De Zeventiende Eeuw. Jaargang 21

[p. 99]

Wijze Indianen, Barbaarse Hollanders: de beeldvorming van Nederlanders en Indianen in de Spaanse literatuur van de Gouden Eeuw
Yolanda Rodríguez Pérez

Inleiding

¡Que no puedan armadas ni desvelos
contra aquestos rebeldes holandeses!’¹

Oorlogsvloten noch andere inspanningen
zijn afdoende tegen deze Hollandse rebellen!

Met deze woorden beklaagt een personage zich in een toneelstuk van Lope de Vega, de grootste dramaturg van de Spaanse Gouden Eeuw, over de Hollandse piraten in Puerto Rico. Deze uitspraak weerspiegelt de Spaanse preoccupatie in de tweede helft van de zeventiende eeuw met de groeiende inmenging van de vloten van de Republiek in de Spaanse bezittingen in Amerika. De term ‘Hollanders’ wordt in deze bijdrage gehanteerd als vertaling van het Spaanse Holandeses in de betekenis van ‘alle inwoners van de Republiek’.

Tot de Nederlandse Opstand maakten alle Nederlandse gewesten deel uit van het Habsburgse Rijk van Karel V en Filips II. De handel op Amerika verliep toen via het koninkrijk Castilië, dat een monopoliepositie bezat op de handel met de Nieuwe Wereld. Slechts voor een korte periode vanaf 1526 was de vaart op de Indias, zoals de Spanjaarden het nieuwe continent noemden, geheel vrijgegeven voor alle onderdanen van de Habsburgse vorsten. Deze handelsvrijheid was echter van korte duur en aan het einde van zijn regeringsperiode sloot Filips II de Nederlanders nadrukkelijk uit van de handel op Amerika. In 1605 volgde er zelfs een handelsverbod voor de Nederlandse kooplieden, als reactie op de oprichting van de Verenigde Oostindische Compagnie (voc). De situatie veranderde met het ondertekenen van het Bestand in 1609. De formulering van artikel 4 van het verdrag vermeldde niet expliciet dat de Hollanders geen handelsvrijheid in Amerika hadden, zodat ze ervan uitgingen dat deze activiteiten nu toegestaan waren. Sindsdien waren ze uitermate actief in de Nieuwe Wereld, tot grote ontevredenheid van de Spanjaarden.²

1 Dit citaat komt oorspronkelijk uit Lope de Vega's toneelstuk Esclava de su galán (ontstaansdatum 1625-1630). Hierin becommentariëren twee mannelijke personages eigentijdse internationale gebeurtenissen. Lope de Vega, ‘La esclava de su galán’, in: Biblioteca de Autores Españoles, 34. Comedias escogidas II, Madrid 1855, p. 487-506, spec. p. 488.

2 Voor de Amerikaanse handelsrelaties tussen de Nederlanden en de Spaanse kroon, zie het hoofdstuk ‘Het Spaans-Portugeze koloniale monopolie’ in: E. Stols, De Spaanse Brabanders of de handelsbetrekkingen der Zuidelijke Nederlanden met de Iberische wereld 1598-1648, Brussel 1971, p. 96-113.

[p. 100]

Na de hervatting van het gewapende conflict tussen de Republiek en de Spaanse kroon in 1621 zijn er in de Spaanse bronnen velerlei uitlatingen te vinden die getuigen van een groeiende vijandschap ten opzichte van de Hollandse vijand. De strijd vindt nu niet meer alleen plaats in Europa maar ook elders op de wereld, zoals in de Amerikaanse bezittingen van het Spaans-Portugese wereldrijk. Er ontstaat nu een driehoeksrelatie tussen de Hollanders, de Nieuwe Wereld en Spanje. De Spaanse auteurs zullen de Hollandse aanvallen in Amerika gaan gebruiken om een nog negatiever beeld van hun vijand te construeren. Zij gaan ook vergelijkingen trekken tussen de Indianen en de Hollanders, met de bedoeling om deze laatste groep negatief of te schilderen. Op hun beurt zullen de opstandige Hollanders Amerika gebruiken als een omweg om kritiek te leveren op de Spaanse vijand. Deze techniek paste bij het discours van de tijd, waarbij de Nieuwe Wereld steeds waargenomen en geïnterpreteerd werd vanuit de belangen, behoeften en ideeën van Europa. Men koppelde het beeld van Amerika aan de eigen politieke, morele en economische problemen.³

Al sinds het begin van de zestiende eeuw hadden de Spanjaarden parallellen geconstateerd tussen de bewoners van de Nederlanden en die van Amerika. Bepaalde eigenschappen van de mensen uit zulke ver uiteenliggende gebieden leken overeen te komen. De kroniekschrijver Gonzalo Fernández de Oviedo constateerde al aan het begin van de zestiende eeuw dat de strodaken in Amerika op die van de Nederlanden leken, net als de kringdansen van de Nederlanders en de Indianen.⁴ Het beeld van dansende Nederlanders en Indianen is ook op het toneel van de zeventiende eeuw te vinden: ‘Flamencos, indios y negros, y la nación española, risueños bailando muestran sus alegrías notorias’: zowel Nederlanders, Indianen, negers als Spanjaarden drukken hun vreugde uit door dansen.⁵ De Spaanse militair Alonso Vázquez vertelt in kleurrijke bewoordingen wat voor grote dansers vooral de Nederlandse vrouwen zijn: ze kunnen twee of drie dagen achter elkaar blijven dansen. Als ze niet vergezeld worden door muziekinstrumenten kunnen ze zichzelf door mondelinge geluiden begeleiden en zo bijna gehypnotiseerd blijven dansen.⁶ Deze voorstelling van de bewoners van de Nederlanden als grote dansers was hoogstwaarschijnlijk verbonden met het grote genoegen dat ze volgens de Spaanse bronnen van die tijd schepten in feesten en banketten.

3 T. Lemaire, De Indiaan in ons bewustzijn. De ontmoeting van de Oude met de Nieuwe Wereld, Baarn 1986, p. 244-245. B. Schmidt, Innocence abroad. The Dutch Imagination and the New World, 1570-1670. Cambridge 2001, p. xxviii.

