De Zeventiende Eeuw. Jaargang 21

[p. 312]

Hartsemblematiek in Swammerdams studie van de eendagsvlieg^*
Mirjam de Baar

De universiteitsbibliotheek van Gent bezit een uniek exemplaar van Swammerdams Ephemeri vita of afbeeldingh van 's menschen leven, vertoont in de wonderbaarelijcke en nooyt gehoorde historie van het vliegent ende een-dagh-levent haft of oever-aas (Amsterdam: Abraham Wolfgang, 1675).¹ Het gaat om een zeventiende-eeuwse band, formaat octavo, waarin het werk van de Amsterdamse natuuronderzoeker Jan Swammerdam (1637-1680) is ingebonden met een reeks devotieprenten.² Deze prentenserie draagt de handgeschreven titel ‘Opofferingh van het herte aan den bruijdegom Jesus Christus’. De titelprent is voorzien van het monogram van de jezuïeten (afb. 1). Daarna volgen zeventien illustraties van het Christuskind in staande of zittende houding naast, in of op een groot valentijnshart. Zo zijn er voorstellingen waarin Jezus aan de deur van het hart klopt (afb. 2), het hart schoonmaakt (afb. 3), erin ligt te slapen, het met bloemen bezaait, het beschildert (afb. 4), in het hart staand een harp bespeelt, et cetera. Onder iedere illustratie is een bijpassend Latijns vers afgedrukt. De prenten zijn niet uitgeknipt en ingeplakt, maar op afzonderlijke pagina's afgedrukt. Katernsignaturen ontbreken. De platen zelf zijn genummerd en volgens de signatuur gegraveerd door de Antwerpse burijngraveur Karel de Mallery en uitgegeven door de Antwerpse graveur-uitgever Johannes Galle. Bij elke afbeelding is met de hand een titel geschreven alsmede een nieuw onderschrift in de vorm van een Nederlandstalig vers. Uit vergelijkend handschriftonderzoek blijkt dat het hier om door Swammerdam zelf aangebrachte toevoegingen gaat. Het door hem vervaardigde vers bij de titelplaat signeerde hij met zijn initialen en onder het vers bij de laatste prent noteerde hij ‘J. Swammerdam’ (afb. 5).

Voor de hoogleraar geneeskunde en Swammerdam-deskundige G.A. Lindeboom (1905-1986), die door een notitie van A.J.J. van de Velde in diens ‘Bijdrage tot de bio-bibliografie van Jan Swammerdam’ op het spoor was gezet van het Gentse exemplaar, vormde de pren-

* Met dank aan prof. dr. M.J. van Lieburg (EUR/RUG), die mij op het archief van G.A. Lindeboom attendeerde. Het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (VU) dank ik voor het bruikleen van de (uit het archief Lindeboom afkomstige) foto's van de door Jan Swammerdam bewerkte hartenserie.

1 Universiteitsbibliotheek (UB) Gent, H.N. 570-570¹. Het exemplaar is in 1840 aangekocht. Het was afkomstig uit de bibliotheek van de Gentse bibliothecaris en bibliofiel P.P.C. Lammens (1762-1836).

2 Voor Swammerdam, zie Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek X (1937), k. 995-998; A. Schierbeek, Jan Swammerdam (12 Februari 1637-17 Februari 1680). Zijn leven en zijn werken, Lochem 1946; Dictionary of Scientific Biography, dl XIII (1976), p. 168-175; Themanummer van het Tijdschrift voor de geschiedenis der geneeskunde, natuurwetenschappen, wiskunde en techniek 4 (1981); E.G. Ruestow, The microscope in the Dutch Republic. The shaping of discovery, Cambridge 1996, p. 105-145; E. Jorink, ‘Het Boeck der Natuere’. Nederlandse geleerden en de wonderen van Gods schepping, 1575-1715, diss. Rijksuniversiteit Groningen 2004. Zie ook de door Matthew Cobb gemaakte website: http://www.janswammerdam.net/.

[p. 313]

tenserie van het Christuskind met hart in de

Afb. 1. Titelplaat van de prentenreeks Cor Iesu Amanati Sacrum (C. de Mallery sculp., Io. Galle excud.), door Swammerdam voorzien van handgeschreven opschriften en onderschriften (UB Gent, H.N. 570¹).

Ephemeri vita een groot raadsel.³ In zijn in 1980 verschenen Ontmoeting met Jan Swammerdam vestigde Lindeboom de aandacht op Swammerdams ‘eigenhandig geschreven onderschriften in dichtvorm bij achttien, zinnebeeldige platen van het Heilig Hart’.⁴ Lindeboom kondigde toen aan hierover in een later stadium te publiceren, maar het is er nooit van gekomen. In het archief Lindeboom, dat thans berust in het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme (Vrije Universiteit, Amsterdam), zijn wel sporen te vinden van het door hem verrichte onderzoek. In typoscript is zelfs een eerste aanzet tot een artikel over het genoemde onderwerp te vinden.

Lindeboom stelde dat in het Gentse exemplaar van de Ephemeri vita een ‘klein historisch probleem’ besloten lag. Het bracht hem ertoe twee vragen te formuleren: ‘Was dit oorspronkelijk een eigen exemplaar van Swammerdam?’ En ‘hoe kwam hij, de Gereformeerde, zo in de ban van de (katholieke) mystiek van het Heilig Hart?’⁵ Lindeboom slaagde er echter niet in het raadsel op te lossen. Dat is gelet op de vooronderstellingen die in zijn tweede vraag besloten lagen, niet zo verwonderlijk. Die gingen te zeer terug op door de verzuilde historiografie ingegeven tegenstellingen tussen rooms-katholiek en gereformeerd en zetten hem, zo zal in dit artikel duidelijk worden, op een verkeerd spoor. Want: was Swammerdam wel zo ‘gereformeerd’ als Lindeboom veronderstelde? En hoe ‘katholiek’ waren de zinnebeeldige platen van het Heilig Hart eigenlijk? Ook de vraag wat Swammerdam met de publicatie van zijn Ephemeri vita beoogde, is in dit verband relevant.

3 Zie Alb. J.J. Van de Velde, ‘Bijdrage tot de bio-bibliografie van Jan Swammerdam (1637-1680)’, in: Verslagen en Mededeelingen en Jaarboek der Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde 1930, p. 155-178, aldaar 175-176.

4 Overigens zonder de bron te vermelden, zie G.A. Lindeboom, Ontmoeting met Jan Swammerdam, Kampen 1980, p. 36.

5 Vrije Universiteit Amsterdam, Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme, Arch. nr. 661, Archief G.A. Lindeboom, doos 15, ‘Aantekeningen, correspondentie, foto's, lezingen betr. Jan Swammerdam, 1957-1980’.

[p. 314]

Afb. 2. Plaat 2. ‘Jesus die klopt aan het herte’ (UB Gent, H.N. 570¹).

Afb. 3. Plaat 4. ‘Jesus die suijvert het herte van sijn monstreuse sonden’ (UB Gent, H.N. 570¹).

Belijdend calvinist?

Lindeboom is zich altijd op het standpunt blijven stellen dat Swammerdam een belijdend calvinist was totdat hij ten prooi viel aan het ‘religieuze fanatisme’ van ‘de even befaamde als beruchte Franse dweepster Antoinette Bourignon (1616-1680)’.⁶ Het is aannemelijk dat hij zijn beeld mede baseerde op de uit de achttiende eeuw daterende vita door Herman Boerhaave, waarop de meeste levensbeschrijvingen van Swammerdam teruggaan. Boerhaave, die Swammerdams geschriften over de insecten postuum uitgaf onder de titel Bybel der Natuure, presenteerde de zeventiende-eeuwse natuuronderzoeker

6 Lindeboom, Ontmoeting met Jan Swammerdam, p. 14-18, 29.

[p. 315]

Aft. 4. Plaat 6. ‘Jesus die beschildert het herte met de vier uijtersten des menschen’ (UB Gent, H.N. 570¹).

Afb. 5. Plaat 17. ‘Iesus is alleen de koning van het suijver hert’, met de ondertekening door Swammerdam (UB Gent, H.N. 570¹).

als de protestantse geleerde die niets ophad met het rooms-katholicisme en daarom ook geweigerd had om in dienst to treden van de Florentijnse vorst Cosimo II.⁷ Harde bewijzen dat Swammerdam inderdaad belijdend lidmaat van de gereformeerde kerk was, ontbreken echter omdat er voor de zeventiende-eeuwse gereformeerde gemeente van Amsterdam geen lidmatenboeken zijn overgeleverd. De enige bron waarnaar Lindeboom kon verwijzen, was het doopregister, dat wel bewaard is gebleven. In

7 Zie H. Boerhaave, ‘Het Leven van den Heer Jan Swammerdam’, in: Jan Swammerdam, Bybel der Natuure, of Historie der Insecten (Biblia Naturae, sive Historia Insectorum), ed. H. Boerhaave, 2 dln, Leiden 1737-1738, dl 1, p. A2^r, F^r. Vgl. Rina Knoeff, Herman Boerhaave (1668-1738): calvinist chemist and physician, Amsterdam 2002, p. 27, die Boerhaaves calvinisme als ‘rational’ bestempelt, hetgeen volgens haar een afgewogen oordeel over Swammerdams ‘mystical turn’ in de weg stond.

[p. 316]

de doopboeken van de Oude Kerk te Amsterdam is aangetekend dat Jan Swammerdam op zondag is februari 1637 het Heilig Doopsel ontving.⁸ Doopleden waren echter niet per definitie ook belijdende lidmaten.

