De Zeventiende Eeuw. Jaargang 24

[p. 210]

Een subtiele transformatie van Justus Lipsius'
Monita et exempla politica?
De Staatkundige vermaningen en voorbeelden van J.H. Glazemaker^⋆
Erik De Bom

Translations do not concern a comparison between two languages but the interpretation of two texts in two different languages.¹

De Amsterdammer Jan Hendriksz. Glazemaker (1619 of 1620-1682) vertaalde bijna zeventig werken voornamelijk uit het Latijn en het Frans in het Nederlands. Daarmee was hij een van de productiefste vertalers van het vroegmoderne Europa. Alleen de Fransman Gabriel Chappuys (1546?-1613) deed het nog beter: hij vertaalde om en nabij de tachtig werken.² Glazemaker raakte na zijn dood niet in de vergetelheid en hij geniet nog steeds enige bekendheid. In 1750 nam Jöcher hem op in zijn Allgemeines Gelehrten-Lexicon³ en in 1943 verscheen een herdruk te Brussel van zijn vertaling van Descartes' Discours de la Méthode. De historicus Jonathan Israel bestempelde hem onlangs nog als een snel en accuraat vertaler.⁴ Ondanks de grote productiviteit van deze gevierde vertaler en de belangstelling voor zijn werk, is het aantal studies over zijn praktijk van en zijn ideeën over het vertalen zeer beperkt.⁵ Ik hoop deze lacune in het wetenschappelijk onderzoek te helpen opvullen door een nauwgezette analyse te bieden van Glazemakers vertaling van de Monita et exempla politica (1605) van de Zuid-Nederlandse humanist Justus Lipsius (1547-1606), die in geleerdenkringen overal in Europa grote bekendheid genoot als filoloog, oudheidkundige en filosoof. Deze auteur speel-

⋆ Dit artikel kwam tot stand binnen het Leuvense onderzoeksproject Macht en moraal, vorst en volk: Justus Lipsius' Monita et exempla politica (1605) als brug tussen politieke filosofie en het ideaal van de christelijke vorst dat onder leiding staat van Jan Papy en Toon Van Houdt (bwo g 0344.06-ot 05.18). Meer informatie over dit project vindt men op de website http://www.arts.kuleuven.be/sph/Monita.htm of in E. De Bom en M. Janssens, ‘Power and Passion, Prince and People. Justus Lipsius' Monita et exempla politica (1605) as a Bridge Between Political Philosophy and the Ideal of the Christian Ruler’, in: Neulateinisches Jahrbuch. Journal of Neo-Latin Language and Literature 8 (2006), p. 373-377. Graag dank ik de professoren Toon Van Houdt, Jan Papy (beiden K.U. Leuven) en Hans W. Blom (Erasmus Universiteit Rotterdam) voor hun aandachtige lectuur van een eerste versie van dit artikel en hun waardevolle suggesties.

1 U. Eco, Experiences in Translation. Vertaald door Alastair McEwen, Toronto, Buffalo, Londen 2008 [= 2001], p. 14.

2 Zie P. Burke, Lost (and Found) in Translation: A Cultural History of Translators and Translating in Early Modern Europe, kb Lecture 1, Wassenaar 2005, p. 11 en P. Burke, ‘Cultures of Translation in Early Modern Europe’, in: P. Burke en R. Po-Chia Hsia (red.), Cultural Translation in Early Modern Europe, Cambridge 2007, p. 7-38 (p. 13).

3 Zie C.G. Jöcher, Allgmeines Gelehrten Lexicon, 6 dln, Leipzig 1961 [=1750], dl 2, col. 1016.

4 J.I. Israel, Radical Enlightenment. Philosophy and the Making of Modernity 1650-1750, Oxford 2001, p. 170 (noot 59) en 288.

5 Recent vestigde Paul Smith hierop nog de aandacht in de inleiding tot de akten van een congres over de nawerking van Montaigne in de Nederlanden. Zie P.J. Smith, ‘Introduction. Montaigne and the Low Countries. Synopsis and New Perspectives’, in: P.J. Smith en K.A.E. Enenkel (red.), Montaigne and the Low Countries (1580-1700), Intersections. Yearbook for Early Modern Studies 8, Leiden, Boston 2007, p. 1-15, spec. 11.

[p. 211]

de tussen 1578 en 1591 een belangrijke rol in de ontwikkeling van de pas gestichte universiteit van Leiden; de laatste dertien jaren van zijn leven doceerde hij te Leuven.⁶ Het hier beschouwde werk is een vorstenspiegel door Lipsius opgedragen aan aartshertog Albrecht en bedoeld als aanvulling op zijn in Leiden verschenen Politica (1589).⁷ Talrijke voorbeelden (exempla) en concrete aanmaningen (monita) moesten de inhoud van deze Politica verduidelijken en illustreren. De Monita et exempla politica bestaat voor het merendeel uit een opsomming van deugden die alle afzonderlijk kort worden toegelicht en rijkelijk geïllustreerd met voorbeelden uit antieke, middeleeuwse en eigentijdse bronnen. De vertaling ervan door Glazemaker verscheen in 1657 onder de titel Staatkundige vermaningen en voorbeelden.⁸

In de nog jonge, interdisciplinair georiënteerde onderzoekstak van de vertaalstudie wordt een onderscheid gemaakt tussen descriptieve en theoretische studies.⁹ In mijn bijdrage sluit ik me aan bij de eerste benadering en zal ik de Staatkundige vermaningen en voorbeelden benaderen vanuit drie invalshoeken. De eerste invalshoek is productiegericht: een korte beschrijving van Glazemakers vertaling van de Monita. De tweede is functiegericht: wat zijn de functies van de Staatkundige vermaningen en voorbeelden in de ‘ontvangende’ socio-culturele situatie? Welke invloed had die vertaling? Tot slot zal ik me wijden aan een procesgerichte studie en een beschrijving bieden van het eigenlijke vertaalproces. Kortweg kan men stellen dat de volgende vragen centraal staan: wie vertaalde er, wat waren zijn bedoelingen, tot wie richtte hij zich, hoe ging hij te werk, wat waren de gevolgen van die vertaling?¹⁰

6 Een recent, vlot lezend en degelijk overzicht van Lipsius' leven en werk vindt men in J. De Landtsheer, Lieveling van de Latijnse taal. Justus Lipsius te Leiden herdacht bij zijn vierhonderdste sterfdag, Kleine publicaties van de Leidse Universiteitsbibliotheek 72, Leiden 2006.

7 Voor een eerste nauwgezette analyse van de Monita et exempla politica zie M. Janssens, ‘De Monita et exempla politica (1605) en Lipsius' humanistische programma’, in: J. De Landtsheer en P. Delsaerdt (red.), Iam illustravit omnia. Justus Lipsius als lievelingsauteur van het Plantijnse Huis, Antwerpen 2006 [=De Gulden Passer, 84], p. 201-220 en M. Janssens, ‘Virtue, Monarchy and Catholic Faith. Justus Lipsius' Monita et exempla politica (1605) and the Ideal of “Virtuous Monarchy”’, dat zal verschijnen in de akten van het congres ‘Ideal Constitutions in the Renaissance’ (februari 2006).

8 De volledige titel luidt: Justus Lipsius. Staatkundige Vermaningen en Voorbeelden die de Deughden en Zonden der Vorsten betreffen. Nieuwelijks door I.H. Glazemaker vertaalt, Amsterdam 1657. Van de Monita et exempla politica verschenen daarnaast ook twee Franse vertalingen, een Italiaanse, een Poolse en een onuitgegeven Russische. Voor een bespreking en analyse van deze vertalingen zie E. De Bom, ‘Zoals een mooie maar onbetrouwbare vrouw? De vroegmoderne vertalingen van Justus Lipsius' Monita et exempla politica (1605)’, te verschijnen in de Handelingen van Koninklijke Zuid-Nederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis.

9 Zie H. van Gorp, R. Ghesquiere en D. Delabatista, Lexicon van literaire termen, Groningen, Deurne 1998, p. 467-468.

10 Zie Burke, Lost (and Found) in Translation, p. 6 en Burke, ‘Cultures of Translation’, p. 11.

1 Glazemaker: korte schets van leven en werk

Over de persoon Jan Hendriksz. Glazemaker is zeer weinig bekend.¹¹ Hij werd in 1619 of 1620 geboren te Amsterdam uit een familie van doopsgezinden. Kort na zijn ge-

11 Biografische duiding vindt men in M. Keyser, ‘Jan Hendriksz Glazemaker’, in: M. Keyser met bijdragen van F. Akkerman, J. Kingma en A.K. Offenberg, Glazemaker, 1682-1982. Catalogus bij een tentoonstelling over de vertaler Jan Hendriksz Glazemaker in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, Speciale Catalogi, Nieuwe Reeks, 13, Amsterdam 1982, p. v-vii; G.G. Ellerbroek, ‘De zeventiende-eeuwse vertaler J.H. Glazemaker’, in: Levende talen, 1958, p. 657-663; C.L. Thijssen-Schoute, ‘Jan Hendrik Glazemaker, de zeventiende eeuwse aartsvertaler’, in: C.L. Thijssen-Schoute, Uit de Republiek der Letteren. Elf studiën op het gebied der ideeëngeschiedenis van de Gouden Eeuw, 's-Gravenhage 1967, p. 206-261. Voor bibliografie over Glazemaker, zie T. Hermans, Studies over Nederlandse vertalingen. Een bibliografische lijst, Vertaalhistorie 1, 's-Gravenhage 1991, p. 112.