4 Hij bezocht de Nieuwe Wereld in 1515. G. Fernández de Oviedo, Historia General y Natural de las Indias, ed. J. Pérez de Tudela Bueso, Biblioteca de Autores Españoles, Madrid 1954, zie deel 1, p. 114, 144.

5 Dit fragment komt oorspronkelijk uit het toneelstuk Los nobles como han de ser (hoe een edelman moet zijn). Lope de Vega, ‘Los nobles como han de ser’, in: Obras de Lope de Vega, RAE (nueva edición). Obras dramáticas, VIII, Madrid 1930, p. 109. Het wordt betwist of het van de hand van Lope de Vega is. In het eerste bedrijf verschijnt een zingend en dansend gezelschap met maskers. Het eerste masker stelt een Spanjaard voor, het tweede een Indiaan, het derde een inwoner van de Nederlanden en het vierde een neger. Het opvallende aan dit fragment is dat er een overeenkomst wordt geconstateerd tussen deze zo diverse bevolkingsgroepen: twee behorende tot Europa, Nederlanders en Spanjaarden, en twee tot andere, ‘exotische’, werelddelen, Indianen en Negers.

6 A. Vázquez, ‘Los sucesos de Flandes en tiempo de Alejandro Farnese 1577-1592’, in: Colección de Documentos Inéditos para la Historia de España, 72-74, Madrid 1879, p. 40. Vázquez schreef zijn werk waarschijnlijk tussen 1610 en 1624.

[p. 101]

Er zijn nog meer overeenkomsten te vinden tussen het beeld van de Nederlanden en dat van de Nieuwe Wereld. In beide gevallen spreken de bronnen over een soort luilekkerland, waar alle plezierige zaken des levens in overvloed te vinden zijn: zowel aardse rijkdommen als onbeperkte voorraden eten en drinken.⁷ Ook de gunsten van de vrouwen zijn volgens de Spanjaarden eenvoudig te verwerven: zij bieden zich zonder problemen aan de mannen aan. Deze overdreven seksuele vrijheid vinden we opnieuw zowel betreffende de Nieuwe Wereld als de Lage Landen.⁸

De belangrijkste overeenkomst tussen Indianen en Nederlanders was voor de Spanjaarden dat beide groepen behoorden tot de verre onderdanen van de Spaanse kroon. Het waren in principe trouwe onderdanen van de Spaanse koning en - onlosmakelijk daarmee verbonden - trouwe dienaren van de katholieke moederkerk. De realiteit was echter een geheel andere. Een deel van de bewoners van de Nieuwe Wereld en van de Nederlanden voelde er niets voor om onder Spaans bestuur te vallen. In de ogen van de Spanjaarden leden deze groepen onder een te sterke vrijheidsliefde, die hen tot opstand aanzette, en zelfs kon leiden tot totale zelfdestructie.⁹ Het gezag van de katholieke kerk werd door hen evenmin klakkeloos aanvaard. Het beeld van de Nederlanders als voorbeeldige katholieken zoals dat in Spanje had bestaan, werd aan diggelen geslagen door het uitbreken van de Opstand. In Amerika was de situatie evenmin probleemloos: de evangelisatie verliep er lang niet altijd voorspoedig.

De vergelijking tussen Hollanders en Indianen krijgt zo voornamelijk gestalte aan de hand van twee thema's: vrijheid en religie. Dit gebeurt op bijzondere wijze in twee Spaanse literaire werken: het toneelstuk van Lope de Vega El Brasil restituido (1625), de teruggave van Brazilië, en de politieke satire van Francisco de Quevedo, La hora de todos (ca 1633-1635).¹⁰ Het eerste werk behandelt de gezamenlijke overwinning van Spaanse en Portugese troepen op de Hollandse indringers op 30 april 1625 in de Portugese kolonie aan de baai van Allerheiligen.¹¹ Het was de eerste keer dat een buiten-

7 Dit thema vindt zijn oorsprong in de voorstelling van de Insulae Fortunatae van Plinius, Ptolomeus en Strabo, paradijselijke oorden van uiterst geluk voor de mens. A. Madroñal Durán, ‘La “tierra de Jauja” en entremeses barrocos’, in: II Congreso Iberoamericano de teatro: América y el teatro español del Siglo de Oro, Cádiz 1998, p. 435-448; Morínigo, América en el teatro de Lope de Vega, Buenos Aires 1946, p. 54; Y. Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog in Spaanse ogen, Nijmegen 2003, p. 207-208.

8 V. de Pedro, América en las letras españolas del Siglo de Oro, Buenos Aires 1954, p. 46; F Ruiz Ramón, América en el teatro clásico español. Estudio y textos, Pamplona 1993, p. 40; Morínigo, América en el teatro, p. 137, 158; Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 30, 91-92, 101-103.

9 Ruiz Ramón verwijst naar de grote vrijheidsliefde van de Indiaan. Deze eigenschap onderstreept het dramatische gehalte van deze personages. Deze vrijheidsdrang zien we bij uitstek terug in het stuk Arauco domado van Lope de Vega, waar we in het vervolg naar zullen verwijzen. Ruiz, América en el teatro clásico, p. 66. Over vrijheidsliefde bij de bewoners van de Nederlanden, zie Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 57.

10 F. Lope de Vega y Carpio, El Brasil restituido, in: Obras de Lope de Vega 28. Biblioteca de Autores Españoles, 233, Madrid 1970, p. 259-296. Het werk van Quevedo werd geschreven tussen 1633-1635, de eerste uitgave verscheen in Zaragoza in 1650. Vertaling van de titel: ‘Het “uur” van de waarheid en de verstandige Fortuna’. Het optreden van het ‘uur’ in ieder hoofdstuk zorgt steeds voor een omslag in het verloop van de gebeurtenissen. Personages komen tot inzicht of krijgen ten minste een ander perspectief en handelen dientengevolge. F. de Quevedo, La hora de todos y la fortuna con seso, ed. J. Bourg, P. Dupont en P. Genestet, Madrid 1987.