In de acta van de Amsterdamse kerkenraad komt Swammerdams naam niet voor. Zo is er nets aangetekend over zijn deelname aan conventikels in de stad of over zijn aansluiting bij Antoinette Bourignon. Als hij inderdaad belijdend lidmaat was geweest, zou dan deze afvalligheid niet reden genoeg zijn geweest om hem ter verantwoording te roepen en hem eventueel uit te sluiten van het Avondmaal? Of maakte de omvang van de Amsterdamse gemeente in het laatste kwart van de zeventiende eeuw een consequente controle al onmogelijk en ontsnapte Swammerdam eenvoudigweg aan de aandacht van de kerkenraad?⁹ Of werd hij misschien wel afgehouden, maar is zijn ‘censuur’ niet geregistreerd?¹⁰

Zeker is dat Swammerdams sociale contacten zich niet beperkten tot het gereformeerde milieu. Het religieuze pluralisme in de zeventiende-eeuwse Republiek der Verenigde Nederlanden maakte dat veel stedelingen in hun dagelijkse contacten veelvuldig in aanraking kwamen met vertegenwoordigers van andere religieuze gezindten.¹¹ Ook Swammerdams contacten tijdens zijn studietijd in Leiden, waar hij tussen 1661 en 1667 geneeskunde studeerde, laten zien dat zijn vrienden- en kennissenkring in godsdienstig opzicht een grote verscheidenheid vertoonde.¹² Het is aannemelijk dat hij in deze jaren niet alleen kennisnam van rooms-katholieke en lutherse geloofsopvattingen, maar ook van denkbeelden die fel bestreden werden door de calvinistische kerk.

Bekend is dat een van Swammerdams Leidse studievrienden, Robert Padtbrugge, familie was van Isaac de la Peyrère, de schrijver van de beruchte Praeadamitae (1655), die betoogde dat er al voor Adam mensen op de aarde geleefd hadden. Dit boek werd in Holland onmiddellijk verboden. Dat weerhield Padtbrugge er niet van om de inhoud van het geschrift te propageren.¹³ Swammerdam kan er dus via zijn vriend kennis van

8 Gemeentearchief Amsterdam (GAA), DTB 7/122. In de trouwboeken komt de naam van Jan Swammerdam niet voor, omdat hij altijd ongehuwd is gebleven. Uit de begraafboeken blijkt dat hij op 21-2-1680 begraven werd in het graf in de Waalse kerk (G nr 8) dat zijn vader in 1645 had gekocht, zie GAA, DTB 1130/327 en PA 201, Waalsch Hervormde Gemeente, Transportregister, Graf, G No 8. Dit impliceerde echter niet dat de Swammerdams lid waren van de Waalse kerk. In de lidmatenregisters van deze kerk, die wel bewaard zijn, komt hun naam niet voor. Het kerkgebouw van de Eglise Wallonne was, net als dat van de andere gereformeerde kerken in het zeventiende-eeuwse Amsterdam, een openbare begraafplaats voor de welgestelden, zie Joke Spaans, ‘Stad van vele gelovigen 1578-1795’, in: W. Frijhoff en M. Prak (red.), Geschiedenis van Amsterdam. Centrum van de wereld 1578-1650, Amsterdam 2004, p. 385-467, aldaar p.391-395.

9 Cijfers zijn niet bekend, maar naar alle waarschijnlijkheid moet de Amsterdamse gemeente in die tijd ‘enige tienduizenden’ lidmaten hebben geteld, zie H. Roodenburg, Onder censuur. De kerkelijke tucht in de gereformeerde gemeente van Amsterdam, 1578-1700, Hilversum 1990, p. 82, 137.

10 Ibidem, p. 143

11 W. Frijhoff en M. Spies, 1650. Bevochten eendracht. Nederlandse cultuur in Europese context, Den Haag 1999, p. 358.

12 Inschrijving te Leiden: 11-10-1661; candidatus medicinae: 11-10-1663; 22-2-1667: doctor medicinae. Zijn door de cartesiaanse fysica geïnspireerde proefschrift handelde over de ademhaling en was getiteld Tractatus physico-anatomico-medicus de respiratione ususque pulmonum, Leiden: Daniel, Abraham en Adriaan van Gaasbeeck, 1667.

13 E. Jorink, ‘“Outside God, there is nothing”. Swammerdam, Spinoza and the Janus-Face of the early Dutch Enlightenment’, in: W. van Bunge (red.), The early Enlightenment in the Dutch Republic, 1650-1750, Leiden, Boston 2003, p. 81-107, aldaar 88. Voor La Peyrère, zie R.H. Popkin, Isaac La Peyrère (1596-1676). His life, works and influence, Leiden 1987.

[p. 317]

hebben genomen. In Leiden raakte Swammerdam eveneens bevriend met de Deense student Niels Stensen (Steno), die uit een diepgelovige lutherse familie afkomstig was en die zich later tot het rooms-katholicisme zou bekeren en achtereenvolgens priester en bisschop werd.¹⁴ De rooms-katholiek geworden Stensen zou in de jaren zeventig herhaalde pogingen doen om ook zijn vriend Swammerdam te bekeren.¹⁵ Van François dele Boë (Sylvius), een van de Leidse leermeesters met wie Swammerdam tijdens zijn studie nauw samenwerkte, is bekend dat hij banden onderhield met de internationale kring rond Samuel Hartlib, vurig pleitbezorger voor een universeel christendom.¹⁶ Onlangs heeft Eric Jorink de prikkelende stelling opgeworpen dat Swammerdam tijdens zijn studietijd ook Spinoza persoonlijk moet hebben leren kennen en zich door diens denkbeelden heeft laten beïnvloeden.¹⁷

In het voorjaar van 1664 vertrok Swammerdam naar Frankrijk, waar hij enige maanden aan de protestantse universiteit van Saumur studeerde. Daar kwam hij onder andere in contact met de gereformeerde predikant Isaac d'Huisseau, die in 1670 een pleidooi zou houden voor de vereniging van het verdeelde christendom en voorstelde om de godsdienst terug te brengen tot enige algemene en eenvoudige grondbeginselen die door iedereen erkend werden.¹⁸ De publicatie van La reünion du christianisme leidde nog datzelfde jaar tot D'Huisseaus afzetting.¹⁹ Het is aannemelijk dat Swammerdam, die toen alweer in Amsterdam woonde, op een of andere manier over de controverse geïnformeerd werd. Mogelijk las hij zelfs de Nederlandse vertaling van D'Huisseaus traktaat die in 1671 bij de Amsterdamse uitgever Pieter Arentsz. verscheen.²⁰

14 Voor hun vriendschap, zie Boerhaave, ‘Leven van Swammerdam’, p. B^r. Zie ook http://www.janswammerdam.net/pals.html. Voor de Deense anatoom, geoloog en paleontoloog Niels Stensen, zie G. Scherz, Pionier der Wissenschaft. Niels Stensen in seinen Schriften, Kopenhagen 1963; J.G. Vugs, Leven en werk van Niels Stensen (1638-1686), onderzoeker van het zenuwstelsel, diss. Rijksuniversiteit Leiden 1968; E Sobiech, Herz, Gott, Kreuz: die Spiritualität des Anatomen, Geologen and Bischofs Dr. Med. Niels Stensen (1638-1686), München 2004.

15 Ik baseer mij hiervoor op de door G. Scherz uitgegeven correspondentie van Stensen (Nicolai Stenonis epistolae et epistolae ad eum datae, 2 dln, Kopenhagen 1952) en op de door mij in de Bodleian Library (Oxford) getraceerde brieven van Bourignon, zie M. de Baar, ‘Ik moet spreken’. Het spiritueel leiderschap van Antoinette Bourignon (1616-1680), Zutphen 2004, p. 372-375. Samen met Eric Jorink bereid ik een editie voor van de correspondentie tussen Bourignon en Swammerdam.

16 Zie E.G.E. van der Wall, De mystieke chiliast Petrus Serrarius (1600-1669) en zijn wereld, diss. Rijksuniversiteit Leiden 1987, p. 108. Hartlib (ca. 1600-1662) onderhield vanuit Londen een uitgebreid correspondentienetwerk met geestverwanten in Groot-Brittannië en op het vasteland, zie G.H. Turnbull, Hartlib, Dury and Comenius. Gleanings from Hartlib's papers, Liverpool, Londen 1947 en M. Greengrass e.a. (red.), Samuel Hartlib and universal Reformation. Studies in intellectual communication, Cambridge 1994.

17 Jorink, ‘“Outside God, there is nothing”’, p. 86.

18 Swammerdam noemt zijn naam in Historia insectorum generalis, ofte algemeene verhandeling van de bloedeloose dierkens, Utrecht: Meinardus van Dreunen, 1669, p. 109: ‘Heer Duisseaus Iverigh Leeraar der herstelde Godsdienst tot Saumeur’, die als eerste de larf van de steekmug zou hebben gevonden. Zie ook Schierbeek, Swammerdam (n. 2), p. 197 en Jorink, ‘“Outside God, there is nothing”’, p. 91. D'Huisseau bezette geen leerstoel in Saumur, maar hij was wel tot driemaal toe rector van de academie.

19 Zie hierover R. Stauffer, L'affaire d'Huisseau. Une controverse protestante au sujet de la réunion des chrétiens (1670-1671), Parijs 1969.

20 Het is aannemelijk dat Swammerdam de winkel van deze voor Amsterdamse begrippen kleine, doopsgezinde boekhandelaar in de Beursstraat frequenteerde, want hier waren vanaf 1669 ook de geschriften te koop van Antoinette Bourignon. Zij zou vanaf 1673 grote aantrekkingskracht op hem uitoefenen.

