Logo DBNL
De Zeventiende Eeuw. Jaargang 6 (1990)

De Zeventiende Eeuw. Jaargang 6

(1990)– [tijdschrift] Zeventiende Eeuw, De–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Adieu, mijn geld!
De Leidse loterij van 1596.1.
Karel Bostoen

In volle zomer, op 1 augustus van het jaar 1596 om 12 uur 's middags, begon de trekking van de Leidse loterij. Pas ver in de volgende maand op 22 september om 8 uur 's ochtends zou het eindsignaal weerklinken. Gedurende 52 etmalen droeg men er een ontzagwekkend aantal rijmpjes of prozen voor: in totaal 281.232. De literaire kwaliteit van de rijmpjes speelde geen rol bij het al dan niet behalen van prijs. Ieder die inlegde, gaf zonder meer een rijmpje op. Kocht hij zeven loten, dan werd ditzelfde rijmpje zeven keer getrokken en voorgedragen. Kocht hij er 2000, dan weergalmde 's mans ego 2000 keer door de Breestraat. Er werden 28.159 prozen opgegeven voor een totaal van 281.232 gekochte loten, gemiddeld dus ongeveer één proze op tien loten.

De lotenverkopers of collecteurs schreven de prozen over in een register, waarbij ze lotnummer, naam en vadersnaam vermeldden en veelal ook het beroep en adres van de lotenkoper of inlegger. Deze registers werden na afloop van de loterij samengebonden in vijf banden. Slechts één band met hoofdzakelijk Leids materiaal is overgeleverd, de zogenaamde band D. Deze bevat 11.306 prozen of 40% van alle opgegeven rijmpjes.

De kans om een prijs te winnen was gering: tegenover 280.501 nieten stonden slechts 731 prijzen, dat wil zeggen een kwart procent of een prijskans van 1 op 400. Ter vergelijking: bij de Staatsloterij is de prijskans weliswaar 50% of 1 op 2, maar iedereen weet dat zelfs dan de kans op rijkdom gering is.2.

De prijzen bestonden uit zilverwerk en geld. De meest voorkomende prijs, namelijk 500 keer van de 731, was een zilveren lepel. De rest van de prijzen bestond uit het betere zilverwerk: bokalen, schalen, bierbekers, roemers, kroezen, onderriemen en sleutelkettingen.3. Maar de inleggers waren natuurlijk uit op de zeven hoofdprijzen en de hoogste prijs. Dit waren vergulde bokalen met deksel en een aanzienlijk bedrag aan guldens. De hoogste prijs had de tegenwaarde van een huis, de zevende of laagste van de hoofdprijzen had nog de tegenwaarde van het jaarloon van een ongeschoold arbeider. Ook het trekkingsregister met de prijzen is bewaard gebleven, zodat we precies weten bij wie welke prijs terecht is gekomen.4.

Inrichting

De trekking begon op 1 augustus met de voorlezing van het reglement. Het is aan dit reglement dat we hier - bij onstentenis van ooggetuigenverslagen - de beschrijving zullen ontlenen van de gang van zaken tijdens de trekking. Die trek-

king vond plaats op de Pensmarkt in de Breestraat, dat wil zeggen schuin tegenover de gevel van het stadhuis. Op een podium bevonden zich twee grote rieten korven met een ‘trekgat’ aan de zijkant van onder. Op de achtergrond prijkten op een stellage de te winnen prijzen. In de ene korf zaten de 281.232 briefjes met prozen, opgerold en geringd. In de andere korf, zorgvuldig dooreengemengd, de 280.801 briefjes met nieten en de 731 briefjes met prijzen. Omdat de trekking dag en nacht doorging, werkte het trekkingspersoneel in ploegendiensten. De trekker (er waren er vier van) trok de briefjes met tot aan de elleboog ontblote armen nadat hij eerst als een goochelaar zijn beide handen aan het publiek had getoond. Hij trok de proze, maakte die open en gaf het getrokken proosbriefje aan de lezer (daar waren er eveneens vier van) die op de proze zijn voordrachtskunsten beproefde. Vervolgens trok hij het niet- of prijsbriefje en gaf dit aan een andere lezer, meestal een komisch talent in wiens stem op dat ogenblik alle geluk en ongeluk van de wereld schuilde en die, vanwege zijn meest voorkomende uitlating, met ijzeren konsekwentie de ‘niet-roeper’ werd genoemd. Deze taak werd onder anderen toevertrouwd aan Pieter Corneliszoon vander Mersch, de bekende zot van de Leidse kamer, die we ook vaak als lezer zien optreden.