[p. 212]

boorte overleed zijn vader Hendrik Jansz. In 1626 hertrouwde zijn moeder met de glazenmaker Wybrant Reyniers. Jan heeft het beroep van zijn stiefvader overgenomen - zijn naam verwijst er ook naar - en tot 1650 allicht vaak gewerkt in diens bedrijf. Tot die tijd kon hij nog niet uitsluitend leven van zijn vertaalactiviteiten. In 1651 huwde hij met Catalijntje Cardinael. Niet onbelangrijk is dat haar vader persoonlijke contacten onderhield met René Descartes. Wellicht heeft die relatie er mee voor gezorgd dat Jan Hendriksz. Glazemaker het volledige werk van de Franse filosoof zou vertalen. Uit zijn huwelijk met Catalijntje kwam één dochter voort, Sibilla. Zij bleef haar hele leven alleen. Glazemaker was een groot boekenliefhebber en kon zich op het einde van zijn leven beroemen op een fraaie bibliotheek. Hij stierf in 1682.

De eerste vertaling van Glazemaker verscheen in 1643; het betreft John Barclay's roman Argenis, die hij omzette via het Frans, want op dat moment kende hij nog geen Latijn. Hij heeft zich die taal als autodidact in korte tijd eigengemaakt, want drie jaar later publiceerde hij reeds een nieuwe Nederlandse Livius-vertaling waarvoor hij naast een Franse versie ook de Latijnse tekst aandachtig had bekeken. Het Grieks heeft Glazemaker nooit beheerst, hoewel er enkele vertalingen van Griekse auteurs onder zijn naam het licht zagen.¹² Het geheel van zijn werk wijst op een duidelijke belangstelling voor geschiedenis, reisliteratuur en vooral filosofie.¹³ Daarbij nemen de klassieken een aanzienlijke plaats in. Naast de al genoemde Livius-vertaling legde hij zich toe op Seneca, Epictetus, Plutarchus en Quintus Curtius Rufus.¹⁴ De Romeinse geschiedenis maakte hij in het Nederlands verder toegankelijk met een vertaling uit het Frans van Nicolas Coeffeteaus Histoire Romaine. In de categorie ‘vertaalde reisliteratuur’ vinden we namen als Fernando Mendez Pinto, Vincent Le Blanc, Marco Polo, Pietro della Valle, Adam Olearius, Albrecht Herport en Jan Baptista Tavernier. Ook werk van andere humanisten en vroegmoderne auteurs als Erasmus en Leonardus Lessius kwam aan bod. Zoals gezegd verwierf Glazemaker vooral bekendheid met zijn vertalingen van filosofisch werk. Hij mag er zich op beroemen nagenoeg het integrale oeuvre van René Descartes vertaald te hebben, alsook de essays van Michel de Montaigne en de Opera Posthuma en de Tractatus theologico-politicus van Baruch de Spinoza.

12 Zo zag onder meer een Ilias-vertaling (1654-1658) het licht waarvoor hij zich vermoedelijk bediende van de Franse vertaling door Henricus Stephanus. Zie hierover H. Drion, ‘Glazemakers Iliasvertaling’, in: Hermeneus 60 (1988), p. 275-277.

13 Een overzicht van alle vertalingen die Glazemaker bezorgde, vindt men in Thijssen-Schoute, ‘Jan Hendrik Glazemaker’, p. 226-261.

14 Vgl. P. De Rynck en A. Welkenhuysen, De Oudheid in het Nederlands. Repertorium en bibliografische gids, Ambo 1992, p. 93, 154, 242, 307 en 337.

[p. 213]

2 De Staatkundige vermaningen en voorbeelden in context

Een van de eerste en meteen ook prangendste vragen die rijzen bij een vertaalonderzoek is: waarom gaat iemand een bepaald werk in een andere taal omzetten? Wat bracht in dit geval Glazemaker ertoe om Lipsius' Monita et exempla politica te vertalen? Welk doel had hij voor ogen? Wat hoopte hij hiermee te bereiken? De vragen zijn even interessant als moeilijk te beantwoorden.¹⁵ In deze context past ook het onderzoek naar het lezerspubliek dat Glazemaker voor ogen had. Voor wie was de Staatkundige vermaningen en voorbeelden bedoeld? Wat was de context waarin zijn vertaling verscheen en functioneerde?

Gezien de historische omstandigheden is het op het eerste gezicht niet zo vanzelfsprekend dat Glazemaker een vertaling maakte van een politiek werk met een uitgesproken monarchale inslag.¹⁶ Nederland was helemaal geen monarchie, zelfs geen bondsstaat onder centraal gezag. Het gewestelijk particularisme heerste op alle fronten. Na het schijnproces en de terechtstelling van de Engelse koning Karel i, de schoonvader van stadhouder Willem ii, in 1649, was echter ook in de Verenigde Provincies heel wat kritiek ontstaan, omdat een door God gegeven soevereine overheid - dus ook een vorst - niet zonder meer aan de kant kon worden geschoven.¹⁷ Op de grote vloed van pamfletten die tot stand kwam, reageerden de Staten van Holland hardhandig door een verbod in te stellen op de verspreiding van traktaten ter verdediging van de omgebrachte koning. Elke mogelijke inspanning werd geleverd om de republikeinse staatsorde te verdedigen. Toch laaide in de jaren 1650 (opnieuw) de discussie op of de stadhouder al dan niet meer macht moest krijgen en een doorslaggevende rol moest spelen in de buitenlandse politiek. Was het niet aangewezen het gewestelijk particularisme te overstijgen en een strakker samengehouden bondsstaat te creëren die op termijn zelfs een eenheidsstaat zou worden? Was het zelfs niet nodig een monarchie in het leven te roepen om een gelijkwaardige gesprekpartner te zijn voor andere Europese staten? Dat was alleszins waar Willem ii van droomde. Zijn plannen werden echter doorkruist doordat Holland, aangevuurd door enkele regenten in Amsterdam, zich heftig verzette tegen elke vorm van machtsconcentratie in de handen van de prins. Willem ii volhardde en probeerde Amsterdam in te nemen om daar meer macht te verkrijgen. Zijn onverwachte overlijden in 1650 zorgde voor een bruuske en hevige reactie: het stadhouderschap werd afgeschaft.

Hoe past Glazemakers vertaling van Lipsius' vorstenspiegel in deze context? In te-

15 Vgl. G.P. Baldwin, ‘The Translation of Political Theory in Early Modern Europe’, in: P. Burke en R. Po-Chia Hsia (red.), Cultural Translation in Early Modern Europe, Cambridge 2007, p. 101-124, spec. 105: ‘One aspect of the past that is often inaccessible is the motives of the translators, some of whom were anonymous and often obscure.’

16 Voor de historische achtergrond baseer ik me in hoofdzaak op W. Frijhoff en M. Spies, 1650. Bevochten eendracht, Nederlandse cultuur in Europese context 1, Den Haag 1999, p. 71-136.

17 Zie in dit verband ook H. Blom, ‘Les réactions hollandaises à l'exécution de Charles Ier: “monarchie” et “république” dans les Provinces-Unies après 1649’, in: Y.Ch. Zarka (red.), Monarchie et république au XVIIe siècle, Fondements de la politique, Parijs 2007, p. 193-211.

[p. 214]

genstelling tot andere vertalingen van zijn hand bevat de Staatkundige vermaningen en voorbeelden geen eigen voorwoord waarin hij een soort verantwoording geeft van zijn vertaalwerk en zijn intenties kenbaar maakt. Bovendien zijn nagenoeg geen documenten bewaard die meer informatie bevatten over zijn persoon en zijn activiteiten. Om deze lacunes op te vullen en toch een beeld te kunnen vormen van Glazemakers bedoelingen en de context van zijn vertaling van de Monita, zal ik in de eerste plaats nagaan hoe de Staatkundige vermaningen in zijn oeuvre passen. Deze vertaling is namelijk geen op zichzelf staand werk: Glazemaker heeft nog andere politieke werken vertaald alsook (delen van) ander werk van Lipsius. Een van deze vertalingen bevat daarenboven een belangrijke sleutel tot het oplossen van bovengenoemde vragen. Tot slot bekijk ik de ruimere context door deze vertaling te plaatsen in de traditie van Nederlandstalige (politieke) werken - oorspronkelijk of vertaald - uit die tijd.