[p. 318]

Na zijn studieverblijf in Saumur bracht Swammerdam nog een jaar door in Parijs, waar hij samen met Stensen de wekelijkse bijeenkomsten van geleerden ten huize van Melchisédec Thévenot bijwoonde en een aantal experimenten uitvoerde.²¹ Hier ontmoette Swammerdam de Amsterdamse diplomaat Coenraad van Beuningen, met wie hij misschien toen al een belangstelling voor mystieke en spiritualistische ideeën deelde.²² Vanaf 1664 onderhield Swammerdam tevens vriendschappelijke contacten met de bekende cartesiaanse filosoof Nicolas Malebranche, die in het genoemde jaar tot priester gewijd werd. Beiden verwezen in hun eigen werk geregeld naar elkaar.²³ Ook Catharina Questiers, de Amsterdamse toneelschrijfster, dichteres en eigenares van een rariteitenverzameling met wie Swammerdam vanuit Frankrijk wederwaardigheden uitwisselde over scheikundige experimenten, was rooms-katholiek.²⁴

Over de religieuze lectuur die Swammerdam bestudeerde, is weinig bekend. Uit de annotaties bij zijn in de Ephemeri vita opgenomen gedichten kan worden afgeleid dat hij zeer vertrouwd was met het Nieuwe Testament, maar ook dat maakt hem nog niet tot een belijdend calvinist.²⁵ Grote belangstelling had hij voor het boek Openbaring. In een van zijn brieven verwees hij naar de in 1653 verschenen uitleg van dit boek door de zeventiende-eeuwse profetes Anneke Hoogwandt.²⁶ Ook prees hij het werk van de vroeg-zeventiende-eeuwse mysticus Jacob Böhme.²⁷ Rond 1672 moet Swammerdam belangstelling zijn gaan tonen voor de geschriften van de Frans-Vlaamse mystica en

21 Voor een verslag van de hier uitgevoerde experimenten, zie J. Nordström, ‘Swammerdamiana. Excerpts from the travel journal of Olaus Borrichius and two letters from Swammerdam to Thévenot’, in: Lychnos 1954-1955, Uppsala 1955, p. 21-65.

22 Voor de contacten met Van Beuningen, zie Boerhaave, ‘Leven van Swammerdam’ (n. 7), p. B2^r. Van Beuningen (1622-1693) was ten tijde van zijn kennismaking met Swammerdam gezant aan het Franse hof. Tussen 1660 en 1685 bekleedde hij verschillende malen het ambt van burgemeester van Amsterdam. Hij onderhield onder andere contacten met de collegianten en met Johann Georg Gichtel, zie voor hem C.W. Roldanus, Coenraad van Beuningen. Staatsman en libertijn, 's-Gravenhage 1931; K.O. Meinsma, Spinoza en zijn kring. Historisch-kritische studiën over Hollandsche vrijgeesten, 's-Gravenhage 1896, fotomechanische herdr. Utrecht 1980, p. 238-240, 453-454.

23 Jorink, ‘“Outside God, there is nothing”’, p. 91-92.

24 Nordström, ‘Swammerdamiana’, p. 30, 37 en 59 n. 49. Zie ook http://www.janswammerdam.net/pals.html. Voor Questiers (1630-1669), zie R. Schenkeveld-van der Dussen e.a. (red.), Met en zonder lauwerkrans. Schrijvende vrouwen uit de vroegmoderne tijd: 1550-1850 van Anna Bijns tot Elise van Calcar, Amsterdam 1997, p. 316-321.

25 Zijn leerdicht ‘Jezus, de Leidsman van het Geloof’ (opgenomen in hoofdstuk VII van Ephemeri vita of afbeeldingh van 's menschen leven, Amsterdam: Abraham Wolfgang, 1675) voorzag hij van een eindeloze reeks verwijzingen naar Schriftpassages. Op de keerzijde van de titelpagina van Ephemeri vita nam hij een passage op uit Psalm 104 (vers 24-28) en op p. 97-98 citeerde hij een aantal verzen uit Psalm 139. Beide citaten ontleende Swammerdam aan ‘Th.B: G.B.’ Daarmee verwees hij naar de Latijnse berijming van de psalmen door Theodorus Beza (1519-1605) die in 1581 voor het eerst door George Buchanan samen met een eigen berijming was uitgegeven en daarna vele malen herdrukt werd, zie Lindeboom, Ontmoeting met Swammerdam, p. 34-35.

26 Zie A. Bourignon, Het getuigenis der Waarheit. Byvoegsel, Amsterdam: Pieter Arentsz., 1679, getuigenis 39: brief van J. Swammerdam aan J. Tiellens (Amsterdam 18-3-1673), p. 188-190, potloodaantekening in de marge van het ex. in de Amsterdamse universiteitsbibliotheek (UBA), 1071 C 4². Voor Hoogwandt, zie A. de Jeu, ‘'t Spoor der dichteressen’. Netwerken en publicatiemogelijkheden van schrijvende vrouwen in de Republiek (1600-1750), Hilversum 2000, p. 236-238.

27 Zie Swammerdam, Bybel der Natuure, p. 667, waar hij de ‘onvolpryselyke en goddelyke Schriften van Jacob Böhm’ in één adem noemt met die van ‘juffrou Antonia Bourignon’.

[p. 319]

profetes Antoinette Bourignon, die in 1671 na drieënhalf jaar in Amsterdam te hebben gewoond naar Sleeswijk-Holstein was vertrokken.²⁸ Vanaf 1668 waren er geregeld brieven en traktaten van haar hand in druk verschenen, zowel in het Frans als in het Nederlands. Hierin pleitte Bourignon voor een religieuze praxis die niet langer confessioneel gebonden was. In haar optiek dienden de dogmatische geschilpunten tussen de verschillende kerkgenootschappen terzijde geschoven te worden. Zij kenden alle immers hetzelfde evangelie, dezelfde geloofsbelijdenis, hetzelfde onzevader en dezelfde tien geboden. Bourignon hamerde erop dat er maar één weg was die naar het eeuwig heil voerde: de navolging van Jezus Christus. Dit betekende, zo hield zij haar lezers voor, dat de zondige mens, die de liefde van God verspeeld had, alleen gered kon worden als hij met de wereld brak, zijn begeerte overwon en zijn eigen wil in alles ondergeschikt maakte aan die van God. Dat was des te urgenter nu het einde der tijden nabij was en het Laatste Oordeel geveld zou worden. Alleen de ware christenen zouden worden gered en God had haar opgedragen om hen hier op aarde te verzamelen. Het was deze boodschap die Bourignon tot aan haar dood in 1680 in tal van geschriften zou uitdragen, zonder te pretenderen een nieuwe kerk of sekte te willen stichten.

Wie Swammerdam op het werk van Bourignon attendeerde, is niet bekend. Vermoedelijk was hij door een van zijn vrienden of kennissen over haar geïnformeerd. Al in 1668, kort na haar aankomst in Amsterdam, was Bourignon door de mystieke chiliast Petrus Serrarius (1600-1669) ‘ontdekt’. Serrarius had direct zijn internationale vriendenkring over deze ‘Godvreesende Dochter’ geïnformeerd.²⁹ Een van hen was de Brandenburgse diplomaat Johann Friedrich Schlezer, die in 1668 in Amsterdam verbleef en persoonlijk contact zocht met Bourignon.³⁰ Schlezer was de schoonzoon van de genoemde Leidse leermeester van Swammerdam, François dele Boë (Sylvius). Het is dus mogelijk dat Swammerdam via Sylvius over Bourignon hoorde.

‘Ziel-en-merg-indringende’ geschriften, zo typeerde Swammerdam Bourignons zendbrieven.³¹ In zijn optiek was zij niemand minder dan de vrouw uit de Apocalyps, wier komst was aangekondigd in het twaalfde hoofdstuk van de Openbaring van Johannes. Zij deed hem naar zijn zeggen beseffen dat hij het enige dat telde, veracht had: de genade en de liefde Gods.³² Maar zij bracht hem ook tot het inzicht dat het leven van de ware christen maar één doel diende: de navolging van de leer van Christus,

sonder andere noch tijdelijke noch geestelijke vernoeginge; te omhelsen de ware Armoede en vernoeging des geests; en niet meer te begeeren dan de nootsakelijkheit; 't gene al te samen saken wesende, nooyt gekend noch geleert van onse Gereformeerde Leeraars.³³

28 Voor het leven en werk van Bourignon, zie De Baar, ‘Ik moet spreken’ (n. 15).

29 Ibidem, p. 107.

30 Ibidem, p. 330.

31 Tot de geschriften van haar hand die hij las, behoorde in ieder geval Het graf der valsche theologie dl 1, Amsterdam: Pieter Arentsz., 1669. De twaalfde brief (16-8-1668) uit dit werk, ‘Van dat den Heyligen Geest nu noch werckt in de zielen’, inspireerde hem tot een gedicht, dat hij in Ephemeri vita, p. 300-306 opnam.

32 Ibidem, p. 216-300: ‘Redenen waarom dat men alles om de Liefde Godts te verkrijgen moet verlaaten’.

33 Zie Bourignon, Getuigenis der Waarheit. Byvoegsel, getuigenis 39: brief van Swammerdam aan Tiellens (Amsterdam, 18-3-1673), p. 189.

