Zacht Lawijd. Jaargang 7

[p. 188]

Ronnie van Veen & Erik de Bruin
Lieve Daisy

In de jaren vijftig was Daisy Wolthers (^o1922) de persoonlijke secretaresse van Bert Bakker. Ze was in 1948 bij hem in dienst getreden. Bakker was toen nog druk doende zijn plek in de literaire wereld te veroveren en bestierde zijn opkomende bedrijf samen met Victorine Hefting, met wie hij kort daarop zou trouwen maar met wie hij toen al wel samenwoonde. Ook Wolthers zou een van de drijvende krachten worden binnen zijn imperium aan de Haagse Koninginnegracht, waar Bakker niet alleen werkte, maar ook woonde met zijn vrouw en haar dochter uit een eerder huwelijk.

Als secretaresse was Wolthers belast met secretariële taken: het opnemen van de immer rinkelende telefoon, het onderhouden van correspondentie, het bijhouden van Bakkers agenda of het ontvangen van gasten. Daarnaast verrichtte zij allerlei redactionele taken als het redigeren van teksten, het contact met auteurs, het beoordelen van ingezonden manuscripten en het mede beheren van de tijdschriften Critisch Bulletin en Bakkers geesteskind Maatstaf. In Daisy Wolthers vond Bakker de perfecte medewerker. Ze was intelligent, belezen, sociaal begaafd en betrokken bij de auteurs. Omdat de grens tussen werkkamer en huiskamer in het huis van Bakker in de praktijk niet of nauwelijks bestond, werd Wolthers een huisvriendin. Ze was vaste gast op soirees, paste op het huis als Hefting en Bakker op vakantie waren, kreeg regelmatig Heftings dochter Jop te logeren (voor haar was ze ‘tante Dees’) en bekommerde zich zelfs - zonder dat Hefting daar weet van had - om het huishoudelijk personeel, zoals in het geval van mevrouw De Kok.

Mevrouw De Kok

Mevrouw De Kok was een gescheiden vrouw van 37 met een zoon van vijftien. Ze werkte als huishoudster voor Victorine. Het ging mevrouw De Kok niet

[p. 189]

Zittend op grond: Bert Bakker en Daisy Wolthers

goed. Ze was na haar scheiding samen met haar zoon weer bij haar moeder gaan inwonen. Hierdoor was mevrouw De Kok onzeker, somber en erg prikkelbaar geworden. Ze bleek niet in staat haar leven opnieuw op te bouwen. Ook boterde het niet tussen De Kok en Hefting, waardoor haar toestand verslechterde. Wolthers kon in 1955 deze onleefbare situatie niet meer aanzien en besloot in te grijpen. Ze stuurde een brief naar de Haagse dominee A.J. Flink om hem de situatie voor te leggen en hulp te vragen. Wolthers deed de dominee het verzoek de van huis uit Nederlands Hervormde mevrouw De Kok te introduceren in het kerkelijke verenigingsleven. Over mevrouw De Kok schreef zij (en het is goed om in gedachten te houden dat Wolthers toen nog maar 33 jaar was): ‘Zij is een mooie, gevoelige, tolerante, innerlijk beschaafde vrouw, die een moeilijk leven achter de rug heeft. Door bepaalde redenen leeft zij sterk geïsoleerd. Het (burgerlijke) sociaal milieu waarin zij door opvoeding en karakter thuishoort, werd haar uit handen geslagen. Er is zelfs geen kamer, geen meubel, dat zij het hare zou kunnen noemen. Zij is in de vier jaar niet bij machte geweest een eigen milieu op te bouwen, noch geestelijk, noch materieel. Met het hyperintellectuele, artistieke, door werk en sociale en sociabele plichten en verplichtingen jachtige leven op de Koninginnegracht heeft zij zich in haar hart niet kunnen associëren. Wat haar werk betrof, paste zij zich goed aan aan de behoeften van de familie Bakker. Er ontstonden wel eens kleine, niet noemenswaardige, conflicten, omdat

[p. 190]

mevrouw de Kok zeer kwetsbaar is en vergeleken met de anderen een wat klein-burgerlijke instelling heeft. Met mevrouw de Kok ging het al deze jaren innerlijk niet goed. Ik heb haar dikwijls aangeraden, om zich een milieu te scheppen en omdat zij Nederlands Hervormd is, verwees ik haar naar de kerk. Zij voelde zich te zondig en ook niet op haar plaats tussen de wat stijve vrouwen, die zij in de kerk zag zitten en die “niets van het leven weten”’.