11 Het stuk werd twee weken na voltooiing aan het hof opgevoerd. M. Menéndez Pelayo, Comedias americanas. El nuevo mundo descubierto por Cristóbal Colón. El Brasil restituido, Buenos Aires s.a., p. 152. Er bestaat nog een ander toneelstuk over dit onderwerp, van de hand van Antonio Correa, ‘Pérdida y restauración de la Bahía de Todos los Santos’, in: Parte treinta y tres de comedias nuevas, Madrid 1670. In dit toneelstuk is de vijandigheid tussen Hollanders en de Spaanse partij bijna volledig verdwenen. Er is geen sprake van Hollandse gewelddadigheid. Het enige gevaar van de Hollanders schuilt in hun achtervolging van de Portugese vrouwen aldaar.

[p. 102]

landse macht de Habsburgse bezittingen in Amerika aanviel met het idee om zich aldaar te vestigen. Tot dan toe ging het voornamelijk om sporadische piratenaanvallen.¹² In Quevedo's werk passeren allerlei contemporaine politieke problemen de revue. In één van de twee hoofdstukken die hij aan de Holandeses wijdt, verwoordt hij de Spaanse angst in de jaren dertig voor een bondgenootschap tussen de Republiek en de autochtone Araucaanse Indianen in Chili. Dan zou een Hollandse aanval echt gevaarlijk kunnen worden. Tot dan toe hadden de Hollandse vloten in 1615 en in 1624 zonder succes geprobeerd om de Chileense kust aan te vallen.¹³

12 A. Franco, El tema de América en los autores españoles del Siglo de Oro, Madrid 1954, p. 63; P.C. Emmer, ‘Nederlandse handelaren, kolonisten en planters in de Nieuwe Wereld’, in: ed. H.W. van den Doel et al., Nederland en de Nieuwe Wereld, Utrecht 1992, p. 13.

13 Diverse pamfletten en historische bronnen van de tijd tonen deze Spaanse angst. F de Quevedo, La hora de todos, p. 306.

Barbaren en ongelovigen in Brazilië

Lope de Vega ondertekende het manuscript van El Brasil restituido op 23 oktober 1625. Dat is ongeveer zeven maanden nadat de Spaanse-Portugese vloot onder leiding van een familielid van de hertog van Alva, don Fadrique de Toledo, de vloot van de Republiek versloeg. Een jaar eerder, in mei 1624, hadden de schepen van de Republiek zich in de baai van Allerheiligen gevestigd. Dit toneelstuk bejubelt de Spaans-Portugese overwinning en past in het soort gelegenheidstoneel dat na de hervatting van de oorlog in 1621 op de Spaanse planken gebracht werd: optimistische stukken die de Spaanse overwinningen van die tijd bezongen. Dit sloot aan bij het beeld dat het Spaanse hof wilde propageren.¹⁴ Deze comedia was, zoals vele andere van Lope, gebaseerd op historische geschriften die meteen na de overwinningen het licht zagen.¹⁵ Het stuk zou de schilder Maíno inspireren voor zijn schilderij over deze Spaanse overwinning dat in het Paleis van El Buen Retiro van Filips IV heeft gehangen.¹⁶

Interessant aan dit toneelstuk is dat Lope, om het dramatische gehalte te verhogen, zijn eerste bedrijf situeert in de tijd voordat de Hollanders in Brazilië waren aangekomen. Hij legt de schuld van het verlies van de baai vervolgens bij de aldaar wonende

14 Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 150, 178-184.

15 Lope maakt gebruikt van kronieken van conquistadores, reizigers en geschiedschrijvers over Amerika, en ook van eigentijdse relaciones (vlugschriften): C. Brito Díaz, ‘Canarias y América, el mundo aborigen en dos piezas teatrales de Lope de Vega’, in: II Congreso Iberoamericano de teatro: América y el teatro español del Siglo de Oro, Cádiz 1998, p. 410. Over de bronnen van dit toneelstuk: A. Roig, ‘Visión del Brasil por Lope de Vega en la comedia El Brasil restituido’, in: La Torre. Revista de la Universidad de Puerto Rico, I, 2, 1987, p. 227-249, 227-232; D. Martínez Torrón, ‘Valores informativos en el teatro de Lope de Vega. La fuente de El Brasil restituido’, in: M. Criado del Val (red.), Lope de Vega y los orígenes del teatro español, Madrid 1981, p. 151-160. R.M. Shannon, Visions of the New World in ‘El Brasil restituido’, New York 1989, p. 163-187.

16 J. Brown en J.H. Elliott, A palace for a king. The Buen Retiro and the court of Philip IV, New Haven en Londen, 1980, p. 182, 186, 190.

[p. 103]

Joodse bevolking die, bang voor een mogelijk optreden van de Inquisitie, de stad overgeeft aan de vijanden uit de Republiek. Zo vestigen de Hollanders zich in Brazilië. Dat de Hollanders op een zo weinig heldhaftige wijze zijn binnengedrongen, plaatst hen al vanaf het begin in een duidelijk negatief Licht. Het feit dat de stad verloren gaat door verraad van een deel van de bevolking, namelijk de Joden, tempert ook het gevoel van een nederlaag van de Portugese bezetters. Ze hebben de plaats op een niet eerlijke manier verloren, niet na een dapper gevecht bijvoorbeeld, maar door laag verraad.¹⁷

De twee resterende bedrijven vinden ook plaats in Brazilië en brengen verschillende momenten van de strijd tussen het Spaans-Portugese leger en dat van de Republiek in beeld. Het komische personage van de gracioso Machado, van Spaans-Portugese afkomst, belichaamt het idee van eenheid tussen de Spanjaarden en de Portugezen, destijds dus onderdanen van dezelfde koning.¹⁸ Om de verheerlijkende boodschap van de tekst te ondersteunen maakt Lope gebruikt van een in zijn historisch toneel geliefde techniek: hij gebruikt verschillende allegorieën zoals Brazilië, de Spaanse Monarchie, de Katholieke Religie en de Ketterij.¹⁹ Deze allegorieën hanteert hij om te beschrijven wat er gaande is, bijvoorbeeld het verloop van de strijd, of zij verklaren in intermezzi gebeurtenissen uit het verleden.