[p. 320]

Bekering

De inmiddels 36-jarige Swammerdam hoopte dat Bourignon hem een antwoord kon bieden op de levensvragen waarmee hij op dat moment worstelde. Maakte hij zich met zijn onderzoek niet schuldig aan ‘curiositas’? Moest hij zijn vader, de apotheker Jan Jacobsz. Swammerdam, tegemoet komen, die eiste dat zijn zoon eindelijk eens een beroepskeuze zou maken en in zijn eigen levensonderhoud ging voorzien? Moest hij zich dan toch maar als praktiserend geneesheer vestigen of moest hij wellicht anatoom worden? Of was het misschien beter dat hij theologie ging studeren? En moest hij gaan trouwen met het meisje dat hij een trouwbelofte had gegeven? Omdat Swammerdam Bourignon niet rechtstreeks durfde te benaderen, deed hij in maart 1673 eerst een beroep op Johan Tiellens, een van haar vertrouwelingen die hij het jaar daarvoor in Amsterdam ontmoet had - om voor hem te bemiddelen.³⁴ Dat leidde ertoe dat hij op 29 april 1673 zijn eerste brief aan Bourignon schreef, waarin hij haar zijn levenssituatie voorlegde en te kennen gaf dat hij niet meer wist welke richting hij zijn leven moest geven.³⁵ Aan het opgeven van zijn bestaan als natuuronderzoeker zal hij toen echter nog niet gedacht hebben. Want in dezelfde maand waarin hij Tiellens vroeg om hem met Bourignon in contact te brengen, berichtte hij aan Henry Oldenburg, de secretaris van de Royal Society in Londen, dat hij ernaar verlangde om in de voetstappen van de beroemde en zeer door hem bewonderde Italiaanse anatoom Marcello Malphigi (1628-1694) te treden.³⁶

Pas op 17 augustus 1673, bijna vier maanden nadat Swammerdam zijn brief aan Bourignon geschreven had, reageerde zij op zijn vragen. Haar antwoord liet aan duidelijkheid niets te wensen over. Nee, hij moest niet voor predikant of voor koopman gaan studeren. Het eerste zou alleen maar op eerzucht berusten, het tweede op geldzucht. Geneesheer moest hij ook niet worden. Doktoren doodden, zo beweerde zij, meer mensen dan beulen, enkel en alleen door geneesmiddelen voor te schrijven die de kwalen niet konden verhelpen. Zijn anatomisch onderzoek kon hij beter ook maar opgeven. Wat was de zin van kennis van de inwendige delen van het lichaam, zoals aderen, pezen en spieren, vergeleken bij de waarde van het eeuwig leven? Al die dingen waarmee hij zich tot dan toe bezig had gehouden, waren alleen maar ‘des amusements de satan’ geweest. En trouwen moest hij zeker niet. Het was beter dat hij zijn vrijheid behield en

34 Ibidem.

35 De datum van zijn brief ontleen ik aan het antwoord dat hij op zijn schrijven van Bourignon ontving. Haar brief aan hem is opgenomen in: A. Bourignon, L'appel de Dieu et le refus des hommes, dl 2, Amsterdam: Pieter Arentsz, 1684, brief 3 (17-8-1673), p. 18-23. Zie ook G.A. Lindeboom, ‘De eerste brief van Antoinette Bourignon aan Jan Swammerdam’, in: Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde 119 (1975), p. 191-198.

36 Zie M. Cobb, ‘Malpighi, Swammerdam and the colourful silkworm: replication and visual representation in early modern science’, in: Annals of Science 59 (2002), pp. 111-147, aldaar 129 en 135. Malpighi had in 1669 een studie over de zijderups gepubliceerd, getiteld Dissertatio epistolica de bombyce, Londen 1669. Swammerdams brief aan Oldenburg dateert van 14-3-1673 (n.s.) en is voorzien van tekeningen van het hart van een kikker, zie The correspondence of Henry Oldenburg, ed. R. Hall en M. Boas Hall, 13 dln, Madison 1965 - Londen 1986, dl 9 (1672-1673), nr. 2173, p. 521.

[p. 321]

zijn trouwbelofte niet vervulde dan dat hij alsnog in het huwelijk trad. Als hij daadwerkelijk de weg wilde gaan die naar het heil voerde, dan restte hem maar één ding: alles achter zich laten, een ware christen worden en ‘naar de stal van Bethlehem vliegen’.³⁷

Bourignons advies was ondubbelzinnig en verstrekkend, maar aan Swammerdam vooralsnog niet besteed. Uit het vervolg van de correspondentie kan worden afgeleid dat hij het te veel gevraagd vond om zijn onderzoek op te geven. Bourignon hield hem daarop voor dat hij zich alleen met God zou kunnen onderhouden als hij haar raadgevingen opvolgde. Voor de veiligstelling van zijn zielenheil was het volstrekt niet nodig om zich met anatomisch onderzoek bezig te houden. Het zou uiteindelijk twee jaar duren voordat Swammerdam zo ver was dat hij daadwerkelijk in staat was om gehoor te geven aan Bourignons oproep.³⁸ In de tussentijd werd hij voortdurend been en weer geslingerd tussen het toegeven aan zijn nieuwsgierigheid naar de geheimen van de natuur en zijn wroeging hierover, tussen zijn hang naar erkenning en zijn verlangen zich met God te kunnen onderhouden, tussen de lokroep van zijn tot het rooms-katholicisme bekeerde vriend Stensen en de raadgevingen van zijn geestelijk leidsvrouwe.³⁹ Maar in augustus 1675 hakte Swammerdam de knoop dan toch definitief door en besloot hij alles in Amsterdam achter zich te laten. Nog aan het einde van diezelfde maand reisde hij of naar Sleeswijk, waar hij zijn intrek nam in het huis dat Bourignon daar kort tevoren met haar gevolg betrokken had. Uiteindelijk zou hij al in juni 1676 terugkeren naar Amsterdam en zich weer aan zijn onderzoek gaan wijden. Het contact met Bourignon verbrak hij vooralsnog echter niet.⁴⁰

Swammerdams biografen hebben over het algemeen weinig begrip kunnen opbrengen voor zijn keuze voor Bourignon. Hoe kon hij, de geniale natuuronderzoeker, zich door deze ‘mystieke dweepster’ hebben laten verleiden om alles op te geven en de wetenschap vaarwel te zeggen? Hij moest wel haast gek geworden zijn of in ieder geval zijn redelijke vermogens verloren hebben of anderszins toch een enigszins gestoorde persoonlijkheidsstructuur hebben gehad.⁴¹ Dit onbegrip voor Swammerdams keuze is in belangrijke mate terug te voeren op een al te rigide scheiding tussen geloof en weten-

37 Bourignon, Appel de Dieu, dl 2, brief 3 (17-8-1673), p. 18-23.

38 Zeker is dat Swammerdam, anders dan hij Bourignon deed geloven, niet al zijn manuscripten vernietigde. Wel verscheurde hij zijn papieren over de zijderups, maar dat deed hij pas nadat hij de 24 bijbehorende tekeningen in veiligheid had gebracht. De tekeningen schonk hij, via Stensen, aan Malpighi. In het begeleidende briefje van 18 juli 1675 schreef Stensen over Swammerdam: ‘Cerca Dio, ma non ancora nella Chiesa di Dio’ (Hij zoekt God maar niet in de kerk van God), zie A. Faller, ‘Was erfahren wir über Jan Swammerdam (1637-1685[sic]) aus dem Briefwechsel Niels Stensens’, in: Gesnerus 43 (1986), p. 241-247, aldaar p. 244.Vgl. Cobb, ‘Malpighi, Swammerdam and the colourful silkworm’, p. 130 De tekeningen berusten thans in de universiteitsbibliotheek van Bologna.

39 Vgl. De Baar, ‘Ik moet spreken’, p. 369-375.

40 Ibidem, p. 476-478. Pas na februari 1678 lijken de banden losser te zijn geworden.

41 Zie o.a. Boerhaave, ‘Leven van Swammerdam’ (n. 7), F^r, die melding maakt van een ‘melankolyk gestel’ en ‘derdedaagsche koortse’; Schierbeek, Swammerdam (n. 2), p. 63-74. ‘Jan Swammerdam, 1637-1680. Martelaar der wetenschap’, in: J. Romein en A. Romein-Verschoor, Erflaters van onze beschaving. Nederlandse gestalten uit zes eeuwen [1938-1940], 13de dr., Amsterdam 1979, p. 451-472; Ruestow, Microscope in the Dutch Republic, p. 128, meent ‘a social estrangement of broader scope than simply a difficulty in dealing with others’ in Swammerdam te ontwaren. Vgl Jorink, ‘Het Boeck der Natuere’ (n. 2), p. 185-189, 197, die een genuanceerder beeld schetst en oog heeft voor zowel de breuken als de continuïteit in Swammerdams leven.

[p. 322]

schap. In Swammerdams optiek kon het een niet zonder het ander bestaan, maar de grote vraag was hoe hij beide op een vruchtbare manier met elkaar zou kunnen verbinden zonder verscheurd te worden door schuldgevoelens.⁴² Met die vraag heeft hij jarenlang geworsteld. Pas na en misschien wel dankzij het intermezzo Bourignon vond hij een nieuw evenwicht tussen zijn drang tot wetenschappelijk onderzoek en zijn geloof.

42 Jorink, ‘“Outside God, there is nothing”’ (n. 13), voegde recentelijk een nieuwe verklaring toe door Swammerdams religieuze crisis te relateren aan een eventuele kennismaking met het gedachtegoed van Spinoza, met name zijn radicale bijbelkritiek.

Ephemeri vita

Swammerdam had er bij Bourignon op aangedrongen dat hij eerst nog zijn studie van het haft (waaraan hij al in 1664 begonnen was) zou afmaken voordat hij voor de radicale oplossing zou kiezen die zij hem voorhield.⁴³ De hierin beschreven haftsoort, door Swammerdam oeveraas genoemd, was de grote, wasgele Palingenia longicauda, een inmiddels uitgestorven maar toen welbekend insect dat de rivieren in Holland bevolkte. Door de beestjes te observeren vanaf de waterkant ontdekte Swammerdam dat zij slechts op drie dagen in de maand juni (tussen ‘St. Olof en St. Jan’) uitvlogen. Dankzij ontleedkundig onderzoek slaagde hij er ook in om de kringloop van het oeveraas te reconstrueren (afb. 6). De bevruchte eieren van deze boven het water vliegende haftsoort zonken naar de bodem van de rivier en ontwikkelden zich daar in de klei tot larven. De wormpjes hadden drie jaar nodig om volwassen te worden, waarna zij naar boven zwommen, vervelden (om met Swammerdam te spreken, het ‘boven-rockje’ uitdeden), hun vleugels uitsloegen en wegvlogen. Op een rustplaats vervelden ze nogmaals door het ‘onder-rockje’ of te leggen om ten slotte na een vlucht van vijf uur te sterven. In die tijd hadden de wijfjes hun eieren uitgestort op het water en de mannetjes hun zaadcellen. Op het water vond de bevruchting van de mannelijke en vrouwelijke cellen plaats, waarna de bevruchte eitjes zonken en de cyclus weer van voren of aan begon.

