (en) Tweede historische verhandeling over den zoogenaamden nieuwen stijl en deszelfs invoering in ons vaderland, bijzonder in Vriesland. Workum 1826 en 1826, 2 St. 8^o. (De eerste verhandeling werd geplaatst in het 2de stuk van het Archief voor vaderl. en inzond. Vriesche geschied., oudh. en taalk. door Visser en Amersfoordt.)

Bijzonderheden, de familie Hemsterhuis betreffende, Leid. 1827, 8^o.

Narratio de vita et scriptis Ev. Wassenbergh, Fran. 1828, 8^o. Ook geplaatst in de Annal. Acad. Gron. 1826-1827, Gron. 1829, 4^o.

[p. 827]

Levensschets van Dan. Herm. Beucker Andreae, (Vaderl. Letteroef. 1829.)

Levensschets van Willem Loré en geschiedkundige beschrijving van zijne Dijk- en Waterwerken, door W. Eekhoff, Franek. 1835, 8^o.

Gesta Fresonum, uit de apographa Juniana, met aanteek., voorafgegaan door eene voorlezing over Franciscus Junius, gedaan in de vergad. van het Friesch Genootschap, den 22 Junij 1829, Workum 1837, 4^o.

Herinneringen van Martena-huis te Franeker, (1837-1838.) (Vrije Fries, D. I. bl. 93-163.)

Het aloud geslacht Martena in genealogisch overzigt voorgesteld, (1838) (Vrije Fries, D. I. bl. 189-232.)

Toelichting der verhandelingen over Martena-huis en het geslacht Martena. (Vrije Fries, D. I. bl. 277-295. (1839.) Letter- en geschiedkundige verzameling van eenige biographische bijdragen en berigten. Leeuw. 1841, 8^o. met eene pl.

Zie Handel. der Jaarl. Vergad. van de Maatsch. der Nederl. Letterk. te Leid. 1842, bl. 31-35; (de Jong), Alphab. Lijst van Boek.; Brinkman, Alphab. Lijst van Ned. Boek.; Cat. van de Bibl. der Maatsch. van Nederl. Letterk., D. II. bl. 1, 65, 156, 222, 229, 231, Bijvoegsel, bl. 34, 79, 101; van Leeuwen, Cat. der prov. Bibl. van Friesl. 2de gedeelte, bl. 131; Mr. A. Telting, het leven van Jan Willem de Crane, in de Vrije Fries, D. VII. (nieuwe reeks D. I.) bl. 109-294.