Bijzonder aan dit toneelstuk is niet alleen dat de uitbeelding van de Nederlandse vijand in een niet-Europese context wordt geplaatst, maar ook dat deze uitbeelding gekoppeld wordt aan een andere groep mensen die ook als rechtmatige onderdanen van de Spaanse monarchie beschouwd werden, namelijk de Indianen. Hier zien we dus onze driehoeksverhouding. Lope speelt met een aantal bekende beelden van beide groepen, waar het publiek van zijn tijd zeker vertrouwd mee was. Om de Spaanse zaak extra te laten schitteren, plaatst Lope de Hollanders in zijn gelegenheidstukken na 1621 in een bijzonder negatief licht. In het geval van het stuk over Brazilië zijn de Hollanders door hun wrede handelingen erger dan de Indianen, die volgens de traditie als barbaren werden gezien. Bovendien zijn ze ook in religieus perspectief inferieur aan deze Indianen. De bewoners van Amerika hebben onder de goede leiding van de Spaanse monarchie hun oude goden afgezworen en leven nu in vrede onder het katholieke geloof. Dit laatste kon men niet zeggen van de tot ketterij vervallen rebellen.

Lope de Vega heeft niet veel toneelstukken geschreven over Amerika en hispanisten verbazen zich nog steeds over het feit dat een dergelijke historische mijlpaal als de ‘ontdekking’ van Amerika niet meer neerslag heeft gevonden bij deze grote auteur. Werken

17 Deze techniek om de schuld bij anderen te leggen, waardoor het gevoel van een oneerlijke nederlaag ondersteund wordt, zien we vaker in Spaanse bronnen van die tijd. Men denke aan de relaciones over het verlies van Den Bosch in 1629, waarbij de schuld bij een burger van de stad - natuurlijk geen Spanjaard - gelegd wordt. Lope, El Brasil, p. 262:Als de gouverneur van de stad in het eerste bedrijf hoort dat de Hollandse vloot nadert, beklaagt hij zich over zijn situatie: ze zijn niet voorbereid, ze hebben geen munitie, geen soldaten, niet eens touwen om zich te verdedigen: ‘¿Qué haré que estoy sin defensa?/ ¡Ni pólvora, ni soldados,/ ni una bala, ni una cuerda!/ ¡Extraña desdicha mía!’

18 De gracioso is een komische figuur. Lope, El Brasil, p.267: ‘¿No sabe que soy Machado,/ castellano y portugués?’. Vertaling: ‘Weet u niet dat ik Machado ben, Spanjaard en Portugees?’.

19 Dit is ook te vinden in zijn toneelstukken uit de eerste fase van de oorlog in de Nederlanden, zie: Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 87, 109-110, 179, 292.

[p. 104]

over Amerika begonnen na 1492 gepubliceerd te worden: kronieken en verslagen met beschrijvingen over die nieuwe en onontgonnen gebieden.²⁰ Ook in de literatuur vond Amerika langzamerhand een plaats, maar als we kijken naar wat er is overgeleverd, is dat niet zo indrukwekkend.²¹ Over Lope is bekend dat hij zes toneelstukken over Amerika heeft geschreven, waarvan er twee niet overgeleverd zijn. Arauco domado (ontstaansdatum circa 1599) en El nuevo mundo descubierto por Cristobal Colón (ontstaansdatum tussen 1598-1603) zijn naast El Brasil de meest relevante Spaanse toneelstukken over Amerika.²²

Uit deze werken van Lope hebben de critici de visie van de toneelschrijver op Amerika gereconstrueerd. De termen die het vaakst bij hen naar voren komen, zijn die van ‘indefinición’ (niet te definiëren) en ‘duplicity in the discursive’.²³ Deze dualiteit was kenmerkend voor het Spaanse discours van die tijd: al in een heel vroeg stadium raken tegenstrijdige voorstellingen in omloop over de verovering van Amerika en over zijn bewoners, de ‘Indianen’. De ene groep hield een pleidooi voor de verovering en het tot slavernij brengen van de Indianen, terwijl de andere hun recht op vrijheid en bescherming onderstreepte.²⁴ Deze twee posities werden belichaamd door de humanist Ginés de Sepúlveda en door Bartolomé de Las Casas, de beroemde auteur van de aanklacht tegen de penibele situatie van de Indianen, de Brevissima relatión (1552).²⁵

Parallel met deze twee visies, zien we de creatie van twee voorstellingen over de Indianen: allereerst de Indiaan als ‘goede wilde’, als slachtoffer, mak, onschuldig en nederig. Hier tegenover stond het beeld van de Indiaan als barbaar, als woest, wild en inferieur.²⁶ Het eerste literaire werk waarin men zo'n mythisch beeld aantreft van de Indiaan, als edel van karakter en van een lichamelijke schoonheid, is in het gedicht La Araucana van Ercilla (in drie delen uitgegeven in 1569, 1578 en 1589).²⁷

Bijzonder aan Lope is het feit dat binnen zijn oeuvre beide posities te vinden zijn. Hij presenteert de Indianen zowel positief als negatief en, wat nog belangrijker is, hij laat in zijn oudere stukken over Amerika duidelijk dissonante of subversieve echo's doorklinken. Sommige critici zijn van mening dat Lope hiermee op impliciete wijze kritiek uit

20 Voor een overzicht van de vele Spaanse werken over Amerika die vrij snel in het Nederlands vertaald werden: J. Lechner, ‘Vroege Nederlandse drukken en vertalingen van werken over de Nieuwe Wereld, in: De Nieuwe Wereld en de Lage Landen, Amsterdam 1992, p. 75-96. Zie ook: J. Lechner, Repertorio de obras de autores españoles en bibliotecas holandesas hasta comienzos del siglo XVIII, Houten 2001.

21 Er zijn ongeveer 25 toneelstukken over de Nieuwe Wereld overgeleverd. Er bestaan ook enkele romances (gedichten), epische stukken en een paar romans. Voor een overzicht van Spaanse toneelstukken over Amerika: P. Lerzundi, Arauco en el teatro del Siglo de Oro, Valencia 1996, p. 6-17. A. Souto Alabarce, ed., Teatro Indiano de los siglos de Oro, Mexico 1998, p. 22.