In het voorwoord van zijn Ephemeri vita, dat hij op 12 juli 1675 voltooide, presenteerde Swammerdam het vliegend haft als symbool van het menselijk leven, niet alleen vanwege de kortheid van het bestaan, maar ook omdat het beestje, net als de mens, gebukt ging onder ellende. De eendagsvlieg beschouwde hij als ‘het alder ellendighste schepsel’ onder de dieren, omdat het aan meer ‘swaarigheeden’ dan ieder ander dier dat hij. kende, onderworpen was. Voor hem was het nietige insect een schepsel dat enerzijds de gedachten van de mens tot God, de ‘Maacker’ verhief, en hem anderzijds, zo stelde Swammerdam, de eigen kleinheid deed beseffen.

Inhoud en opzet van Ephemeri vita zijn het beste bewijs van de tweestrijd waarin Swammerdam was komen te verkeren. Het traktaat is namelijk niet alleen een wetenschappelijke verhandeling waarin hij zelfbewust zijn onderzoeksresultaten en nieuwe methoden

43 In oktober 1674 verrichtte hij bovendien nog een autopsie in het Amsterdamse Pietersgasthuis. Een verslag hiervan zond hij naar de Royal Society in Londen. De tekening die hij van de ingewanden maakte, stuurde hij naar Thévenot.

[p. 323]

presenteerde,⁴⁴ maar het is ook een publieke getuigenis van zijn ‘bekering’ door de godsdienstige overdenkingen, gebeden en stichtelijke gedichten die het verslag van zijn wetenschappelijke onderzoek larderen.⁴⁵ In totaal zijn 220 van de 422 bladzijden gevuld met christelijke leringen en mystieke overpeinzingen.⁴⁶

Achterin het boek liet Swammerdam een brief afdrukken aan een niet bij name genoemde vriend, waarin hij zijn besluit om de wetenschapsbeoefening op te geven en zich uit de wereld terug te trekken, toelichtte.⁴⁷ Bij wijze van autorisatie nam hij voorin én achterin het boek ook nog twee brieven op die Bourignon hem geschreven had.⁴⁸ Uit de eerste brief van is januari 1675 blijkt dat hij van haar toestemming gekregen had om zijn studie van het haft te publiceren, op voorwaarde dat hij zich voortaan aan serieuzere zaken zou wijden:

Indien nu den druck van dit schrift kan dienen, tot opbouwingh of saligheydt van de naasten; soo sou ick [Antoinette Bourignon, MdB] wel van gevoelen sijn, dat ghy het uytgaaft, als het laatste stuck van uwe naukeurige wercken; ten eynde u te begeeven, tot ernstiger oeffeningen, die de eeuwigheydt beoogen.⁴⁹

Afb. 6. Door Swammerdam vervaardigde tekeningen van de gedaanteverwisseling van de eendagsvlieg. Fig. I geeft de vorm van de haft-worm weer. Fig. II laat zien hoe het manneje er na zijn vervellingen uitziet, wanneer hij de gestalte van een ‘vliegend Dierken’ heeft aangenomen. Uit: Johannes Swammerdam, Ephemeri vita of afbeeldingh van 's menschen leven, 1675 (ex. UB Utrecht, MAG 169 G7).

44 Swammerdam, Ephemeri vita, p. 69-70: ‘Terwij1 ick my dan tot de beschryvingh van de inwendige deelen van het Aas begeeve: ende dat ick een wegh inslaa, van niemandt ooyt, dat ick weet, betreeden’.

45 Swammerdams werk doet in dit opzicht denken aan dat van een andere beroemde bekeerlinge en tijdgenote van hem: A.M. van Schurmans Eucleria seu melioris partis electio, Altona: Cornelius van der Meulen, 1673. Hierin verdedigde Van Schurman haar keuze voor het separatisme van Jean de Labadie, zie M. de Baar, ‘“Wat nu het kleine eergeruchtje van mijn naam betreft...”. De Eukleria als autobiografie’, in: M. de Baar e.a. (red.), Anna Maria van Schurman (1607-1678), een uitzonderlijk geleerde vrouw, Zutphen 1992, p. 93-107.

46 Zie ook H.A. ten Bruggencate, ‘Johannes Swammerdam's speculatien over het haft of oever-aas’, Nieuw theologisch tijdschrift 32 ( 1943), 131-143 en Lindeboom, Ontmoeting met Jan Swammerdam.

47 Swammerdam, Ephemeri vita, p. 216-300: ‘RedenenWaarom dat men alles Om de Liefde Godts Te verkrijgen moet Verlaaten’.

48 Aan de Franstalige brieven is een Nederlandse vertaling toegevoegd, zie Swammerdam, Ephemeri vita, p. ⋆⋆4^r-⋆⋆8^v en p. 361-376. Beide brieven zijn later ook in Bourignons briefpublicaties opgenomen, zie Appel de Dieu, dl 2 (n. 35), brief 7 (5/15-1-1675) en L'etoile du matin, Amsterdam: Jan Rieuwertsz. en Pieter Arentsz., 1684, brief 1 (9/19-4-1675).

49 ‘Et ci cette impression se pouvait faire pour l'edification ou salut du prochain; je serois bien d'avis, que la missiez au jour; comme la derniere piece de vos ouvrayez curieux; afin de vows donner puis aprez à des choses plus serieuses, qui regardent l'eternité.’ Brief van Bourignon aan Swammerdam (5/15-1-1675) in: Swammerdam, Ephemeri vita, p. ⋆⋆ 4^r (Franse tekst) en ⋆⋆ 7^v (Nederlandse vertaling).

[p. 324]

Tekenend voor Swammerdams ambivalentie is dat hij zijn Ephemeri vita zowel onder geestverwanten van Bourignon als onder zijn geleerde vrienden verspreidde. Zo zond hij het werk naar de Royal Society in Londen.⁵⁰ Uit Bourignons correspondentie blijkt dat hij ook een exemplaar naar haar oude biechtvader in Rijsel, pastoor Nicolas Lambert, had willen sturen. Zij raadde hem dat af omdat Lambert het Nederlands niet beheerste en stelde hem daarop voor om het werk naar de Mechelse kanunnik Pierre Noels te sturen, met wie zij eveneens nauwe vriendschapsbanden onderhield.⁵¹ Toen Swammerdam in 1675 op verzoek van Bourignon samen met Volckert van de Velde een diplomatieke missie ondernam naar het hof van de koning van Denemarken om voor haar en haar volgelingen een vrijgeleide te regelen, nam hij een aantal exemplaren van zijn Ephemeri vita mee. Een van de personen aan wie hij in Kopenhagen het boek cadeau gaf, was secretaris Hups. Swammerdam hoopte mede hierdoor Hups zover te krijgen dat hij voor hem en zijn vriend bij de koning zou bemiddelen.⁵²

Of het exemplaar in de Gentse universiteitsbibliotheek ook een geschenkexemplaar is geweest, is twijfelachtig. In dat geval had Swammerdam het boek naar alle waarschijnlijkheid voorzien van een handgeschreven opdracht. Die ontbreekt. Uit autopsie kan wel worden afgeleid dat het om een exemplaar gaat dat ooit aan Swammerdam zelf heeft toebehoord. Zo heeft hij in de gedrukte tekst op pagina 139 met de hand een aanvullende noot aangebracht bij de zinsnede ‘Die moet gelooven^bb christi leer’. Met rode inkt schreef hij hierbij: ‘voorlooper. Hebr. 6:20’.⁵³ Uit de wijze waarop het boekblok is gesneden en de snede versierd is, valt op te maken dat de zeventiende-eeuwse binder de katernen van Ephemeri vita samen met de losse prentenbladen heeft ingebonden. Het was gebruikelijk dat de boekband in opdracht van de eerste eigenaar van het boek gemaakt werd. Het is daarom aannemelijk dat Swammerdam degene was die de binder had opgedragen de hartenserie in één band met zijn Ephemeri vita in te binden. In het inmiddels vervaagde opschrift op de rug van de blank perkamenten zeventiende-eeuwse boekband zijn de contouren van zijn handschrift zichtbaar. ‘swammerdam Over Haft of Oeveraas’ staat er.

Voor Swammerdam bestond er dus onmiskenbaar een verband tussen zijn traktaat en de gegraveerde prenten. Blijft de vraag hoe hij in bezit kan zijn gekomen van de hartenserie. En belangrijker nog, wat hem zo in de afbeeldingen kan hebben aangespro-

50 Zie Correspondence of Henry Oldenburg (n. 36), dl 13 (1676-1677), nr. 3130 (31-8-1677), p. 343-344. Het exemplaar bleek echter niet te zijn aangekomen.

51 Bourignon, Appel de Dieu, dl 2, brief 9 (8-7-1675), p. 45.

52 Vgl. Bodleian Library, Oxford (BLO), handschriftenverzameling, Add Ms A 96-97, ‘Works, Correspondence, and miscellaneous papers of Anthoinette Bourignon’, Add Ms A 97, fol. 92b^r: brief van Bourignon aan Swammerdam (11/21-4-1676).

53 Hiermee doelde hij op Hebreeën 6, 20: ‘[gaat ons voor tot voorbij het voorhangsel,] waar Jezus als voorloper al is binnengegaan, ten behoeve van ons’.

[p. 325]

ken. Om deze vragen te beantwoorden is het noodzakelijk de prenten zelf aan een nader onderzoek te onderwerpen.