2.1 Glazemaker, Lipsius en politiek

Naast Lipsius' vorstenspiegel maakte Glazemaker nog andere politieke werken in het Nederlands toegankelijk. In 1649, acht jaar dus vóór het verschijnen van de Staatkundige vermaningen en voorbeelden, publiceerde hij een vertaling van Girolamo Cardano's Encomium Neronis. Zoals hij in zijn voorwoord ‘aan de lezer’ bekende, geloofde hij niet dat een ware apologie van keizer Nero geschreven kon worden tot hij de lofrede van Cardano onder ogen kreeg.¹⁸ Voor Glazemaker waren het juist ‘ernstige en staatkundige redenen’ die een rechtvaardiging boden voor de lof aan Nero's adres.¹⁹ Deze lofrede was voor hem met andere woorden geen vrijblijvende retorische oefening in de traditie van de paradoxale encomia, maar een ware rehabilitatie van Nero waaruit ook politieke wijsheid gepuurd kon worden.²⁰ Twintig jaar later, in 1669, bracht Glazemaker twee uitgesproken politieke werken in vertaling op de markt: de Disquisitiones politicae van de Leidse hoogleraar Marcus Zuerius Boxhornius²¹ (1612-1653) en La politique civile et militaire des Venitiens van De la Haye.²² Het eerste is een verhandeling waarin zestig politieke vraagstukken uit heel de geschiedenis zodanig worden besproken dat er algeme-

18 Neroos lof van Hieronymus Cardanus, Geneesmeester te Milanen, beschreven; en nu uit het Latijn door I.H. Glazemaker vertaalt. Daar in de Kaizer Nero, met ernstige en staatkundige redenen, voor de beste Vorst geroemt word, Amsterdam 1649, p. ⋆2: ‘Wat my aangaat, ik beken dat ik, dit boek in handen krijgende, en de naam daar af lezende, naauwelijks kon geloven, dat men enige verontschuldiging, ik verzwijg Lof, voor deze snoodste dwingelant (gelijk hy nu by yder geacht word) bybrengen kon.’

19 Men lette in dit verband ook op de ondertitel die Glazemaker aan zijn vertaling toevoegde. Vgl. vorige noot.

20 Zie in dit verband ook M. Van der Poel, ‘Cardano's Neronis encomium: literary trifle or political treatise?’, in: Studi Umanistici Piceni 25 (2005), 283-296. In navolging van o.a. Glazemaker en tegen de gangbare opvattingen in interpreteert deze auteur het Encomium Neronis uitdrukkelijk als een werk over prudentia civilis. Glazemakers vertaling wordt besproken op p. 285 en 293-296.

21 Disquisitiones Politicae, of Overwegingen van Staat en Bestiering; Bestaande in Zestig voorvallen van Staat. [...] Door Markus Swerius Boxhornius, in zijn leven Hoogleeraar in de hoge School te Leiden, in de Latynsche taal beschreven; en nu door J.H. Glazemaker vertaalt, Amsterdam 1669.

22 Civile en militare politica of burgerlyke staat en krygsbestiering der Venecianen [...] Door de la Haye, die in dienst der Venecianen, en een Overste onder hen geweest heeft, in de Fransche taal beschreven, en van J.H. Glazemaker vertaalt, Amsterdam 1669.

[p. 215]

ne conclusies kunnen aan verbonden worden.²³ Het boek van De la Haye is gewijd aan de politieke instellingen van Venetië en de organisatie van haar leger.²⁴ Zoals gezegd, bezorgde Glazemaker ook een vertaling van Spinoza's invloedrijke Tractatus theologicopoliticus. Deze Nederlandse versie verscheen anoniem en postuum in 1693 - waarschijnlijk had Glazemaker deze al af in het jaar van verschijnen van dit werk (1670), maar Spinoza had zelf verzocht het drukken uit te stellen.²⁵

Ook van Lipsius vertaalde Glazemaker meer dan alleen de Monita et exempla politica. Eén jaar na deze publicatie bezorgde hij onder andere vertalingen van Seneca in twee omvangrijke delen en van Epictetus. Bij de aanvang van elk van deze vertalingen heeft hij het oordeel opgenomen dat Lipsius over deze Romeinse filosofen had geveld in zijn Inleiding tot de Wijsbegeerte der Stoïschen, zoals Glazemaker de titel Manuductio ad Stoicam philosophiam vertaalde.²⁶ Ook heeft hij in zijn Seneca-vertaling de nieuwe ordening nagevolgd die Lipsius had voorgesteld, en diens korte samenvattingen overgenomen.²⁷ Glazemaker heeft zich met andere woorden gebaseerd op Lipsius' nieuwe standaardeditie van de Romeinse filosoof uit 1605.²⁸ Tegelijkertijd droeg hij op die manier bij tot Lipsius' streven en realiseerde hij mede diens filosofisch en pedagogisch programma. De gevierde humanist had zich tot doel gesteld niet alleen een betrouwbare, maar ook een leesbare en begrijpbare editie van Seneca beschikbaar te stellen die een filosofische lectuur moest bevorderen.²⁹ Een op deze editie geënte Nederlandse vertaling stuurde

23 Meer achtergrond over de Disquistiones Politicae van Boxhornius vindt men in H. Wansink, Politieke Wetenschappen aan de Leidse Universiteit, 1575-±1650, Utrecht 1981, p. 49-51 en 98-100.

24 Informatie over De la Haye heb ik niet kunnen achterhalen. Volgens de Catalogue des livres rares et précieux imprimés et manuscrits, dessins et vignettes, composant la bibliothèque de feu M. le comte H. de La Bédoyère, Parijs 1862, p. 350, nr. 2530 zou er al een Franse editie verschenen zijn in 1666 in Keulen.

25 Zie hierover Spinoza. Theologisch-politiek traktaat. Uit het Latijn vertaald, ingeleid en van verklarende aantekeningen voorzien door F. Akkerman, Amsterdam 1997, p. 26. De titel van Glazemakers vertaling luidt: De rechtzinnige theologant, of godgeleerde staatkundige verhandeling. Uit het Latijn vertaalt, Hamburg 1693. Het drukkersadres ‘Henricus Koenraad’ zou fictief zijn voor J. Rieuwertsz in Amsterdam.

26 Voor Seneca zie Eerste deel Der Zedige werken van L. Annaeus Seneka, Bestaande in verscheide stichtelijke handelingen [...] Alles door J.H. Glazemaker uit het Latijn in de Nederlantsche taal vertaalt, Amsterdam 1658, p. [⋆2v]-[⋆8r]: ‘Justus Lipsius oordeel van Seneka, en van zijn Schriften. Uit het achttiende Gesprek van zijn eerste boek der Inleiding tot de Wijsbegeerte der Stoïschen’. Voor de Epictetus-vertaling zie Epiktetus redenen door Arrianus, zijn Toehoorder, vergadert [...] Alles door J.H. Glazemaker vertaalt, Amsterdam 1658, p. [⋆4v]-[⋆6v]: ‘Justus Lipsius oordeel van Epiktetus, en van zijn Schriften. Uit het Negentiende Gesprek van zijn eerste boek der Inleiding tot de Wijsbegeerte der Stoïschen.’

27 Eerste deel Der Zedige werken, p. ⋆2: ‘Wat d'ordening en plaatsing aangaat, ik heb daar in Justus Lipsius gevolgt, die gelijk hy aanwijst, zijn reden daar toe heeft gehad, en diens inhout over yder boek, vertaalt zynde, ik meê daar voor gevoegt heb.’ Zie ook Tweede deel der Zedige Werken van L. Annaeus Seneka. Bestaande in hondertvierëntwintig brieven, aan Lucilius geschreven [...] Door J.H. Glazemaker uit het Latijn in de Nederlantsche taal vertaalt, Amsterdam 1658, p. ⋆3-[⋆3v]: ‘Ik heb hier ook, om niet in 't maken van eige werk op mijn eige krachten te vertrouwen, ten dienste van de Lezer, d'inhout, van Lipsius in Latijn voor yder Brief gestelt, vertaalt, en vooraangezet, op dat de Lezer, die lezende, zien zou waar af die handelt.’

28 L. Annaei Senecae philosophi opera, quae exstant omnia, a Iusto Lipsio emendata et scholiis illustrata, Antverpiae 1605.

29 Zie in dit verband J. Papy, ‘Erasmus’ and Lipsius ‘Editions of Seneca: A “Complementary” Project?’, in: Erasmus of Rotterdam Society Yearbook 21 (2001), 10-36 en Idem, ‘Les points de vue d'Érasme et de Lipse sur la philologie: continuité ou rupture?’, in: P. Galand-Hallyn, F. Hallyn en G. Tournoy (red.), La philologie humaniste et ses représentations dans la théorie et dans la fiction. Actes du Colloque International à l'Université de Gand (du 6 au 9 novembre 2002), 2 dln, Romanica Gandensia 32, Genève 2005, dl 2, p. 599-620.