22 Het vierde toneelstuk is de auto sacramental La Araucana. Over de oorlog in de Nederlanden zijn zes werken van Lope overgeleverd.

23 Brito, Canarias y América, p. 410; Ruiz, América en el teatro, p. 12, 42-43; M.G. White Navarro, The imaginary space of America in the Golden Age Drama, Ann Arbour 1989, p. 22.

24 Souto, Teatro Indiano, p. 38.

25 Sepúlveda en Las Casas voerden in 1550 hun beroemde dispuut over de legitimiteit van de Spaanse conquista in Valladolid. Rudi Laermans, ‘Interculturele communicatie en mentale mechanismen. Sepulveda's alterisering van de Indianen in historisch-antropologisch perspectief’, in: America. Bruid van de zon. 500 jaar Latijns-Amerika en de Lage Landen, Gent 1992, p. 21-32, p. 25, 26.

26 Ruiz, América en el teatro, 12; White, The imaginary space, p. 20-23.

27 Ruiz, América en el teatro, p. 62.

[p. 105]

op de hebzucht van zijn landgenoten die alleen op het goud en de rijkdommen van Amerika uit zijn.²⁸ Deze veronderstelde kritische houding van Lope is ook te vinden in zijn stukken over de eerste fase van de oorlog in de Nederlanden, waarin de toneelschrijver de rol van de Nederlandse vijand en de oorlog in het noorden nuanceert.²⁹

In El Brasil restituido speelt Lope op vernuftige wijze met het bestaande arsenaal aan voorstellingen over de Indianen. Alhoewel hij deze Indianen presenteert als kannibalen die zelfs een eskadron Hollandse soldaten opeten, hetgeen op het eerste gezicht niet zo'n positieve karakterisering is, slaagt hij erin om met behulp van de plot en de uitbeelding van de personages zijn publiek duidelijk te maken dat hun sympathie bij deze Indianen moet liggen, en niet bij de Hollanders. De Indianen houden er nog steeds enigszins wilde praktijken op na, maar hun slachtoffers zijn de Hollandse indringers, waardoor deze handelingen meteen gerechtvaardigd worden. Bovendien zijn de kannibalistische praktijken van de Indianen eerder te beschouwen als een voorbeeld van zelfverdediging indien we bedenken dat het de Hollanders zijn die het land aanvallen en de bevolking uitmoorden. Ook essentieel om het publiek aan de kant van de Indianen te krijgen is Lope's gebruik van allegorieën: Brazilië zelf treedt op en krijgt de kans om duidelijk te maken dat Naar bewoners aan de Spaans-Portugese kant staan.

28 C. Andrés, Visión de Colón de América y de los indios en el teatro de Lope de Vega. Acta Columbina 7. Kassel 1991, p. 26; Ruiz, América en el teatro, p. 42-43.

29 Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 88, 89.

Indianen en Hollanders: wie zijn de barbaren?

De negatieve rol die de Hollanders in dit stuk toebedeeld krijgen, is vanaf het begin van het toneelstuk duidelijk. De eerste toneelaanwijzing die de komst van de Hollanders aankondigt, plaatst hen in het midden van een groot kabaal, veroorzaakt door schoten, door trompetten en tromgeroffel. De kort daarop volgende toneelaanwijzing presenteert hen in de aanval, schoten lossend, terwijl vrouwen met kleding en andere bezittingen door het toneel in paniek been en weer rennen. Een vrouw roept:

¡Míseras de nosotras! ¿Dónde vamos?
Pues por cualquiera parte que salgamos,
nos espera la muerte en hierro o fuego.³⁰

Wee, o ongelukkigen, waar gaan we heen?
Het maakt niet uit welke kant we uitgaan,
hoe dan ook wacht ons de dood,
hetzij door het zwaard, hetzij door het lood.

Een andere vrouw vraagt zich of wat het voor zin heeft om te leven als ze moeten eindigen als ‘esclavas de estos bárbaros’, slaven van die barbaren. Met de term barbaren doelt ze hier op de Hollanders. Dit is overigens de allereerste keer dat de term ‘barbaren’ in het stuk gebruikt wordt.

30 Lope, El Brasil, p. 265.

[p. 106]

Om het contrast betreffende ‘barbaarsheid’ kracht bij te zetten, voert Lope in een volgende scène van dit eerste bedrijf Brazilië zelf ten tonele. Ze verschijnt als een Indiaanse dame, met een rad met pluimen en een gouden pijl als attributen.³¹ Lope stelt haar voor volgens de beschrijving van Indianen in de brieven van veroveraars en reisverslagen van de tijd: naakt - of bijna naakt - aangezien ze slechts met een rad met pluimen opgevoerd wordt, en met symbolen van oorlogszuchtigheid. Deze iconografie van Amerika is al te vinden in het frontispice van het Theatrum Orbis Terrarum van Ortelius uit 1570.³² Maar Brazilië is niet barbaars, zoals men zou kunnen verwachten: ze heeft de katholieke religie omarmd en herkent Filips IV als ‘mi rey’, mijn koning. Hij zal haar redden van de onderdrukking van ‘deste fiero heresiarca’, van deze woeste (Hollandse) aartsketters.³³

In verschillende passages vinden we voorbeelden van de wreedheid waarmee de Hollandse troepen tekeer gaan. De soldaat Machado vertelt in een dialoog met een groep Indianen over de plunderingen en de heiligschennis die de Hollanders gepleegd hebben. Ze worden afgebeeld als beeldenstormers die de door de Spanjaarden gestichte katholieke kerken gewetenloos vernielen.