De ontwerper van de prentenreeks

In zijn zoektocht naar de herkomst van de prentenserie volgde G.A. Lindeboom het spoor dat dr. W. de Vreese had uitgezet. De Vreese (1869-1938), van 1911 tot 1919 bibliothecaris te Gent, noteerde in 1916 op een velletje dat bij de prentenserie achter de Ephemeri vita is ingeplake: ‘Deze kopersneden van Mallery, waarbij J. Swammerdam deze bijschriften heeft berijmd, zijn dezelfde waarop pater Poirters zijn Heilich Herte (Antes 1659) heeft “gedicht”; bij dezen echter ontbreken de platen [...] 5, 9, 11, 15 en 17.’⁵⁴ Reden voor Lindeboom om zich te verdiepen in het werk van de Zuid-Nederlandse jezuïetendichter Adriaan Poirters (1605-1674), temeer daar Swammerdam zelf een van de verzen van ‘den eerweerdigen pater’ citeert wanneer hij in zijn Ephemeri vita ‘het ydel leeven van den mensch’ ter sprake brengt:

In de wiegh, is 't snotter-bel;
Op de straat, is 't kinder-spel;
in de jeught, is 't malligheyt;
In de wijsheyt, ydelheyt;
In de outheyt, suffery;
Siet soo gaat de tijt voor by.⁵⁵

Lindeboom raadpleegde de exemplaren van Poirters Heilich Herte die in de universiteitsbibliotheek van de Vrije Universiteit te Amsterdam berusten en constateerde dat niet alleen bepaalde platen ontbraken, maar ook dat de voorstellingen die wel overeenkwamen niet identiek waren (afb. 7 en afb. 8).⁵⁶ De figuren zijn hetzelfde maar op de meeste platen is wat rechts stond links afgebeeld en omgekeerd. De prenten met het Christuskind en het hart in Poirters Heilich Herte zijn echter niet gesigneerd. Uit het vergelijkende onderzoek trok Lindeboom de conclusie dat De Mallery de gravures voor Heilich Herte waarschijnlijk wel gegraveerd, maar niet gesigneerd had en dat hij er mogelijk later nog vijf had bijgemaakt. Hij constateerde ook dat de platen in het Gentse exemplaar van de Ephemeri vita niet waren opgeplakt en dus niet aan een exemplaar van Poirters Heilich Herte ‘ontnomen’ waren. Daarom vroeg hij zich af of Galle na de dood van De Mallery en Poirters misschien een serie gravures van het Heilig Hart afzonderlijk had uitgegeven.

Waarom de voorstellingen in Heilich Herte en in de reeks achter Ephemeri vita op bepaalde

54 De aantekening dateert van 14 februari 1916.

55 Swammerdam, Ephemeri vita, p. 32. Ter afsluiting van zijn studie over de eendagsvlieg presenteerde Swammerdam een door hem bewerkt stuk van een vers van Poirters (p. 214-215), dat hij ontleende aan Het masker vande wereldt afgetrocken. De eerste druk van dit werk verscheen te Antwerpen in 1648. Het betreffende vers is in de 12de dr. Antwerpen: Joannes Stichter, 1688, te vinden op p. 35-36.

56 De universiteitsbibliotheek van de VU bezit een ongedateerde uitgave: Antwerpen: Joannes G.J. de Roveroy (zonder prenten van het Christuskind met het hart) en een editie uit 1660, Antwerpen: Cornelis Woons (met dertien van de achttien prenten die achter Ephemeri vita zijn opgenomen). Zelf heb ik de in 1659, 1660 en 1669 door Woons te Antwerpen uitgegeven edities geraadpleegd. De tweede en derde druk uit respectievelijk 1660 en 1669 bevatten dertien prenten van het Christuskind met het hart. In één oogopslag is duidelijk dat het hier om dezelfde reeks gaat, maar dat de platen minder verfijnd zijn en naar alle waarschijnlijkheid dus door een andere graveur vervaardigd zijn.

[p. 326]

Afb. 7. Plaat 1 uit de door Swammerdam van opschriften en onderschriften voorziene hartenserie: ‘De werelt en de duijvel bekooren het herte’ (UB Gent, H.N. 570¹).

Afb. 8. Variantprent met dezelfde thematiek, opgenomen in: [Adriaan Poirters], Het Heylich Herte ver-eert aen alle Godt-vruchtighe Herten voor een Nieu-iaer, 3de dr., Antwerpen: Cornelis Woons, 1669 (ex. UB Utrecht, THO ALV 68 410).

punten van elkaar afweken, kon Lindeboom niet verklaren omdat hij bleef vasthouden aan de gedachte dat Karel de Mallery beide series had gegraveerd. Wellicht had hij dit vraagstuk kunnen oplossen als hij de door Mario Praz samengestelde bibliografie van de zeventiende-eeuwse Europese embleemboeken uit 1964 of Karel Portemans Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur uit 1977 erop nageslagen had. Uit deze studies blijkt dat niet De Mallery, maar de Antwerpse graveur Antonius II Wierix de ontwerper van de serie was.⁵⁷ Wierix (1555/59-1604) gaf rond 1600 een reeks van achttien

57 M. Praz, Studies in seventeenth-century imagery, 2de dr. Rome 1964, p. 535 en K. Porteman, Inleiding tot de Nederlandse emblemataliteratuur, Groningen 1977, p. 109-110.

[p. 327]

Afb. 9. Titelplaat van de door Antonius Wierix vervaardigde serie Cor Iesu Amanti Sacrum, Antwerpen, voor 1604 (Hollstein LXI, nr. 445 / 1).

Aft. 10. Titelplaat van de prentenreeks Cor Iesu Amanti Sacrum, opgenomen in: [Adriaan Poirters], Het Heylich Herte ver-eert aen alle Godt-vruchtighe Herten voor een Nieu-iaer, 3de dr., Antwerpen: Cornelis Woons, 1669 (ex. UB Utrecht, THO ALV 68 410).

koperplaten uit onder de titel ‘Cor Iesu Amanti Sacrum’.⁵⁸ Hij graveerde en ontwierp de voorstellingen als een ‘prentenreeks of “stripverhaal”’.⁵⁹ Iedere plaat van zijn serie is voorzien van een zesregelig Latijns vers. Wat de oorspronkelijke volgorde was, is niet bekend. De prenten, die in de zeventiende eeuw een wijde, internationale verspreiding

58 Z. van Ruyven-Zeman i.s.m. M. Leesberg, The Wierix family, dl III, in: Hollstein's Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts 1450-1700, dl LXI, ed. J. Van der Stock en M. Leesberg, Rotterdam 2003, p. 44- 46, zie p. 46-54 voor de beschrijvingen en afbeeldingen van de afzonderlijke prenten.

59 E. Verheggen, ‘Het hart als huis van de ziel in de religieuze kunst en cultuur’, in: P. Allegaert e.a. (red.), Het Hart, z.p. 2004, p. 67-79, aldaar p. 75.

[p. 328]

kenden, werden veelvuldig nagesneden en gebruikt om verschillende devotieboeken te illustreren.⁶⁰ Zowel op de originele titelprent van Wierix als op de door De Mallery nagesneden versie is boven de afbeelding van een brandend hart met daarin de woorden ‘Cor Iesu Amanti Sacrum’ het monogram van de jezdieten afgedrukt (afb. 9 en afb. 1). De serie moet oorspronkelijk dus voor deze orde zijn ontworpen. Het is niet uitgesloten dat de jezuïeten zelf aan De Mallery gevraagd hadden om de eerder door Wierix ontworpen voorstellingen na te snijden.⁶¹ Hetzelfde monogram is ook in de titelprent in Poirters Heilich Herte te vinden (afb. 10). De Latijnse titel van de voorplaat werd hier met het oog op het Nederlandstalige lezerspubliek aangepast en voorzien van de opdruk ‘Aen Iesus myn hert en alle liefde’. Zoals gezegd zijn de platen van deze laatstgenoemde hartenreeks niet gesigneerd. Het gaat hier dus om anonieme kopieën naar Wierix.

De door Karel de Mallery (1571- in of na 1635) gesigneerde serie is een vrijwel identieke kopie van die van Wierix. Vanwege de overeenkomsten in thematiek wordt De Mallery ook vaak tot de school van Wierix gerekend. Hij was echter een leerling van Philip Galle (1537-1612) en werkte als graveur nauw samen met de Galles. In 1598 huwde hij Catharina Galle, een van de dochters van zijn leermeester Philip.⁶² Bij diens zoon Theodoor Galle verscheen voor 1636 een editie waarin de door De Mallery gesneden prenten van het Christuskind en het hart waren opgenomen. De platen, die dus ergens tussen 1604 en 1636 waren vervaardigd, moeten daarna via de weduwe van Theodoor Galle zijn overgegaan op diens zoon Johannes Galle (1600-1676).⁶³ Het was namelijk gebruikelijk dat uitgevers de koperplaten voor productie bleven gebruiken totdat zij versleten waren.⁶⁴ Nadat Johannes Galle besloten had de door De Mallery gekopieerde reeks opnieuw uit te geven, zal hij de naam van zijn vader van de platen hebben verwijderd en zijn eigen naam hebben toegevoegd. Dat verklaart waarom de prenten in het Gentse exemplaar van de Ephemeri vita ook de signatuur van Johannes Galle dragen: ‘Io. Galle excud.[it]’. De prenten zelf zullen na 1636 en voor 1676 in Antwerpen zijn verschenen en moeten ook in losse vorm zijn verspreid.