[p. 216]

eveneens aan op een filosofische lectuur en vergrootte bovendien het lezerspubliek door ook mensen die niet met het Latijn vertrouwd waren in staat te stellen Seneca te lezen.

2.2 Glazemaker, Lipsius' Monita et exempla politica en Boxhornius' Disquisitiones politicae

Wat Lipsius voorstond, was geen ijdele veelweterij, maar een op het leven zelf betrokken studie. Kennis was alleen maar zinvol als ze ten dienste stond van de vorming van het individu en het leven. Dit blijkt zeer duidelijk uit zijn Seneca-uitgave die de lezer niet overstelpte met filologische commentaar, maar hem bondige introducties en verhelderende noten bij de inhoud bood. De lezer werd er evenmin bedolven onder uitgebreide theoretisch-filosofische beschouwingen: de humanist had immers aan zijn Seneca-editie een systematische inleiding tot de Stoa en zijn voorlopers laten voorafgaan.³⁰ Ook de Monita et exempla politica passen in dat kader. Het was geen theoretisch, systematisch uitgewerkt politiek traktaat, maar een handboek dat de vorst door middel van concrete voorbeelden de kunst van het regeren wilde leren. Gelet op de Senecavertalingen had Glazemaker belangstelling voor dergelijke werken. Dit wordt nog duidelijker uit zijn ‘Voorreeden’ tot de vertaling van Boxhornius' Disquisitiones politicae waarin we ook een glimp kunnen opvangen van Glazemakers politieke ideeën. Hij verwijst er indirect naar de zondeval die onder andere tot gevolg had dat bestuur noodzakelijk werd. Aangezien zonder dit bestuur alles in chaos zou ontaarden, was het van het grootste belang dat de machthebbers een degelijke opleiding kregen. Zij moesten een solide kennis vergaren van ‘wel te gebieden’ die ze het best konden vinden in de ‘Schriften van geleerde Schrijvers’. Zonder deze noodzakelijke kennis zou men in onrust vervallen. Bleek uit deze aanloop al subtiel dat Glazemaker de macht in handen legde van meerdere personen, dan betrekt hij in het vervolg van zijn voorwoord iedereen uitdrukkelijk bij het bestuur, ook zij die geen politieke functie vervullen:

De bezondere en onbeampte lieden hebben mijns oordeels, ook geen reden om zich buiten de kennis en wetenschap van deze Staatbestiering te houden, en zich daar van uit te sluiten, dewijl het hen, in 't gemeen schip zijnde, vry staat, ja hun plicht is, om, gelijk men zegt, een oog in 't zeil te houden, en, merkelijk ongemak, en blijkelijke zwarigheit tegemoet ziende, den Stierman het nakend onheil, op een behorelijke wijze, bekent te maken. Want welk Stierman op een schip is 'er, die zich zal of behoort misnoegt en t'invreeden te tonen van dat men hem, by ongeval in een gevarelijke plaats geraakt, (dewijl dolen menschelijk, en yder niet altijd op zijn schranderste is) op een gevoeglijke wijze van zijn misgang verwittigt? Dewijl zelfs gemene en onbeampte lieden verplicht zijn de berichtingen, tot hun welstant aan hen gedaan, in dank aan te nemen, schoon zulks niemant, dan hen alleen, betreft; hoe veel te meer redenen hebben dan de Groten om de nutte berichtingen, aan hen behorelijk gedaan, en die dikwijls gehele landen en steden betreft, zonder ongenoegen t'ontfangen. Dusdanige lieden hebben dan, zeg ik, meê gewichtige redenen om zich tot zodanige

30 Namelijk de Manuductionis ad Stoicorum Philosophiae libri tres en de Physiologiae Stoicorum libri tres, die allebei de ondertitel L. Annaeo Senecae aliisque scriptoribus illustrandis (bedoeld ter illustratie van L. Annaeus Seneca en andere schrijvers) meekregen en verschenen bij Jan Moretus te Antwerpen in maart 1604.

[p. 217]

geschriften, die bequame aanleiding daar toe geven, te keren: op dat zy, met genoechsame kennis verzien, ook hun plicht hier in mogen betrachten, en waarneemen.³¹

De passage licht een tipje van de sluier op van Glazemakers eigen politieke opvattingen, alsook van het doelpubliek dat hij wilde bereiken via deze vertaling. Er stond hem kennelijk een bestuursvorm voor ogen waarin verschillende mensen worden gehoord en eventueel ook aan het bestuur kunnen deelnemen. De ‘stierman’ waarvan sprake is in de vergelijking met de scheepvaart is geen synoniem voor de vorst, maar staat voor machthebbers in het algemeen. Glazemaker was geen pleitbezorger van een monarchale staatsvorm; zijn opvattingen sloten goed aan bij de actuele ontwikkelingen in de nog jonge en zich snel ontwikkelende Republiek. Daarin voorzag hij ook een belangrijke rol voor diegenen die geen bestuursfunctie waarnemen. Iedereen moest bedacht zijn op het algemeen welzijn van de staat en mogelijke onregelmatigheden aan de bestuurders melden. De vertaling richtte zich dus tot een ruim publiek dat niet beperkt bleef tot de hoogste gezagsdragers, maar tot iedereen die direct of indirect bij het bestuur was betrokken, ook burgers zonder bestuursfunctie.

Een van de beste schrijvers bij wie regeringsleiders (en ambteloze burgers) in de leer konden gaan is volgens Glazemaker Boxhornius,

die in zijn Politike of Staatkundige Schriften zo geleerdelijk of scherpzinniglijk van Staatszaken schrijft, dat men daar in weêrgadeloze schatten van diepe wetenschap, en levendige bronnen van heilsame raden, tot nut en welstant van gemene Staten strekkende, kan vinden³²

Het belangrijkste werk in dit opzicht is zijn Disquisitiones politicae,

daar in hy niet met algemene regelen en voorstellingen, maar door bezondere voorbeelden zijn Lezer onderwijst, en als met de hand leid. En zeker, men vind hier de verborgenste grontreegels van Staat, de treffelijkste middelen van bestieringen, en bequame gelegentheit om zich in de bediening van heerschappijen op eens anders kosten t'onderwijzen.³³

In Glazemakers ogen zijn de voorbeelden van kapitaal belang om het politieke bedrijf te leren kennen, omdat zij inzicht verschaffen in de zogenaamde arcana imperii (geheimenissen van de staat) en de verschillende bestuursmiddelen. Bovendien bieden zij het voordeel dat de lezer dit alles kan leren op basis van wat anderen zelf ondervonden hebben. De reden waarom Glazemaker de Disquisitiones politicae vertaalde, lijkt men dus in de eerste plaats te moeten zoeken in de waarde van geschiedenis in het algemeen en voorbeelden in het bijzonder voor een gedegen vorming in de politiek. Dit lijkt ook de reden te zijn waarom hij een vertaling van Lipsius' Monita et exempla politica heeft bezorgd. Ook in dit werk staan geschiedenis en historische voorbeelden centraal voor politieke lering.³⁴ Dat Lipsius de Monita had opgevat als een vorstenspiegel was voor

31 Disquisitiones Politicae (n. 21), p. [⋆2v]-[⋆3v].

32 Ibidem, p. [⋆3v].

33 Ibidem, p. ⋆4.

34 Lipsius' opvattingen over de nauwe relatie tussen geschiedenis en politiek worden specifiek in het licht van de Monita et exempla politica besproken door M. Janssens, ‘De Monita et exempla politica (1605) en Lipsius' humanistische programma’ (n. 7), p. 201-220.

[p. 218]

Glazemaker blijkbaar van ondergeschikt belang. Hij zag het werk in de eerste plaats als een verzameling historische voorbeelden waaruit iedereen politieke wijsheid kon puren. Die interpretatie van de vertaler werd vergemakkelijkt door het feit dat Lipsius zijn Monita ook had opgebouwd als een loci communes-boek van voorbeelden.³⁵ Hoewel Glazemaker geen aanwijzingen heeft gegeven over het doelpubliek van zijn vertaling, is het niet onredelijk de parallel met de Disquisitiones-vertaling ook op dit vlak door te trekken. Vermoedelijk wilde hij een even ruime lezersgroep bereiken van zowel bestuurders als ambteloze burgers, iedereen die rechtstreeks of onrechtstreeks was betrokken bij de zorg voor het welzijn van de Republiek.

35 Zie in dit verband vooral A. Moss, ‘Vision fragmentée et unitaire: les “Politiques” et les recueils des lieux communs’, in: Chr. Mouchel (red.), Juste Lipse (1547-1606) en son temps. Actes du colloque de Strasbourg, Colloques, congrès et conférences sur la Renaissance 6, Parijs 1996, p. 471-478, spec. 477-478 en Eadem, ‘The Politica of Justus Lipsius and the Commonplace-Book’, in: Journal of the History of Ideas 59 (1998), p. 421-436, spec. 432-434.