Es lástima de mirar,
indios, el notable estrago,
los robos, los sacrilegios,
que han hecho en los templos sacros,
las imágenes, que son,
como ya sabeis, retratos
en vida y muerte de quien
obro por nosotros tanto (...)
tiran mil arcabuzazos,
y a las que son de relieve,
cortan caras, rompen manos.³⁴

Het is deerniswekkend om te zien,
o Indianen, wat een vernielingen,
wat een roof, wat een heiligschennis
er in de heilige tempels zijn begaan.
De beeltenissen in leven en in dood
van wie zoveel voor ons gedaan heeft,
zoals jullie Indianen al weten,
worden duizendmaal beschoten
en van de beelden worden
de gezichten en de handen afgehakt.

31 Adrien Roig, ‘Visión del Brasil’, p. 234.

32 Amerika staat hier afgebeeld als een naakte vrouw met veren, als iemand die mensen offert, die lichamen ontleedt, als het symbool van barbaarse goddeloosheid. M. Zugasti, ‘La alegoría de América en el teatro barroco español hasta Calderón de la Barca’, in: II Congreso Iberoamericano de teatro: América y el teatro español del Siglo de Oro, Cádiz 1998, p. 449-470, p. 454, 457, 465. A.B. Dellepiane, Presencia de América en la obra de Tirso de Molina, Madrid 1968, p. 175.

33 Lope, El Brasil, p. 268.

34 Geciteerd uit Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 190-191. Lope, El Brasil, p. 269-270.

[p. 107]

Machado vertelt ook als ooggetuige in welke penibele staat ouderen, kinderen en vrouwen verkeren. Deze drie vormen de zwakste groepen van de bevolking die vaak als eersten ten prooi vallen aan oorlogsgeweld:

Llegué donde estáis, y vi
por estos desiertos campos
viejos, niños y mujeres
que es lástima de mirarlos:
duélase el cielo de todos,
que nunca mejor llamaron
a estas islas del Brasil
si ha de quedar abrasado.³⁵

Ik kwam waar jullie waren en zag
in die verlaten velden
oude mensen, kinderen en vrouwen,
meelijwekkend om te zien.
Dat de hemel pijn lijdt voor allen,
dat ze deze eilanden van Brazilië
nooit beter hadden kunnen vernoemen
als het zo verbrand moet achterblijven.

Deze situatie valt volledig aan de barbaarse Hollanders te wijten. Nadat hij het slechte nieuws vernomen heeft, belooft de Indiaan Ongol de Spanjaarden om met de zijnen zoveel mogelijk Hollanders uit te schakelen. Met behulp van hun pijlen - ze worden tenslotte beschreven als indios flecheros, pijlindianen - slagen ze erin om een groot aantal Hollanders te doden. Zelfs de kolonel van het Hollandse eskadron sneuvelt. Deze scène moest worden opgevoerd met veel gevoel voor dramatiek, zoals een toneelaanwijzing beschrijft: op het moment dat de acteur geraakt wordt, moet hij naar achter op het toneel lopen waar een pijl met behulp van een kurk aan zijn kleding wordt vastgemaakt.³⁶ Het lijk van de hoogste Hollandse officier wordt vervolgens op de schouders van de andere soldaten van het toneel gevoerd.

Dramatischer is nog het einde van andere leden van het Hollandse eskadron, die opgegeten worden door de Indianen. Machado vertelt zonder omhaal dat hij gezien heeft hoe deze lieden geroosterd en verorberd werden:

35 Lope, El Brasil, p. 270. Hier wordt een woordspeling gemaakt met het werkwoord ‘abrasar’, verbranden, en het woord ‘Brasil’. In zijn toneelstuk Amar, servir y esperar (ontstaansdatum 1624-1635) verwijst Lope naar ‘crueldades de holandeses’, wreedheden van de Nederlanders in Peru. Lope de Vega, ‘Amar, servir y esperar’, in: Obras de Lope de Vega, RAE (nueva edición). Obras dramáticas, II, Madrid 1917, p. 214-245, p. 233. Ook in relaciones van de tijd treffen we voorbeelden van de Nederlandse gewelddadigheid in Amerika. Zie bijvoorbeeld: Casos notables, sucedidos en las costas de la ciudad de Lima, en las Indias, y como el armada Olandesa procuraua coger el armadilla nuestra, que baxa con la plata de ordinario a Cartagena, y se passo dexandolos burlados: desde el mes de iunio deste año passado de 1624, Madrid 1625.

36 El Brasil, p. 270: ‘Acercándose al vestuario, le pongan una flecha en un corcho que traerá en la ropilla’.

[p. 108]

 

A los indios del Brasil

 

Llamaron antropófagos (...)

 

Y enseñados a comer

 

carne humana, la ocasión

 

este holandés escuadrón

 

los ha dado bien que hacer.

 

Allí los he visto asar;

 

Allí, en jigote deshechos,

 

pechos sepultar en pechos.³⁷

 

 

 

De Indianen van Brazilië

 

werden menseneters genoemd (...)

 

en geleerd om menselijk vlees te eten,

 

hebben zij hun handen vol gehad

 

aan dit Hollandse eskadron.

 

Daar heb ik gezien hoe ze geroosterd werden,

 

tot gehakt gemaakt,

 

borstkassen in borstkassen

 

heb ik zien verdwijnen (...)

Hoewel Machado deze handelingen tegenover kolonel Fadrique de Toledo als ‘wraak van barbaarse lieden’ omschrijft, waardoor hij de Indianen - en niet de Hollanders - barbaren noemt, is zijn reactie zo nonchalant en gespeend van elke kritiek dat het publiek de acties van de Indianen waarschijnlijk niet zou veroordelen. Integendeel, aangezien de Indianen de vertrouwde Portugese orde in hun land proberen te herstellen. Misschien werd het zelfs beschouwd als de verdiende straf voor de indringers. Dit is niet het enige voorbeeld waarin Lope de meest negatieve eigenschap van de Indianen, het kannibalisme, relativeert. In Arauco domado speelt de toneelschrijver ook met dit beeld, door, bij monde van de grappenmaker van het stuk, een opmerkelijke vergelijking te trekken tussen de transsubstantiatie van het brood en de wijn en het eten en drinken van vlees en bloed.³⁸

37 Lope, El Brasil, p. 278.

38 Zie Teresa Kirschner, Técnicas de representación en Lope de Vega, Londen 1998, p. 108-109.

Indianen en Hollanders: wie zijn de goede gelovigen?