Antwerpen fungeerde in de zeventiende eeuw als een internationaal uitgeverscentrum van devotieprenten. Graveurs en uitgevers als de Wierixen en de Galles, tot wiens familienetwerk De Mallery behoorde, lieten in grote oplagen burijngravures op papier of perkament drukken. Hun prenten werden naar diverse landen in Europa geëxporteerd, ook naar de Nederlandse Republiek.⁶⁵ Het werk van de gebroeders Wierix bij-

60 Van Ruyven-Zeman, Wierix family, p. 44-46. Vgl. Praz, Studies in seventeenth-century imagery, p. 535.

61 Bekend is dat De Mallery in opdracht van de jezuïeten in Antwerpen een plaat sneed met het portret van Ignatius van Loyola en dat hij deze koperplaat aan de paters overdroeg. Een van de paters bezorgde de plaat later bij Jan Baptist Barbé met de vraag het portret na te snijden, zie A.K.L. Thijs, Antwerpen. Internationaal uitgeverscentrum van devotieprenten, 17de-18de eeuw, Leuven 1993, p. 81-82.

62 Ibidem, p. 106.

63 In een in 1636 opgemaakte inventaris van Catharina Moerentorff, de weduwe van Theodoor Galle, zijn de platen vermeld als Hertenboecxken achthien platen, zie Van Ruyven-Zeman, Wierix family, p. 45. Laatstgenoemde vermeldt onder ‘f’ twee zeventiende-eeuwse edities met de platen van Karel de Mallery. Opvallend is dat de door Johannes Galle uitgegeven reeks in het overzicht ontbreekt.

64 Thijs, Antwerpen, p. 100 en 103-108.

65 Ibidem, p. 22-47.

[p. 329]

voorbeeld genoot al vroeg in de zeventiende eeuw bekendheid in Amsterdam. Illustratief is de catalogue die de Amsterdamse boekhandelaar Cornelis Claesz. in 1609 liet drukken. Hij vermeldde hierin dat er onder de ‘afdrucksels daer wy de platen van hebben’ ook enige waren van de hand van Antoon en Hieronymus Wierix.⁶⁶

De door De Mallery gesigneerde prentenserie kan door Swammerdam zelf zijn gekocht bij een boekhandelaar in Amsterdam of elders in de Nederlandse Republiek. Een andere mogelijkheid is dat hij de prenten van iemand uit zijn vrienden- en kennissenkring cadeau had gekregen. Misschien wel van Bourignon, die oorspronkelijk uit de Zuidelijke Nederlanden afkomstig was. Toen zij in 1667 vanuit Mechelen naar Amsterdam reisde, had zij een koffer bij zich waarin naast allerlei paperassen en zilverwerk ook devotieprenten zaten. Om wat voor soort prenten het precies ging, is niet bekend. De thematiek van de hartenserie sloot in ieder geval zeer nauw aan bij de door Bourignon uitgedragen boodschap dat alleen wie Jezus Christus in alles navolgde de liefde Gods zou kunnen herwinnen en zo zijn eigen heil zou kunnen veiligstellen.

66 P. Begheyn en E. Verheggen, Een teruggevonden kerkschat. Kopergravures van Wierix, Amsterdam 2001, p. 3.

Hartenspiritualiteit

Lindeboom beschouwde de prentenreeks die in de Ephemeri vita is bijgebonden als een uiting van de zogeheten Heilig Hartdevotie.⁶⁷ Ten onrechte. Deze devotie was nauw verbonden met de visioenen die tussen 1673 en 1675 werden geopenbaard aan de Franse kloosterzuster Margaretha Maria Alacoque (1647-1690) in het klooster van de visitandinnen in Paray-le-Monial en vond pas bredere verspreiding na haar dood in 1690. In haar visioenen beklaagde Jezus zich over de ondankbaarheid van de mensen en vroeg hij de zuster initiatieven te nemen om de verering van zijn liefdevolle hart te herstellen, onder meer door de instelling van de veelvuldige communie. In 1675, tijdens de vierde verschijning, kreeg zuster Margaretha Maria van Jezus de opdracht om zich samen met haar biechtvader in te spannen voor de instelling van het kerkelijke feest van het Heilig Hart van Jezus op de eerste vrijdag na het octaaf van het feest van het Heilig Sacrament. Op verzoek van haar biechtvader tekende Margaretha Maria Alacoque haar visioenen op in La dévotion au coeur de Jésus. Dit boekje werd postuum gepubliceerd. Ook de eerste broederschappen die aan het begin stonden van de door de jezuïetenorde ondersteunde en verspreide Heilig Hartdevotie, werden pas na 1690 gesticht.⁶⁸ Het is daarom niet aannemelijk dat de uit de eerste helft van de zeventiende eeuw daterende prenten van het Christuskind en het hart een uiting waren van de Heilig Hartdevotie.

Om te kunnen vaststellen wat voor soort devotieprenten in Swammerdams Ephemeri vita zijn bijgebonden, kunnen we beter op de vormkenmerken afgaan. De combina-

67 In het archief Lindeboom zijn aantekeningen en kopieën uit de Winkler Prins (1884), dl 1, p. 337 en dl 8, p. 135, te vinden die verwijzen naar ‘Marguérite Alacoque’ en ‘het Heilige Hart van Jezus’.

68 J. Klinckaert, ‘Sursum corda. Het hart in de christelijke religie’, in: Allegaert e.a. (red.), Het Hart, p. 43-57, aldaar 52-53.

[p. 330]

tie van een prent met een onderschrift is typerend voor het genre van de emblemata, dat in de zeventiende eeuw zeer populair was, zowel in de Zuidelijke Nederlanden als in de Noordelijke Nederlanden.⁶⁹ In dit geval gaat het om de zogeheten hartsemblematiek, waarin het mensenhart als werkterrein voor het Christuskind wordt voorgesteld. Deze thematiek sloot aan bij de reeds door Thomas a Kempis gepropageerde ‘Imitatio Christi’. De navolging van Christus impliceerde dat de gelovigen bij alles wat zij deden het beeld van Christus voor ogen dienden te houden.⁷⁰ Devotieprenten fungeerden in dezen, ook in de zeventiende eeuw, als een belangrijk hulpmiddel bij het gebed of de meditatie. Door te kijken naar de afbeeldingen kon de gelovige zich inbeelden dat hij lichamelijk aanwezig was bij de afgebeelde handeling, bijvoorbeeld bij het lijden van Christus, of kon over een deugd of zonde worden gemediteerd.⁷¹ Ook functioneerden de religieuze emblemata in de zeventiende eeuw als exempel voor het ideale religieuze leven, niet alleen voor religieuzen en semi-religieuzen maar ook voor leken.

Het jezuïtische handelsmerk op de titelprent van de door Wierix ontworpen serie hartsemblemen stond de verspreiding buiten het rooms-katholieke vroomheidsmilieu niet in de weg.⁷² In de Nederlandse Republiek vond deze hartsemblematiek ook aftrek in piëtistische kring, waar ondanks de toenemende confessionalisering in de tweede helft van de zeventiende eeuw de scheidslijnen tussen de verschillende denominaties tamelijk diffuus waren.⁷³ Dat het genre in dit milieu zo populair was, is gelet op de hierin verbeelde spiritualiteit niet verwonderlijk. Die was immers primair gericht op het hart en op versterking van de directe band tussen de gelovige en Christus (zonder tussenkomst van heiligen of geestelijken). Zo is dezelfde reeks prenten die Swammerdam inspireerde tot het maken van zijn berijmde verzen, de door De Mallery en Galle gesigneerde serie, ook te vinden in een traktaat van Christian Hoburg (1607-1675), getiteld Levendige Herts-theologie (afb. 11 en afb. 12).⁷⁴ Hoburg, een afgescheiden lutherse

69 Porteman, Inleiding (n. 57), p. 108-117.

70 Begheyn en Verheggen, Teruggevonden kerkschat, p. 19-20.

71 Het met behulp van afbeeldingen beoefenen van de meditatie werd aangeduid met de term imaginatie, zie E. Verheggen, ‘Het gebruik en de verspreiding van de prenten uit de Pia Desideria van Boëtius a Bolswert in de Noordelijke Nederlanden’, in: A.L. Molendijk (red.), Materieel christendom. Religie en materiële cultuur in West-Europa, Hilversum 2003, p. 295-317, aldaar p. 297. Zie ook D. Morgan, Visual piety. A history and theory of popular religious images, Berkeley, Los Angeles, Londen 1998, p. 60-73.

72 Voor de populariteit van de hartsdevotie in het vroegmoderne Europa, zie T.A. Campbell, The religion of the heart. A study of European religious life in the seventeenth and eighteenth centuries, Columbia 1991.

73 Vgl. Frijhoff en Spies, 1650. Bevochten eendracht (n. 11), p. 418-419. Ook werken van rooms-katholieke auteurs als Johannes Tauler, Thomas à Kempis, Benedictus van Canfeld, Girolamo Savonarola en Johannes van het Kruis vonden aftrek in protestantse stromingen met een mystiek of bevindelijk signatuur, zie De Baar, ‘Ik moet spreken’, p. 302.

74 Levendige Herts-Theologie, Dat zijn Aendachtige Betrachtingen, Hoe Jesus in der Geloovigen herten wil woonen, werken en leven, en haar wil zijn alles in allen. Met schoone, en nette Print-verbeeldinge, ter sake dienende, verciert: nevens Versen, Suchtingen, en Alleen-spraken. Wel eer in 't Hoogduyts voorgestelt Door Christiano Hoborgh, Leeraar. En nu in 't Nederduyts overgeset, op nieuws by na de heft vermeerdert, met Liefde-Gesangen en Versen. Door een Lief-hebber van Jesus. Amsterdam: Joannes Boekholt, 1686 (ex. UB Groningen, Uklu 'ETI 106). Op de titelplaat met Nederlands opschrift ontbreekt het monogram van de jezuïeten (zie afb. 11). In de herdruk van 1701 (Amsterdam: Jacobus van Nieuweveen) is de titelprent voorzien van het Latijnse opschrift en het monogram van de jezuïeten, zie afb. 12. In 1736 en 1738 volgden nieuwe herdrukken. Vgl. J. Landwehr, Dutch emblem books. A bibliography, Utrecht 1962, nr. 89a en 89b en Emblem books in Leiden. A catalogue of the collections of Leiden University Library, the ‘Maatschappij der Nederlandse Letterkunde’ en Bibliotheca Thysiana, ed. A.S.Q. Visser e.a., Leiden 1999, nr. 231 en 232.