Over de twee vrouwen schrijft Wolthers voorts dat ze elkaar vanwege hun aard op de zenuwen werken: ‘Het kost mijn vriendin bijzonder veel geestelijke inspanning en het uiterste van haar geduld met mevrouw de Kok om te gaan. [...] Mevrouw de Kok, van haar kant, is bang geworden voor mevrouw Bakker, die een vrouw is van buitengewone begaafdheid. Haar beschaving, intelligentie, kennis, genuanceerd gevoelsleven, veelzijdige belangstelling en interessant persoonlijk leven gaan gepaard met een sterk naar-buitengerichte activiteit, waardoor zij inderdaad en zonder dat zij zich dit bewust is een remmende werking kan hebben op haar omgeving en in het bijzonder op mevrouw de Kok. Het is dan ook een wonder, dat deze twee vrouwen vier jaar lang op harmonische wijze hebben samengewerkt en naar mijn mening is dit te danken aan een gemeenschappelijke eigenschap: verdraagzaamheid. Dat het een einde neemt is een natuurlijk en wenselijk gevolg. De ondergeschiktheid van de ene volwassen huisvrouw aan de andere is van feodale aard, waartegen onze zelfs in het onderbewustzijn doorwerkende democratische geest zich verzet’.

Wolthers komt in deze brief naar voren als een betrokken observator, die bovendien beschikt over een vloeiende pen. Ze geeft blijk van een onderzoekend oog, de manier waarop zij haar sociale omgeving indeelde, is van haast naturalistische precisie. De botsing tussen de twee dames wordt verklaard vanuit het verschil in karakter en milieu. Hefting is het archetype van de moderne intellectueel, De Kok die van de kleinburgervrouw. Het huishouden van Bakker is niet in balans. En, zoals het de naturalist betaamt, signaleerde Wolthers het gevolg van de gespannen verhouding tussen de twee vrouwelijke naturen: hysterie. Wolthers besloot haar brief met de conclusie dat het voor zowel mevrouw De Kok als voor Victorine beter zou zijn als mevrouw De Kok een andere betrekking vond. Ze hoopte dat de dominee haar daaraan kon helpen. Ze dacht daarbij aan een baan als huishoudster in het christelijke Ziekenhuis Bronovo in Den Haag, in 1865 gesticht als 's-Gravenhaagsche Diaconessen-Inrichting.

Dit alles schreef Wolthers de dominee in het diepste geheim: ‘Voor mevrouw Bakker wil ik deze brief verzwijgen, omdat het beschamend is, dat ik een groter medegevoel voor mevrouw de Kok heb dan zij, terwijl ik heel goed weet, dat mijn gevoel een theoretisch element heeft: het werd niet, zoals bij mevrouw Bakker, getoetst aan de practijk. Voor mevrouw de Kok wil ik deze brief verzwijgen, omdat zij “het nieuwe leven” uit de handen moet krijgen van iemand (en de geestelijke wereld achter hem), die het haar inderdaad zou kunnen geven. Uiteindelijk kan ik haar niet helpen. Ik schrijf u dit alles omdat ik zo bewogen word door het feit, dat wij allen blind door dit leven moeten gaan. Zij die een mens kunnen helpen, weten niet van zijn bestaan en zij die van zijn bestaan weten, kunnen niet helpen’.