Behalve het aspect van de ‘barbaarsheid’ van de Hollanders speelt religie een wezenlijke rol in dit toneelstuk. In de contemporaine Spaanse literatuur gaat de figuur van Amerika vaak vergezeld door een andere allegorische figuur: Idolatría, hetgeen niet verbazingwekkend is als men bedenkt dat de heilige missie van de Spanjaarden in de Nieuwe Wereld het uitroeien van afgoderij betrof.³⁹ Deze figuur speelt echter geen rol

39 Beide figuren verschijnen ook samen in visuele bronnen. Zugasti, ‘La alegoría de América’, p. 457, 465-468. De duivel verschijnt in enkele toneelstukken over Amerika met tot Amerika behorende attributen, zoals pluimen. In toneelstukken uit die tijd wordt het idee gepropageerd dat de Spanjaarden de Indianen willen vermenselijken door ze van de duivel te bevrijden. C.H. Rose, ‘El diablo vestido de plumas’, in: II Congreso Iberoamericano de teatro: América y el teatro español del Siglo de Oro, Cádiz 1998, p. 476.

[p. 109]

in het hier besproken toneelstuk, omdat Brazilië, zoals ze bij haar eerste verschijning al vertelt, ‘gezuiverd is van het oude barbarisme’, aangezien ‘ze (nu) baadt in het water van de doop’.⁴⁰ Hiermee wordt een link gelegd tussen barbarisme en religie: de Indianen hebben het katholieke geloof omarmd dankzij de Spanjaarden en daardoor lijken ze tot een hoger menselijk niveau te zijn verheven. De aankomst van de Hollanders - die niet katholiek zijn en worden gesteund door de evenmin katholieke Joden - brengt de welvaart van Brazilië in gevaar, aldus Lope. Hiermee laat hij de Spaanse ontevredenheid over de groeiende machtsuitoefening van de vloten van de Republiek en de WIC in Atlantische wateren doorklinken.

Om het contrast tussen de Indianen en de Hollanders vanuit religieus perspectief extra kracht bij te zetten voert Lope de figuur Ketterij op die in dialoog gaat met Brazilië. Deze scène sluit het tweede bedrijf af. De Ketterij laat Brazilië de bebloede velden zien en vertelt haar dat alles door haar zwaard veroorzaakt is. De arrogante Ketterij, als spreekbuis van de Hollanders, zegt tegen Brazilië dat de Spaanse vloot verslagen naar Spanje zal terugkeren en dat zij Brazilië het leven zal ontnemen. Bewogen door de waarheid en de rede, en de figuur van Katholieke religie volgend, hoopt Brazilië op haar beurt ook overwinnend te voorschijn te komen.⁴¹

Het mag duidelijk zijn dat bij de vergelijking tussen Indianen en Hollanders de laatsten de slechtste rol toebedeeld krijgen. Ze zijn inferieur aan mensen die van oudsher als barbaren werden beschouwd, zowel in daden als in geloof. Bovendien plaatsen ze zich door hun wrede optreden tegen de bevolking van Brazilië in de rol van bloeddorstige onderdrukker, een rol die in het kader van de Spaanse zwarte legende aan de Spanjaarden werd toegekend.⁴² Dat deze zwarte rol niet meer bij de Spanjaarden hoort, laten Brazilië en haar bewoners in dit toneelstuk zien: ze scharen zich achter de Monarquía Católica, die ze als hun beschermer beschouwen.

40 Lope, El Brasil, p. 267.

41 Idem, p. 284.

42 Deze omgekeerde leyenda negra is daarna ook te vinden in Portugese bronnen, zoals oorlogskronieken of verslagen, zoals de memorias diarias da guerra do Brasil (1630-1638) of de História da guerra da Pernambuco, voltooid in de jaren 1660. Zie: Eddy Stols, ‘“Brasil versuymd” andersom gezien, de Brazilianen over hun Hollandse verleden’, in: J. Lechner, H. Ph. Vogel e.a. (red.), De Nieuwe Wereld en de Lage landen, Amsterdam 1992, p. 115-135.

Quevedo: vrije mensen of opstandelingen?

In zijn politieke satire La Hora de todos y la fortuna con seso wijdt Quevedo een hoofdstuk aan de Holandeses in Chili. Dat land werd bewoond door de Araucaanse Indianen, gevreesd om hun oorlogszuchtigheid en opstandigheid. De zware en lange oorlog tegen de Araucanen prikkelde de verbeelding van de Spanjaarden, aangezien ze nooit helemaal onderworpen konden worden. Verschillende literaire werken hebben dit thema als onderwerp, zo ook het eerder genoemde toneelstuk van Lope de Vega, Arauco domado.⁴³ Het

43 De Spanjaarden kwamen in 1557 in Chili aan. De oorlog in Chili is het meest gebruikte onderwerp betreffende Amerika bij de Spaanse literaire auteurs van de Gouden Eeuw. Het werk van Lerzundi is de eerste poging om alle toneelstukken over de verovering van Chili onder de loep te nemen. Zie Lerzundi, Arauco en el teatro (n. 21).

[p. 110]

is dus niet vreemd dat Quevedo een link zag tussen de Hollandse opstandigheid en die van de Araucanen en dat hij dit als basis zou gebruiken voor een politieke vergelijking.

De essentie van de tekst is als volgt: een Hollands schip komt in Chili aan om, in de woorden van de kapitein, vriendschap en handel aan te bieden aan de autochtone bevolking. De kapitein stelt zich zelf en zijn bemanning voor als oude onderdanen van de Spaanse koning. In een langdurige en bloederige oorlog om hun vrijheid hebben de Hollanders vele mensen verloren, aldus de kapitein, maar ze zijn er in de loop der tijd in geslaagd om vele gebieden aan de Spaanse monarchie te ontnemen, zelfs in Amerika: Brazilië. Volgens de kapitein lijken de Republiek en Chili zeer op elkaar; de Indianen vechten immers eveneens steeds tegen de Spaanse overheersing.⁴⁴ Dit moet als een sterk argument gelden om vriendschap te sluiten. Met typische Nederlandse cadeaus zoals spiegels, een verrekijker, boter en kaas proberen ze de Indianen gunstig te stemmen: met de aankomst van het ‘uur’, het personage dat een omslag in de gebeurtenissen introduceert, trekken de Araucanen zich terug om te overleggen. Hun besluit blinkt uit door wijsheid: ze beslissen het aanbod van de Hollanders tot samenwerking af te wijzen.