[p. 331]

Afb. 11. Bijgewerkte titelplaat van de door Karel de Mallery en Johannes Galle gesigneerde serie van Cor Iesu Amanti Sacrum, opgenomen in: Christian Hoburg, Levendige Herts-Theologie, Amsterdam: Joannes Boekholt, 1686 (ex. UB Groningen, Uklu 'ETI 106).

Aft. 12. Opmerkelijk is dat in de herdruk van 1701 (Amsterdam: Jacobus van Nieuweveen) de titelprent is voorzien van het Latijnse opschrift en het monogram van de jezuïeten (ex. UB Utrecht, EAG 245).

predikant, maakte rond 1669 kortstondig deel uit van de kring rond Antoinette Bourignon en sloot zich later tijdelijk aan bij de separatistische huisgemeente van Jean de Labadie.⁷⁵ Zijn Levendige Herts-theologie verscheen postuum in 1686. Het zou de vertaling zijn van zijn Levendige Hertzens-Theologie uit 1661, maar hiervan is tot op heden

75 Zie voor Hoburg, De Baar, ‘Ik moet spreken’ (n. 15), p. 264-266, 317 en Bijlage D.

[p. 332]

nooit een exemplaar gevonden.⁷⁶ In het voorwoord van de Nederlandse editie deelde de auteur mee dat hij de ‘verbeeldinge’ van Jezus met het hart in de ‘Franse tale’ gevonden had en dat hij de hele reeks wilde uitgeven in de hoop dat het hart van de lezer hierdoor net zo geraakt zou worden als het zijne.⁷⁷ Uitgever van Hoburgs Levendige Herts-theologie was de Amsterdamse boekverkoper Johannes Boekholt. In het woord vooraf herinnerde hij de lezer aan twee andere eigentijdse traktaten waarin de hartsemblematiek centraal stond: de Goddelycke aandachten ofte vlammende begeerten eens boetvaerdige geheijligd en lief-rijcke ziele (1653, 3de dr. 1684) van de mystieke chiliast Petrus Serrarius en Jezus en de ziel (1678) van de sterk door Jacob Böhme beïnvloede dichter en etser Jan Luyken (1649-1712).⁷⁸

76 Van ‘het zogenaamde origineel’ verscheen in 1691 een ‘heruitgaaf’ bij Michäel Brodthagen te Frankfurt en Leipzig. Volgens R. Lambour ziet het enig bekende exemplaar (Yale University Library) er ‘heel vreemd’ uit. Vijftien van de tweeëntwintig hartsemblemen zijn ‘onbeholpen kopieën’ naar de serie van Wierix/De Mallery, zie I.H. van Eeghen en R.C. Lambour, ‘Jan en Casper Luyken: Emblemata (Fächer, fan, waaier) I’, in: Jaarboek van het Genootschap Amstelodamum 84 (1992), p. 61-106, aldaar p. 103.

77 C.H., ‘Aan den Aandachtigen En Godlievenden Lezer’, in: Levendige Herts-Theologie, Amsterdam: Jacobus van Nieuweveen, 1701, A 3r.

78 De uitgever meldde tevens dat een aantal gedichten bij de hartsemblemen door Jan Luyken was gemaakt. Tien gedichten uit de bundel verschenen ook in Luykens Zedelyke en stichtelyke gezangen, 1698, 2de dr. 1704, zie Van Eeghen en Lambour, ‘Jan en Caspar Luyken’, p. 103. Zie ook Van der Wall, Petrus Serrarius (n. 16), p. 137-148 en Verheggen, ‘Prenten uit de Pia Desideria’, p. 301-305.

Conclusie

Het exemplaar van de Ephemeri vita dat in de universiteitsbibliotheek van Gent berust, moet inderdaad aan Swammerdam hebben toebehoord. Bijgebonden is een door Karel de Mallery nagesneden serie van een van de bekendste reeksen van devotieprenten uit de vroegmoderne tijd die de hartsdevotie als uitgangspunt heeft: de Cor Iesu Amanti Sacrum van de Antwerpse graveur Antoon Wierix. De zinnebeeldige en van Latijnse onderschriften voorziene voorstellingen van het Christuskind dat het menselijk hart tot werkterrein verkozen heeft, inspireerden Swammerdam tot het maken van nieuwe, Nederlandstalige verzen die hij eigenhandig onder de prenten schreef. Het is lastig om zijn verzen precies te dateren, maar het is aannemelijk dat zij na april 1673, toen Swammerdam zijn eerste brief aan Bourignon schreef, en voor 15 september 1675, toen hij naar Sleeswijk-Holstein vertrok, gemaakt zijn. Juist in deze periode waarin hij zo worstelde met de vraag wat hij moest doen om zijn zielenheil veilig te stellen, zal hij zich persoonlijk aangesproken hebben gevoeld door de Christocentrische mystiek die in de hartsemblematiek besloten lag.⁷⁹ Naar alle waarschijnlijkheid had hij ook zelf bepaald dat zijn traktaat over de eendagsvlieg met de door hem bewerkte prentenserie moest worden ingebonden. Dankzij deze personal touch is het Gentse exemplaar van Swammerdams Ephemeri vita te beschouwen als een bijzonder soort egodocument dat ons via

79 Opvallend is dat hij in zijn Bybel der Natuure Christus nauwelijks noemt, maar wel keer op keer God als Schepper looft, zie ook M. Cobb, ‘Reading and writing The Book of Nature: Jan Swammerdam (1637-1680)’, in: Endeavour 24 (2000), p. 122-128, aldaar p. 126.

[p. 333]

de parateksten van het traktaat, de vele

Afb. 13. Plaat 10. ‘Christus is leermeester van het herte’ (UB Gent, H.N. 570¹).

stichtelijke verzen en overdenkingen en de in de emblemata verbeelde spiritualiteit toegang biedt tot de innerlijke geloofswereld van een zeer gedreven en grensverleggende zeventiende-eeuwse natuuronderzoeker.

Lindeboom, die niet kon begrijpen waarom de ‘gereformeerde’ Swammerdam zich met ‘katholieke’ mystiek inliet, liet zich teveel leiden door de gedachte dat de confessionele scheidslijnen in de tweede helft van de zeventiende eeuw al scherp getrokken waren. In ieder geval had hij te weinig oog voor het interconfessionele karakter van de piëtistische vroomheid. De in het Zuid-Nederlandse jezuïetenmilieu ontstane religieuze hartsemblematiek kon zich in de zeventiende-eeuwse Republiek der Verenigde Nederlanden ontwikkelen tot een niet- confessioneel gebonden communicatievorm, waarvan de inhoud of boodschap met behulp van nieuwe onderschriften gemakkelijk kon worden aangepast. Dit verklaart ook waarom Swammerdam zich vrij voelde om zijn eigen invulling aan de zinnebeeldige voorstellingen te geven. Door zelf opschriften en onderschriften aan de platen toe te voegen deed hij in feite niets anders dan wat de door hem bewonderde Zuid- Nederlandse emblematicus en volksdichter Adriaan Poirters eerder ook gedaan had, namelijk de symboliek verder uitwerken. Illustratief zijn de verzen die Swammerdam maakte bij plaat 10, ‘Christus is leermeester van het herte’ (afb. 13). Hierin vertolkte hij datgene wat Bourignon hem vanaf 1673 had voorgehouden en wat hem persoonlijk zo zwaar viel, namelijk dat hij als zondige mens alles moest opgeven om Gods liefde te herwinnen en gered te kunnen worden:

[p. 334]

 

Liefde Gods alleen kan leeren

 

Hoesigh 't hert tot Godt moet keeren,

 

En door liefde gaan tot Godt

 

Als syn eijnde, schat, en lot.

 

Dit leert iesus aan het herte,

 

Door sijn kruys, hoon, pyn en smerte,

 

waar door 't hert ten hemel stapt,

 

En de werelt gansch vertrapt.

 

geen geleertheid, wijsheid, reeden,

 

vatten 't gout van christi reeden,

 

maar het hert dat Iesus eert,

 

Dats alleen van Godt geleert.⁸⁰

Abstract - The University Library of Ghent owns a unique copy of Swammerdam's Ephemeri Vita (Amsterdam 1675), bound with a series of at first sight typically Roman Catholic representations of the human heart vanquished by the Infant. Actually these are seventeenth-century copies of one of the most popular series of prints on heart devotion from the early modern period: the Cor Iesu Amanti Sacrum by Antonius Wierix. This article argues that Swammerdam personally added the handwritten titles and self-made verses to these engravings, and that he himself commissioned the binder to bind them with his Ephemeri Vita. This personal touch turns the Ghent copy into a special kind of ego-document, whose paratexts, pietistic verses and meditations, and the spirituality of the heart represented by the emblematics offer us a glimpse of the inner religious life of this interconfessionally-oriented Dutch naturalist from the seventeenth century.

80 UB Gent, H.N. 570¹, plaat 10. Vgl. A. Bourignon, Les Pierres de la Nouvelle Jerusalem, Amsterdam: Jan Riewertsz. & Pieter Arentsz., 1683, brief 2 (29-11-1673) aan Swammerdam, p. 14 en BLO, Add Ms A 96, f. 339r-340v, brief van Bourignon aan dezelfde (29-11-1673). Zie ook Swammerdam, Ephemeri vita, p. 216-300: ‘Redenen Waarom dat men alles Om de Liefde Godts Te verkrijgen moet Verlaaten’.