2.3 Glazemaker en Nederlandstalige politieke werken

Hoewel het in de vroegmoderne tijd niet gebruikelijk was om in de volkstaal over politiek te schrijven - Machiavelli's Il Principe (1513) en Jean Bodins Les six livres de la république (1576) behoren tot de bekendste uitzonderingen - is het aantal werken over dit onderwerp in het Nederlands toch niet zo gering. De verklaring hiervoor is van tweeërlei aard. Eerst en vooral is er een groeiende belangstelling voor de volkstaal waardoor auteurs uit een zekere trots het Nederlands gaan hanteren in plaats van het Latijn. Daarnaast is het zo dat het lezerspubliek niet beperkt was tot de regentenklasse. Ook de hand- en ambachtswerklieden, die in tegenstelling tot de regenten geen Latijnse opvoeding hadden genoten, moesten de teksten kunnen begrijpen. Alleen op die manier konden ook voor hen de mechanismen van de politiek worden ontsloten en konden ze bij de politiek worden betrokken. Alle burgers moesten immers - zoals Glazemaker het verwoordde in de inleiding tot zijn vertaling van de Disquisitiones politicae - kunnen worden ‘gehoord’ en deelnemen aan de politiek. Naast vertalingen van politieke werken verschenen er ook enkele in het Nederlands gestelde politieke geschriften en vele veelal anonieme pamfletten.³⁶ Bovendien zag een aantal literaire werken het licht waarvan de politieke ondertoon niet te miskennen valt.

Tot de groep van vertaalde politieke werken behoren enkele klassiek geworden traktaten zoals Machiavelli's Il Principe en Discorsi (vertaald door Adam van Zuylen van Nijevelt en verschenen in 1615) en Trajano Boccalini's Ragguagli di Parnaso (vertaald door Nicolaas J. Wieringa en verschenen in de periode 1670-1673). Daarnaast zijn er vertalingen van enkele werken van Hugo Grotius, waaronder zijn Liber de antiquitate Reipublicae Batavicae en De iure belli ac pacis libri tres. Opmerkelijk is dat onder de vertaalde politieke werken het aantal dat handelt over de ‘goede prins’ of betrekking heeft op de moord op Karel i in Engeland relatief hoog ligt. Caspar Barlaeus' Dissertatio de

36 Tal van werken kan men gemakkelijk op het spoor komen dankzij de bibliografie van G.O. van de Klashorst, H.W. Blom en E.O.G. Haitsma Mulier, Bibliography of Dutch Seventeenth Century Political Thought. An Annotated Inventory, 1581-1710, Bibliotheca historico-politica 1, Amsterdam 1986.

[p. 219]

bono principe verscheen in 1662 in het Nederlands. George Buchanans De iure regni apud Scotos was al in 1598 in een Nederlandse vertaling beschikbaar. In 1649 zag de vertaling van Boxhornius' De successione, et iure primogenitorum in adeundo principatu, dissertatio het licht. Daarin verdedigde hij dat Karel ii de wettelijke opvolger was van Karel i. Over hetzelfde onderwerp handelt de Koninklycke verdediging voor Karel de i (1650), een vertaling van Claude Saumaises Defensio regia pro Carolo i.

Er zijn ook nogal wat oorspronkelijke Nederlandstalige politieke traktaten voorhanden. De meest invloedrijke zijn allicht die van de gebroeders De la Court die enkele jaren na Glazemakers vertaling zijn verschenen. Het gaat om de Consideratien en exempelen van staat (1660), Interest van Holland (1662) en Politike discoursen handelende in ses onderscheide boeken, van steeden, landen, oorlogen, kerken, regeeringen en zeeden (1662).³⁷ Ook vóór het uitkomen van de Staatkundige vermaningen en voorbeelden zijn enkele meer theoretische werken in het Nederlands verschenen. Stevins Vita politica. Het burgherlick leven dat op de markt gekomen was in 1590 - hetzelfde jaar waarin Coornherts Proces vant ketterdoden ende dwang der conscientien het licht zag - kende tussen 1611 en 1658 vijf heruitgaven.³⁸ Het was evenzeer tot de vorst als tot de ‘gewone’ man gericht. Stevin had het werk uitdrukkelijk in het Nederlands gesteld, omdat dat volgens hem de meest volmaakte taal was. In 1650 publiceerde Boxhornius het Politijck hant-boexken van de staet van 't Nederlandt waarin hij de politieke geschiedenis en de staatsinrichting van de nog jonge Republiek onderzoekt. Zijn conclusie was dat tegen de mening in van anderen er wel degelijk sprake was van een Nederlandse staat. In hetzelfde jaar dat Glazemaker zijn vertaling van Lipsius' Monita publiceerde, gaf Gerardus Van Wassenaar een werk uit onder de titel Bedekte konsten in regeringen en heerschappien.³⁹ Het was bijzonder actueel, omdat het probeerde het functioneren van de staat te begrijpen vanuit de nieuwe, cartesiaanse filosofie. Het eerste deel was ingebed in de traditie van ratio status met veel citaten uit Livius, Seneca en Tacitus. In het tweede deel ondernam Van Wassenaar een poging om een cartesiaanse psychologie te ontwikkelen die als grondslag zou kunnen dienen voor een nieuwe politica.

Tot slot is er een groep literaire werken met een politieke inslag. Hier dient in het bijzonder melding gemaakt te worden van het werk van P.C. Hooft. Hij publiceerde niet alleen een door Tacitus geïnspireerde geschiedenis van de Nederlandse Opstand tot aan de moord op Willem van Oranje die hij presenteerde als een staatkundige en ethische leerschool; hij maakte ook een biografie van de Franse koning Hendrik iv. Deze Hendrik de Grote. Zyn leven en bedryf (1626) verscheen toen Frederik Hendrik aan de macht kwam. Die kon zich nu - evenals andere Hollandse gezagsdragers - spiegelen aan zijn eminente Franse tijdgenoot. Zowel in de Nederlandsche Historieën als in de biografie van Hendrik iv is er een duidelijke Lipsiaanse invloed waarneembaar.⁴⁰

37 Zie in dit verband H.W. Blom, Causality and morality in politics. The rise of naturalism in Dutch seventeenthcentury political thought, Utrecht 1995, p. 157-182.

38 Zie de studies in Simon Stevin. De la vie civile, 1590. Présentation et traduction de Catherine Secretan. Études réunies par Catherine Secretan et Pim den Boer, Lyon 2005.

39 Zie hierover onder meer Frijhoff en Spies, 1650. Bevochten eendracht (n. 14), p. 329-330.

40 Deze Lipsiaanse invloed wordt besproken in J.D.M. Cornelissen, ‘Hooft en Tacitus. Bijdrage tot de kennis van de vaderlandse geschiedenis in de eerste helft der zeventiende eeuw’, in: Idem, De eendracht van het land. Cultuurhistorische studies over Nederland in de zestiende en zeventiende eeuw. Met een essay over leven en werk door E.O.G. Haitsma Mulier en A.E.M. Janssen, Amsterdam 1987, p. 53-101. Voor Hoofs biografie van Hendrik iv zie H. Duits, ‘Hoofts Hendrik de Grote. Een neostoïsche vorstenspiegel’, in: M. Bruggeman, E. Geudeke, M. van Os, J. Roelevink en G.J. Schutte (red.), Mensen van de Nieuwe Tijd. Een liber amicorum voor A.Th. van Deursen, Amsterdam 1996, p. 266-283.

[p. 220]

Dit beknopte overzicht maakt duidelijk dat Glazemaker met zijn Nederlandse vertaling van Lipsius' Monita et exempla politica aansloot bij een gevestigde traditie en dit in verschillende opzichten. Nederlandse werken over politiek - al dan niet in vertaling - waren niet zeldzaam. Meerdere daarvan hebben betrekking op de monarchie en het belang van lichtende (politieke) voorbeelden. Tot slot is ook het politieke lipsiaanse denken in verschillende werken aanwezig.

3 De vertaling an sich

In haar eerste verkennende studie van de Monita et exempla politica merkte Francine de Nave op dat de kwaliteit van de Nederlandse vertaling door Glazemaker soms te wensen overlaat en niet steeds betrouwbaar is.⁴¹ In dit derde en laatste deel wil ik deze stelling toetsen door de vertaling te analyseren op een macro- en microniveau. In de macroanalyse wordt de opbouw van de vertaling belicht en gelet op mogelijke omissies, aanvullingen en aanpassingen. In de microanalyse wordt Glazemakers wijze van vertalen concreet onder de loep genomen en nagegaan hoe hij het Latijn in het Nederlands omzette. Het eerste hoofdstuk van het tweede boek over 't Oppervorstendom mag hierbij exemplarisch wezen.