[p. 191]

Diner ter gelegenheid van Gerrit Achterbergs vijftigste verjaardag, 20 mei 1955. Bert Bakker (staand), met rechts naast zich half zichtbaar Ed. Hoornik en links J.B. Charles, diens echtgenote Heleen Nagel-van Leeuwen, Maurits Mok, Daisy Wolthers, onbekende, J.C. Achterberg-van Baak en Achterberg [foto Particam Pictures]

Het probleem van mevrouw De Kok werd niet verholpen; ze bleef nog een aantal jaar werken bij de familie Bakker. In 1958 stuurde Cathrien Achterberg, de vrouw van Gerrit Achterberg, nog een briefje met daarbij een uitgeknipte advertentie met een mogelijke nieuwe betrekking voor mevrouw De Kok, in Amsterdam of in IJmuiden. Met deze vriendin had Daisy Wolthers in het geheim het leed van mevrouw De Kok klaarblijkelijk gedeeld.

Gerrit Achterberg

Wolthers' bemoeienis met mevrouw De Kok was een puur sociale daad. Maar ook met auteurs uit Bakkers fonds bemoeide Wolthers zich op een intensieve manier. Net als Bert Bakker zelf had ze een grote liefde voor Gerrit Achterberg. Wolthers was idolaat van hem.

Bakker zag in Achterberg de grootse Nederlandse dichter, die hij dan ook graag in zijn stal wilde hebben. Sinds 1940 correspondeerden zij en er ontwikkelde zich een vruchtbare vriendschappelijke en zakelijke relatie. Ook voor Wolthers was Achterberg een groot poëet. In een brief uit 1954 schreef zij hem dat ze bij de uitgeverij duidelijk bespeurde dat Achterberg een grote invloed uitoefende op de Nederlandse literatuur. ‘Niet alleen zie je dat in de

[p. 192]

bundels die verschijnen, maar ook in wat Bert en ik door het bestaan van Maatstaf ontvangen kun je zien wat in de geesten van de mensen ligt opgeborgen en nooit aan de dag zal komen.’ Ze stelde dat het werk van een ‘genie’ als Achterberg een ‘hygiënische’ invloed heeft omdat hij een nieuwe maat geeft van wat goede en slechte poëzie is: ‘Veel wat in zwakker tijden zou worden bewonderd en dus de smaak en het karakter zou bederven, kan nu eenvoudig niet worden geaccepteerd. Laten we vaststellen, dat het voor een volk beter is één genie te hebben dat zoals alle genieën psychisch een zwaar bestaan heeft, dan honderd bloeiende mannen, die een “bloeiende kunst” voortbrengen’.

Wolthers verafgoodde Achterberg en moet in hem een soort vaderfiguur hebben gezien. ‘Dag Gerrit’, schreef Wolthers op een dag in 1955, ‘hé moest ik éven met je kunnen vrijen of vind je dat ik daar langzamerhand te oud voor word?’. Wolthers werd kind aan huis bij de Achterbergen. Regelmatig ging ze op bezoek, ze vierde er de feestdagen, belde en correspondeerde met Cathrien over allerlei alledaagsheden: familieaangelegenheden, de toestand van de tuin, het rijbewijs van Gerrit, of een nieuwe outfit. Er ontstond een innige vriendschap tussen Wolthers en de dichtersvrouw. Toen Achterberg op 17 januari 1962 overleed, bleef Wolthers een aantal nachten bij Cathrien en ook daarna waakte Wolthers als een moederkloek over de belangen van Cathrien, verbonden als zij zich door het werk van Gerrit Achterberg met elkaar voelden. Op 26 februari 1963 schreef Cathrien: ‘Van de week was ik bij het graf van Gerrit en dat was toch zo prachtig, Daisy. Vlak ernaast, onder die hoge den hadden ze een voederplaats gemaakt voor de reeën en konijnen, net toen ik aankwam holde er een van het graf weg. [...] Prachtig he? Gerrit kon niet mooier liggen, misschien weet hij het wel, ziet hij 's avonds in de schemer die reeën wel’.