Het is duidelijk dat Quevedo het Indiaanse opperhoofd gebruikt als spreekbuis voor zijn eigen politieke ideeën. De bewoners van de Republiek staan bekend om hun opstand en hun plunderingen. Met deze beelden worden ze ook in de tekst van Quevedo geïntroduceerd. Bovendien speelt de auteur in op een ander destijds bekend beeld: de handige wijze waarop de Hollanders in de Nieuwe Wereld de Indianen en de Afrikaanse slaven manipuleerden om zich te keren tegen de Spaans-Portugese overheersers.⁴⁵ Deze voorstelling past in een bredere beeldvorming over de bewoners van de Nederlanden als opstokers en manipulatoren. In de eerste fase van de Opstand kwam dit beeld veelvuldig voor in de Spaanse bronnen, maar toen betrof het de Hollandse activiteiten op eigen bodem. Na 1621 klagen Spaanse auteurs over deze aanstichters van grote conflicten op het internationale politieke toneel.⁴⁶

In zijn reactie ontkent het Araucaanse opperhoofd de vermeende gelijkenis met de Hollanders: zij waren onderdanen van de Spaanse koning en zijn in opstand gekomen als verraders, terwijl de Araucanen ‘defendemos lo que es nuestro, conservamos la libertad, no la hurtamos’.⁴⁷ Ze verdedigen hun rechtmatige vrijheid, ze stelen die niet. Bovendien betekent van heer te veranderen niet dat men vrij wordt. Dit is eerder een teken van onstandvastigheid, ‘mudar de señor no es ser libres, es ser mudables’. Dit maakt de Hollanders onbetrouwbaar, wat ook blijkt uit hun gedrag tegenover de elementen: ze bedriegen de zee, waaraan ze met hun dijken de ruimte ontnemen.⁴⁸ De Indianen zijn niet van plan om een alliantie aan te gaan met mensen die anderen hun bezittin-

44 Quevedo, La hora, p. 309-310: ‘Y vosotros y mi república sois tan parecidos en los sucesos [...]’.

45 Stols, ‘Brasil versuymd’, p. 128. In meerdere relaciones van de tijd treffen we toespelingen op dit beeld van de bewoners van de Republiek, zoals in: relación verdadera del martirio que dieron los hereges al observance y religioso varón [...] en la isla de Puná, que está en la provincia de Quito, en las Indias del Peú, este año de 1624. Madrid 1625.

46 Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 164-165.

47 Quevedo, La hora, p. 312

48 In dit hoofdstuk drijft Quevedo de spot met de geografie van Holland. Zie Rodríguez Pérez, De Tachtigjarige Oorlog, p. 192.

[p. 111]

gen ontnemen. Als de Hollanders van de Spanjaarden Amerikaanse gebieden willen stelen, hoe moeten de Araucanen dan in deze mensen geloven? De Hollanders begeren Amerika en willen zich daar graag vestigen. De Hollanders, die met de Duitsers en de Italianen de Spaanse zwarte legende op gang hadden gebracht, zijn degenen die nu de Spaanse positie in Amerika benijden.⁴⁹ Quevedo was zelf zeer goed op de hoogte van de zwarte legende over Spanje. Al in 1609, in zijn eerste werk van politieke aard, de España defendida, waarschuwde hij zijn landgenoten voor die buitenlandse naties die valse en kwade berichten over Spanje de wereld instuurden.⁵⁰

De Indianen, zelfs de oorlogszuchtige Araucanen, zijn superieur aan en wijzer dan de Hollanders: ze wijzen een alliantie met de Republiek af. Ze zijn opstandig, maar daar hebben ze het recht toe, de Hollanders niet. De Indianen zijn ethisch superieur. Het is eenvoudigweg not done om tegen je rechtmatige heer in opstand te komen.

49 M. Aguilera, España en los clásicos españoles, Bogotá 1952, p. 44; Quevedo, La hora, p. 178.

50 V. Roncero-López, Historia y política en la obra de Quevedo, Madrid 1991, p. 24.

Conclusie

In het voorafgaande hebben we gezien hoe twee Spaanse werken het negatieve beeld van de Hollanders versterken aan de hand van verschillende vergelijkingen met de Indianen: het toneelstuk van Lope concentreert zich op de elementen van barbaarsheid en religie, terwijl bij Quevedo de begrippen vrijheid en opstand de belangrijkste rol spelen. In vergelijking met de Hollanders komen de Indianen steeds naar voren als de superieure, ‘betere’ mensen. Bovendien kiezen de Indianen in deze bronnen de Spaanse kant en laten zij zich niet inpalmen door de listen van de Hollanders, die hen proberen op te stoken tegen hun rechtmatige Spaanse heer. Deze bewuste keuze van de Indianen voor de Spaanse partij en het uitbeelden van de Hollanders als gewelddadige moordenaars in Amerika zorgen ervoor dat de Spaanse zwarte legende omgekeerd wordt: niet de Spanjaarden, maar de Hollanders zijn degenen die anno nu wreedheden verrichten. Zij zijn de bloeddorstige overheersers.

Abstract - Europe was not the only theatre of war where the Dutch Republic and its enemy the Spanish Monarchy crossed daggers. America also played an essential part in the conflict, especially as the seventeenth century progressed. Contemporary Spanish sources reveal the way the image of the American Indian, frequently represented in a negative light, is elevated to an almost exemplary level, when compared to Dutch rebels and heretics. Basing our analysis on Lope de Vega's play El Brasil restituido and on Quevedo's satiric prose work La hora de todos we can see how the American subjects of his Catholic Majesty are represented as superior to those of the Dutch Republic, both in obedience and religion.