41 F. de Nave, ‘Justus Lipsius, schrijver “in politicis”. De “Justi Lipsii Monita et exempla politica. Libri duo, qui virtutes et vitia principum spectant” (1605)’, in: Tijdschrift van de Vrije Universiteit Brussel 12 (1970), p. 110-144, spec. 110-111.

3.1 De Staatkundige vermaningen en voorbeelden op macroniveau

Een eerste algemene vergelijking van de Staatkundige vermaningen en voorbeelden met het Latijnse origineel leert dat Glazemaker Lipsius' editie uit 1605 getrouw heeft weergegeven. De hoofdtekst is volledig vertaald zonder dat delen werden weggelaten of herschikt. Niet één voorbeeld ontbreekt. Ook alle parateksten werden door Glazemaker consciëntieus opgenomen. In dezelfde volgorde vindt men na de dedicatiebrief ‘Aan de Deurluchtigste en Grootmachtigste, Vorst Albertus’ en de brief ‘Aan de Lezer’ de nuttige ‘Bladwyzer der Hooftdeelen, Vermaningen en Geschillen’.

Naar onze moderne maatstaven is het niet meer dan normaal dat Glazemaker niet ingegrepen heeft in Lipsius' tekst door delen te schrappen of te herschikken. In de vroegmoderne tijd daarentegen bestond hierin een relatief grote vrijheid.⁴² Daar beperkte men zich niet tot een keuze tussen woord voor woord vertalen of het volgen van de gedachte van een tekst en evenmin tot het al dan niet bewaren of aanpassen van de stijl.

42 Zie Burke, ‘Cultures of Translation’ (n. 2), p. 24-35 en R. van den Broeck, De vertaling als evidentie en paradox, Nieuwe Cahiers voor Vertaalwetenschap 5, Antwerpen 1999, p. 25-44.

[p. 221]

De ingrepen konden dermate groot zijn dat zonder meer sprake was van herwerken. Voor velen was vertalen synoniem van imiteren.⁴³ Maar vele van de ‘aanpassingen’ kunnen onmogelijk onder de noemer ‘imitatie’ worden geplaatst. Lange teksten werden soms ingekort, subversieve of obscene passages geschrapt. Fragmenten die op politiek, religieus of moreel vlak aanstootgevend waren, werden vaak herschreven of zonder meer weggelaten. Enkele vertalers breidden de tekst uit door het standpunt van de auteur te verduidelijken of, nog ingrijpender, hun eigen visie stilzwijgend toe te voegen. Sommigen gingen hier zo ver in en sleutelden, meestal zonder enige aanwijzing, dermate aan de brontekst dat zelfs de vraag kan worden gesteld in welk opzicht er nog sprake is van ‘vertalingen’ stricto sensu.

Ook Glazemaker durfde wel eens in te grijpen in zijn brontekst. Zo liet hij ‘enige ontuchtige dingen’ achterwege uit het Encomium Neronis,⁴⁴ en voegde hij in zijn vertaling van Boxhornius' Disquisitiones politicae alle voorbeelden samen die op eenzelfde land betrekking hebben.⁴⁵ Lipsius' Monita et exempla politica is echter, zoals gezegd, wel volledig getrouw weergegeven - dit in tegenstelling tot wat andere vertalers deden. Om het grote verschil in vertalen te verduidelijken en Glazemakers getrouwheid niet als vanzelfsprekend te zien verwijs ik kort naar de Franse vertaling van de Monita door Jean Baudouin (ca. 1584-1650). Die verscheen in 1650 onder een andere titel, namelijk ‘Le Prince Parfait, et ses qualitez les plus eminentes’. Het vervolg van de titel wekt de indruk dat Lipsius' werk slechts één bron was naast vele andere. Bovendien werd de oorspronkelijke titel van de Monita in de Franse vertaling gewijzigd: er is sprake van des exemples moraux et politiques, terwijl het Latijn geen gewag maakt van moraux. Het tweede deel van de titel bleef onvertaald (qui virtutes et vitia Principum spectant).⁴⁶ De dedicatiebrief aan aartshertog Albrecht werd vervangen door een opdracht aan de Franse koning, terwijl de brief aan de lezer achterwege bleef. Baudouin zorgde voor een nieuw voorwoord, een Discours servant de preface, waarin hij de voorbeeldrol van de vorst benadrukte en de verschillende kwaliteiten opsomde waarover een heerser dient te beschikken. Vóór dit nieuwe voorwoord plaatste Baudouin nog een advertissement dat in deze context van groot belang is. Daarin lezen we:

Deze opmerkingen over het gedrag van de vorst zijn, zoals u weet, Lezer, overgenomen uit wat de gevierde Justus Lipsius er in het Latijn over heeft geschreven onder de titel Politieke aanmaningen en

43 Zie in het algemeen J. Jansen, Imitatio. Literaire navolging (imitatio auctorum) in de Europese letterkunde van de renaissance (1500-1700), Hilversum 2008, p. 139-171.

44 Neroos lof van Hieronymus Cardanus (n. 18), p. [⋆2v]: ‘[Ik heb] geen verandering daar in gebracht, en ook niet uitgelaten, dan enige ontuchtige dingen, die zo snood zijn, dat zy onbekent behoren te blijven, en van geen eerbare oren, zonder de grootste beschaamtheit, gehoort konnen worden.’

45 Disquisitiones Politicae (n. 21), p. [⋆4v]: ‘Voorts, wat de vertaling en de druk van deze Overwegingen van Staat in de Nederlantsche taal aangaat, het voornaamste dat ik hier in de schikking dezer Gevallen niet die ordening, daar in zy in de Latynsche taal uitgegeven zijn, heb gevolgt, maar de gevallen van yder Lantschap bezonderlijk te zamengevoegt: namelijk de genen van Nederlant, die het grootste gedeelte uitmaken, by malkander; dan die van Italiën, Frankryk, en zo voort: dewijl yder gheval genoechsamelijk op zich zelf bestaat, en ik reden had om hen dus te schikken.’

46 De volledige Franse titel luidt: Le Prince Parfait, et ses qualitez les plus eminentes. Avec des conseils et des exemples Moraux et Politiques. Tirez des Oeuvres de Iuste-Lipse, et des plus celebres Autheurs anciens et modernes, qui ont écrit de l'Histoire universelle. Par I. Baudoin, Parijs 1650.

[p. 222]

voorbeelden. Ik weet wel dat er al iets in het Frans verschenen is, lang geleden.⁴⁷ Maar ik heb met reden een ander gezicht gegeven aan dit werk, waarvan ik de orde heb veranderd en zelfs achterwege gelaten wat naar mijn mening niet binnen mijn onderwerp paste. Dit zal ervoor zorgen - ik ben ervan overtuigd - dat de lectuur van dit werk minder saai zal zijn. De fouten moet u me maat vergeven.⁴⁸

Baudouin heeft inderdaad zijn stempel op de vertaling gedrukt door niet alleen te herschikken maar ook te schrappen. Onder de hoofdstukken die hij niet vertaalde, vindt men onder meer die over bijgeloof (Monita, 1, 3), ongeloof (1, 4), de problemen in verband met verkiezingen (2, 3) en opvolging (2, 4) en de kwestie of een vorst bedrog en geweld (2, 5) mag gebruiken. Ook van het hoofdstuk over de wetten (2, 10) is er geen spoor. De verschillen met Glazemakers vertaling springen meteen in het oog.

47 Baudouin doelt op de in 1606 verschenen Franse vertaling van de Monita door Nicolas Pavillon: Les Conseils et les Exemples Politiques de Iuste Lipse. Divisez en deux Livres. Touchant les Vertus & les Vices des Princes, Parijs 1606.

48 Le Prince Parfait, Advertissement: ‘Ces Observations sur la conduite du Prince, sont tirées, comme vous scavez, Lecteur, de ce qu'en a escrit en Latin le celebre IUSTE-LIPSE, souz le titre de Conseils et d'Exemples Politiques. Ie scay bien qu'il s'en est déja veu quelque chose en Frainçois, il y a fort long-temps. Mais i'ay donné par raison tout une autre face à cét Ouvrage, dont i'ay changé l'ordre, et retranché mesme ce qui m'a semblé n'estre pas de mon sujet; Ce qui vous rendra, je m'asseure moins ennuyeuse la lecture de ce Livre, dont vous excuserez, s'il vous plaist les fautes.’