Nog dertig werkjaren

Daisy Wolthers leefde van en voor de literatuur. Ze verdiende haar brood als secretaresse en haar vrienden- en kennissenkring bestond voornamelijk uit schrijvers en andere bezoekers van de Koninginnegracht. Toch kon ze - net zoals mevrouw De Kok - moeilijk volledig opgaan in het leven aan de Koninginnegracht. Ze wist slecht om te gaan met de vermenging van werk en privé, ook al was ze goed bevriend geraakt met de bewoners. Ze bekleedde dan wel een sleutelpositie en had veel kennissen opgedaan, maar in haar knaagde een gevoel van onvoldaanheid: ze bleef afhankelijk van anderen; een eigen bestaan had ze niet opgebouwd. Net zoals mevrouw De Kok had ze niet de regie over haar eigen leven kunnen nemen. Het gebrek aan een man en kinderen had ze aanvankelijk opgevuld door zich familiair op te stellen tegenover anderen, maar daar kon ze niet mee doorgaan. In 1956 besloot Wolthers een brief te schrijven aan de door haar gekoesterde vriend/werkgever en vriendin waarin ze mededeelde dat ze voornemens was afscheid te nemen van de uitgeverij en de familie Bakker: ‘Jullie hebt je vanzelfsprekend wel gerealiseerd, dat ik mijn leven voor wat het is in jullie hand heb gelegd en dat het langzamerhand tijd wordt, dat jullie jezelf of ik jullie van die - vaak niet zo leuke - verantwoording ontsla’. Een expliciete reden voor haar vertrek

[p. 193]

geeft ze niet in de brief. Wel geeft ze in de brief aan dat de grenzen tussen werk, vriendschap en familie elkaar zodanig gingen overlappen dat het verlammend was gaan werken: ‘Wat in een huwelijk of in wetenschappelijk teamwork een bron van geluk en kracht kan zijn: het oplossen van persoonlijkheid in elkaar of in elkaars werk, is in verhoudingen als de onze gedeeltelijk ongewenst, omdat dat de persoonlijke vrijheid aantast. [...] Mijn werk voor Bert blijft afhankelijk van zijn wil en mogelijkheden en dat is zijn goed recht. Maar houdt hij morgen op met Cb [Critisch Bulletin, RvV], houdt hij morgen op met Maatstaf, dan wordt mij, wat een deel van mijn leven is, ontnomen. Ik ben ervan overtuigd, dat na zeven magere jaren, nu de zeven vette zijn aangebroken en er voor Bert nog heel veel jaren van nuttig, goed en prachtig werk komen. Maar ikzelf verlang naar een onafhankelijker bestaan, nu ook wel, maar oordeel: ik kan toch niet 65 jaar worden in dit werk wat ik nu doe en met deze levenswijze? En wat dan? Ik heb nog dertig werkjaren voor mij en als ik blijf leven, en dat doe ik wel, dat [sic] moet ik iets vinden, dat mij even diep vervult als het werk voor Bert. [...] Alles zal mij klein zijn bij de volmaakte werkverhouding van Bert en mij. Maar bij hem blijven kan ik niet’.

Wolthers wilde haar eigen leven in handen houden en niet afhankelijk zijn van haar werkgever. Gedurende jaren had de uitgeverij haar veel geluk gebracht, maar in de relatie die zij met de Bakkers onderhield, waren de verhoudingen inmiddels zo verwarrend geworden dat Wolthers zichzelf had verloren. Een breuk tussen de secretaresse en Bakker was zodoende onvermijdelijk; Wolthers ging op zoek naar een nieuwe ‘uitdaging’ waarin zij zelf verantwoordelijkheden zou dragen. Hoewel Wolthers het boekenvak de rug toe keerde, bleef ze de letteren trouw. In 1961 werd ze benaderd om als administratief assistente te gaan werken bij het Letterkundig Museum, dat zeven jaar eerder, mede door inbreng van Bert Bakker, was opgericht. Later werd ze binnen dit instituut assistent-conservator en kreeg ze de verantwoordelijkheid voor de uitgaven en tentoonstellingen. Na een leven in de letteren ging Daisy Wolthers in 1982 met vervroegd pensioen.