3.2 De Staatkundige vermaningen en voorbeelden op microniveau

‘Voorts, wat de vertaling aangaat, ik heb my zo naau, als 't my mogelijk was, aan 't Latijn gehouden’ beloofde Glazemaker aan het begin van zijn vertaling van het Encomium Neronis.⁴⁹ Nauwkeurigheid en precisie waren belangrijke streefdoelen voor hem. Daarom schrok hij er ook niet voor terug andere vertalingen te gebruiken. In zijn vertaling van Seneca's brieven meldt hij onomwonden:

Voorts, ik heb in 't vertalen daar af meer dan een Latijnsch voorschrift, beneffens noch verscheide overzettingen in een andere, te weten de Fransche taal, gebruikt; om, zo veel my mogelijk was, de zin van de Schijver op het naauste te treffen, 't welk echter zeer zwarelijk in 't vertalen te doen is, inzonderheit in een kort en bondig Schrijver, gelijk deze; te meer dewijl d'afschriften zelven niet volkomelijk overeenkomen, maar in enige plaatsen van malkander verschillen.⁵⁰

Zoals blijkt uit deze passage maakte Glazemaker niet zozeer uit gemakzucht gebruik van bestaande vertalingen, als wel om zijn resultaat te verbeteren. Dit bracht Fokke Akkerman tot de stelling dat Glazemaker, wanneer hij maar kon, een beroep deed op bestaande vertalingen.⁵¹ Aangezien er Franse vertalingen van de Monita et exempla politica beschikbaar waren, lijkt het zeer aannemelijk dat Glazemaker ook in dit geval op dezelfde wijze te werk is gegaan. Een vergelijking van zijn tekst met de Franse versies

49 Neroos lof van Hieronymus Cardanus (n. 18), p. [⋆2v].

50 Tweede deel der Zedige Werken van L. Annaeus Seneka (n. 27), p. ⋆3.

51 F. Akkerman, ‘J.H. Glazemaker, an Early Translator of Spinoza’, in: C. de Deugd (red.), Spinoza's Political and Theological Thought. International Symposium under the Auspices of the Royal Academy of Arts and Sciences Commemorating the 350^th Anniversary of the Birth of Spinoza, Amsterdam 24-27 November 1982, Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, Oxford, New York 1984, p. 23-29, spec. 26.

[p. 223]

toont hiervan evenwel geen sporen: de afwijkingen zijn te groot. Kon hij in het Noorden niet beschikken over deze Franse vertalingen of heeft hij ze doelbewust terzijde laten liggen - wat in het geval van Baudouins vertaling niet verwonderlijk zou zijn gezien diens grote aanpassingen?

De vraag is nu of Glazemaker zich ook in het geval van de Monita ‘zo naau als 't my mogelijk was’ aan het Latijn heeft gehouden. Akkerman heeft reeds vroeger een analyse gemaakt van Glazemakers wijze van vertalen en enkele karakteristieken op een rijtje gezet.⁵² Ik zou deze willen verdelen in algemene kenmerken en eigenschappen die het gevolg zijn van de hoge snelheid waarmee Glazemaker vertaalde. De opdeling is van belang, omdat Akkerman voornamelijk het vertaalwerk uit de latere periode heeft bestudeerd. Hij wees erop dat Glazemaker ten gevolge van het hoge tempo - tussen 1668 en 1671 vertaalde hij 24 werken waaronder het moeilijke traktaat van Athanasius Kircher over China en Spinoza's Tractatus Theologico-politicus - niet altijd even doordacht te werk ging en (slordigheids) fouten maakte.⁵³ In 1657 ligt die productiviteit nog niet zo hoog en mogelijk heeft dat een invloed op de kwaliteit.

Zoals dat het geval was met zijn andere vertalingen wilde Glazemaker Lipsius' Latijnse tekst van de Monita et exempla politica in het Nederlands beschikbaar stellen voor een publiek dat niet vertrouwd was met het Latijn. Volledigheid was dan ook zeer belangrijk. Net als op het macroniveau zijn op het microniveau geen (bijzondere) weglatingen of toevoegingen te bemerken. Technische termen probeert hij steeds op een vaste manier weer te geven. Hij waakt erover ook in deze gevallen zijn kenmerkende streven naar een puristisch taalgebruik niet op te geven: Franse en Latijnse invloeden moeten zo veel mogelijk vermeden worden.⁵⁴ Enkele voorbeelden hiervan: superstitio wordt waangeloof, conscientia vertaalt hij als geweten, principatus luidt in vertaling oppervorstendom en princeps vorst of oppervorst, voor succesio gebruikt hij erffenis, voor clementia goedertierentheit, modestia geeft hij weer als zedigheit, auctoritas als achtbaarheit en prudentia als voorzichtigheit. In bepaalde vertalingen zoekt Glazemaker voor het probleem van het omzetten van technische termen soms een middenweg: in de hoofdtekst geeft hij de Latijnse term, in de marge een korte annotatie. In de Staatkundige vermaningen en voorbeelden doet hij dat echter niet. Wanneer hij niet meteen een passend Nederlands equivalent vindt, vermijdt hij leenwoorden door een enkel woord dubbel te vertalen. Soms wil hij hiermee ook de nodige nadruk leggen. Twee voorbeelden hiervan zijn de weer-

52 Zie naast de in de vorige noot vermelde studie van Akkerman ook enkele van zijn andere bijdragen: F. Akkerman, ‘Glazemaker as translator’, in: Idem, Studies in the Posthumous Works of Spinoza. On Style, Earliest Translation and Reception, Earliest and Modern Edition of Some Texts, Meppel 1980, p. 101-126 en F. Akkerman, ‘Glazemakers wijze van vertalen’, in: M. Keyser met bijdragen van F. Akkerman, J. Kingma en A.K. Offenberg, Glazemaker, 1682-1982. Catalogus bij een tentoonstelling over de vertaler Jan Hendriksz Glazemaker in de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam, Speciale Catalogi, Nieuwe Reeks, 13, Amsterdam 1982, p. viii-xiii [ook verschenen als F. Akkerman, ‘Glazemakers wijze van vertalen’, in: G.C. Huisman, P. Steenbakkers en A.J. Vanderjagt (red.), Met iets van eeuwigheid. Een keuze uit het werk van F. Akkerman, Groningen 1995, p. 42-46, elektronisch: http://bibliotheek.eldoc.ub.rug.nl/files/root/ub/1995/akkermanf/AkkermanEeuwigheid.pdf].

53 Akkerman, ‘J.H. Glazemaker, an Early Translator of Spinoza’, p. 25-26.

54 Zie in dit verband ook P. Burke, Towards a Social History of Early Modern Dutch, Meertens Ethnology Cahier 1, Amsterdam 2005, p. 24.

[p. 224]

gave van finis (p. 119) als einde en gemerk (p. 313) en van officium (p. 119) als dienst en plicht (p. 313).⁵⁵ Een gelijkaardig procédé vindt men in de vertaling van de titel van het tweede Monitum uit het tweede hoofdstuk van boek twee ‘Communissimum hunc esse’ (p. 68) als ‘Dat dit de gemeenste is, en meest gebruikt word’ (p. 174).

De fouten waarop Akkerman in het kader van de hoge vertaalsnelheid wees, zijn voornamelijk slordigheidsfouten en hebben vooral betrekking op de weergave van tijd en wijs van werkwoorden en het weglaten (of toevoegen) van kleine woordjes als bijwoorden, voegwoorden en partikels. Hiervan zijn ook meerdere voorbeelden te vinden in de Staatkundige vermaningen. Ik noem onder meer: in ‘e quibus Magnitudo animi oritur, et simul Modestia, collatione utrorumque’ (p. 59) liet Glazemaker simul onvertaald: ‘uit de welken de Grootmoedigheit, en de Zedigheit, door de vergelijking dezer twee zaken, spruiten’ (p. 154); in de weergave van ‘seditio saepe, et turbae, atque etiam pugnae’ (p. 69) bleef atque etiam achterwege: ‘dikwijls beroerte, oploop en strijt’ (p. 178); de tijd van tetigit in ‘Noster Tacitus rem tetigit’ (p. 70) wordt niet als voltooid tegenwoordig, maar als onvoltooid tegenwoordige vertaald (‘Onze Tacitus treft het wit’ p. 179); in ‘atque adeo saepe evenisse’ (p. 91) zijn zowel adeo als saepe onvertaald gebleven: ‘en ook gebeurt is’ (p. 237). Soms past Glazemaker de woordorde aan zoals in volgend voorbeeld waarin hij bovendien interregnum met een omschrijving vertaalt: ‘Sane ubi interregnum est, iustitia et leges silent, licentia et vis valent’ (p. 83-84) wordt ‘Zeker, ter plaats, daar tusschenheersing is, en de heerschappy openstaat, zwijgen de wetten en gerechtigheit en 't gewelt en de baldadigheit hebben d'overhant’ (p. 216-217). In volgend voorbeeld wijzigt hij niet alleen de woordorde, maar zet hij ook actief om in passief: ‘Quod optimum aut optatissimum in Societate est, vivere quietos, a vi et iniuria tutos. Metus vel auctoritas hoc facit Principis, quem unum omnes respiciunt’ (p. 69) wordt ‘Gerust, en van gewelt en ongelijk veilig te leven, is het beste en menschelijkste in de gemeenschap. Dit geschied door de vrees en achtbaarheid van de Vorst, die alleen van alle ontzien word’ (p. 177-178). Zonder meer fout in datzelfde voorbeeld is de vertaling van optatissimum als menschelijkste.

Andere gevolgen van de vertaalsnelheid zijn volgens Akkerman een minder elegante stijl en een neiging tot weinig gevarieerde of weinig complexe zinsbouw om de leessnelheid te vergroten. Dit geldt in zekere zin ook voor de Staatkundige vermaningen en voorbeelden. Gelet op het beoogde publiek dat Latijn-onkundig was, komen complexe zinnen niet voor; ook stijlfiguren zijn eerder schaars. Glazemaker wilde in de eerste plaats een vlot lezende vertaling bieden en de zogenaamde gepointeerde stijl van Lipsius daarbij op een soepele manier omzetten in het Nederlands zonder het origineel al te veel geweld aan te doen. Daarin is hij naar mijn oordeel wel geslaagd, zoals bijvoorbeeld blijkt uit de volgende vertaling waarin hij op een vlotte manier de modaliteit weergeeft: ‘Sunt fere annui: id est, abeunt imperio, cum discere imperare coeperunt’ (p.

55 De pagina's tussen haakjes verwijzen naar Lipsius' Latijnse tekst, geciteerd naar Iusti Lipsii Monita et Exempla Politica. Libri duo, qui Virtutes et Vitia Principum spectant, Antwerpen 1605, en naar Glazemakers vertaling Staatkundige vermaningen en voorbeelden (n. 8).

[p. 225]

70) wordt ‘Zy zijn gewoonlijk niet meer dan voor een jaar; dat is, zy moeten de heerschappy verlaten, als zy eerst kennis van 't heerschen krijgen’ (p. 179).

Francine de Nave mag dan inderdaad gelijk hebben dat Glazemakers vertaling niet altijd even betrouwbaar is, ze is wel volledig, bevat geen significante omissies of toevoegingen en - meer nog - beantwoordt aan de eisen die Lipsius zelf stelde aan een goede vertaling. Hij had deze geformuleerd in een schrijven aan Jan Moretus en Philip Numan toen die zich aan een vertaling waagden van respectievelijk De Constantia (1584) en Diva Virgo Hallensis (1604).⁵⁶ Bij het zien van een eerste proeve van de vertaling van Moretus maande hij hem aan tot grotere vrijheid. Zijn te strikte navolging van het Latijn zorgde ervoor dat de tekst stroef, te weinig soepel, schraal en vaak duister werd.⁵⁷ Ook Numan moest erover waken overeenkomstig zijn eigen aard te vertalen en niet slaafs vast te houden aan Lipsius' woorden of zinsbouw.⁵⁸ Bekijkt men opnieuw Glazemakers vertaling, dan voldoet die - al dan niet bewust - perfect aan Lipsius' wensen.

56 Zie hierover respectievelijk H. Meeus, ‘Twee boecken vande Stantvasticheyt. Een commerciële zet van Plantijn?’, in: J. De Landtsheer en P. Delsaerdt (red.), Iam illustravit omnia. Justus Lipsius als lievelingsauteur van het Plantijnse Huis, Antwerpen 2006 [=De Gulden Passer, 84], p. 79-102 en J. De Landtsheer, ‘Justus Lipsius's Treatises on the Holy Virgin’, in: A.J. Gelderblom, J.L. de Jong en M. Van Vaeck (red.), The Low Countries as a Crossroads of Religious Beliefs, Intersections. Yearbook for Early Modern Studies 4, Leiden, Boston 2004, p. 65-88, spec. 85.

57 ile i, 83 09 ii m: ‘Vidi enim specimen et probo. Illud velim, plus aliquid tibi permitteres, nec vestigia usquequaque sermonis Latini premeres pede tam certo. Arta per hanc curam versio, astricta, tenuis, saepe obscura. Est suus videlicet cuique linguae Genius, quem non avellas, nec temere migrare iusseris in corpus alienum. Quam multa Latine breviter scripserim; quae si totidem verbis transferas, sententia nec plana satis, nec plena sit! Quam multa recte et erecte: quae in alia lingua iaceant aut vacillent! Quod iis praesertim evenit, quorum stilus paullo magis ab eruditione, et a cura. Iam allusiones illas, annominationes, flexus, et in uno saepe verbo imagines, quae tam dextra mens vertat, ut eadem vis iis aut Venus? Exorbita igitur: et hoc erit rectam in vertendo viam tenere, viam non tenere.’ (Ik heb een proeve van je vertaling gezien en ik vind ze geslaagd. Toch had ik gewild dat je je wat meer vrijheid had veroorloofd en het Latijn niet in alle opzichten zo strikt op de voet had gevolgd. Die bekommernis maakt je vertaling stroef, te weinig soepel, schraal, vaak duister. Elke taal heeft immers haar eigen genie, dat je niet zomaar kunt wegnemen, en evenmin ongestraft in een vreemde taal kunt overbrengen. Hoe vaak ben ik in het Latijn niet uiterst bondig te werk gegaan? Als je dat met precies evenveel woorden omzet, is de zin niet voldoende duidelijk, niet eens volledig! Hoeveel klinkt heel precies en zelfs verheven, terwijl het in een andere taal maar platjes klinkt of stuntelig! Dat gebeurt vooral bij passages waarin de stijl wat meer geleerd is en verzorgd. Alle zin- en woordspelingen, nuanceringen en beelden die vaak in één woord schuilgaan, wie is zo'n meesterlijk vertaler dat hij hun dezelfde kracht en schoonheid laat? Wijk dus af van je model: dan pas krijg je een goede vertaling, als je je niet aan de tekst houdt). Vertaling overgenomen uit De Landtsheer, Lieveling (n. 6), p. 45-47.

58 ile [xviii], 05 04 09: ‘Hoc tantum: si suscipis, ut libere et pro tuo ingenio stiloque vertas, nec verbis meis aut phrasi serviliter insistas. Non decet, nec debet aut potest fortasse, cum quaeque lingua suam proprietatem et velut Genium habeat, in aliam non transfundenda’ (Alleen dit: als je de taak op jou neemt [om de Diva Virgo Hallensis te vertalen], zorg dan dat je vrij en overeenkomstig je eigen aard en stijl vertaalt, zonder slaafs vast te houden aan mijn woorden of zinsbouw. Dat past niet, en het moet of kan wellicht ook niet, aangezien iedere taal haar eigenheid bezit en als het ware haar eigen genie, iets wat niet over te brengen is in een andere taal). Met dank aan collega Jeanine De Landtsheer die een kritische editie voorbereidt van Lipsius' brieven uit het jaar 1605 en mij haar materiaal ter beschikking stelde.

[p. 226]

Besluit

Het aantal werken dat Glazemaker vertaalde, is indrukwekkend. Is hij vooral gekend om zijn vertalingen van het oeuvre van Descartes en Spinoza, dan is ook zijn vertaling van Justus Lipsius' Monita et exempla politica in verschillende opzichten interessant. Die mag dan al niet altijd even correct zijn, de fouten zijn meestal van kleinere aard. Glazemaker slaagde erin een vlot lezende tekst te bieden die zo dicht mogelijk bij Lipsius' origineel aansluit. In tegenstelling tot vele andere vroegmoderne vertalingen in het algemeen, en van Lipsius' Monita in het bijzonder, is deze tekst volledig, werd de opbouw van het werk gerespecteerd en vindt men er geen toevoegingen of weglatingen. De Staatkundige vermaningen en voorbeelden zijn niet alleen belangrijk in het licht van de Nederlandstalige politieke werken, maar ook voor de verspreiding van Lipsius' gedachtegoed. Zelfs een publiek dat geen of weinig kennis had van het Latijn was nu in staat om Lipsius' Monita te lezen. Zoals duidelijk blijkt uit Glazemakers vertalingen van Seneca stuurde hij, naar het voorbeeld van de humanist, aan op een filosofische lectuur die rechtstreeks ten dienste stond van het eigen leven. De grote verzameling historische voorbeelden in de Monita was niet in de eerste plaats bedoeld als een encyclopedie, maar als een leerschool van de politiek. Anders dan Lipsius evenwel zag Glazemaker die niet beperkt tot de vorst (en zijn naaste medewerkers), maar gold ze voor alle burgers. Iedereen moest weet hebben van de mechanismen van het politieke bedrijf en zich actief bekommeren om het welzijn van de staat, ook al bekleedde hij geen publieke functie. Lipsius' vorstenspiegel was even dienstbaar voor de zich ontwikkelende Republiek in het Noorden als voor de monarchale instellingen in de Zuidelijke Nederlanden.

Abstract - Justus Lipsius's Monita et exempla politica (1605) is one of the numerous works rendered in Dutch by the prolific translator Jan Hendriksz. Glazemaker. The Staatkundige vermaningen en voorbeelden was published in 1657. This article sketches the context of this Dutch version and examines its intended audience. The process of Glazemaker's translation is examined by looking into the general composition of this work and by analysing the ways in which Lipsius's Latin was transposed into fluent Dutch.