Twee schrijvers hielden een dagregister bij over het begin, de voortgang en over de aanwezigheid van het personeel en daarnaast noteerden ze de uitgekomen prijzen in een apart trekkingsregister. Twee gecommitteerden van het stadsbestuur waren eveneens in ploegendienst permanent aanwezig; twee boden lieten hen twaalf uur op voorhand weten wanneer ze precies aan de beurt waren, haalden hen op en brachten hen ook weer thuis. Personeelsleden die langer dan een kwartier te laat kwamen, riskeerden een forse boete: ze verbeurden één gulden, dat wil zeggen iets meer dan de prijs van drie loten, ten bate van de armen.

Doel

De loterij was voor een goed doel georganiseerd, namelijk ter bekostiging van de bouw van een nieuw pest- en dolhuis in de Camp dat het St.-Ceciliaklooster moest vervangen. Van totale nieuwbouw is het evenwel niet gekomen. Met de opbrengst van de loterij werd op de benedenverdieping van het voormalige klooster een krankzinnigengesticht ingericht dat uit 21 cellen bestond en uit zes zalen voor ‘idioten’ of ‘slechte [= zwakzinnige] kinderen’.5. De bovenverdieping werd verbouwd tot ziekenhuis voor de verpleging van armlastige zieken. De enige nieuwbouw bestond uit een nieuwe ziekenzaal met 56 bedden naast het oude klooster en een aantal proveniershuisjes voor bejaarden die zich in het gasthuis hadden ingekocht.6. De nieuwe instelling voor pestlijders en krankzinnigen wordt in de archivalia met betrekking tot de loterij als het (nieuwe) Catherijnengasthuis aangeduid. Op de kaart of het programma van de Leidse loterij werd een idee gegeven van de toekomstige inrichting van dit nieuwe gasthuis.7.

Voor zeer veel inleggers stond de beoefening van de christelijke deugd Caritas of naastenliefde centraal, blijkt uit het overgeleverde materiaal. Natuurlijk hoopten ze intussen openlijk of stiekum op het ‘Fortuyn’, maar innerlijk hadden de meesten al afscheid genomen van hun inleg. Het ‘Adieu, mijn geld!’ weerklonk dan ook herhaaldelijk in de prozen.

Sociaal-culturele informatie

De prozen vormen een uiterst belangrijke informatiebron op alle mogelijke gebieden van het sociaal-culturele leven. De Leidse bevolking bestond toen voor 70% uit immigranten, voornamelijk afkomstig uit het Zuiden, vandaar de talrijke Franstalige prozen die min of meer fonetisch werden opgetekend en die meestal pas bij hardop lezen hun inhoud prijsgeven. Maar Leiden had ook een intellectuele toplaag van internationale samenstelling. Buitenlandse hoogleraren en studenten kochten evenzeer loten om het goede doel te steunen als andere Leidenaren. Ze gaven hun prozen veelal in het Latijn op. In tegenstelling tot de Franstalige prozen werden die in het Latijn praktisch foutloos genoteerd. Door deze inbreng van het internationale geleerdenmilieu onderscheidt zich de Leidse prozenverzameling van andere bewaard gebleven verzamelingen. Toch moet men er voor waken om aan die bijdragen te veel belang te hechten. Naar schatting is slechts 1% van de prozen uit die intellectuele hoek afkomstig.

Een flink deel prozen was gemaakt door Leidenaren die het schrijven niet machtig waren. Op grond van hetgeen bijvoorbeeld mevrouw De Booy en Van Deursen meedelen over de algemeen gebrekkig ontwikkelde schrijfvaardigheid, kon naar schatting toen ongeveer driekwart tot de helft van de Leidse bevolking niet schrijven.8. Velen hadden zich die vaardigheid nooit eigen gemaakt en anderen waren ze kwijt geraakt omdat ze die nooit hoefden toe te passen. Zeer veel rijmpjes vertonen dan ook alle kenmerken van de zogenaamde ‘oral poetry’ of mondelinge literatuur.9. Dit wil zeggen dat vaste wendingen, stoplappen en herhalingen in die rijmpjes domineren.

Hun poëtische bijdrage noemen de inleggers zelf een ‘avys’ of een ‘woord’, nooit een proze. ‘Prose’ is de term die we in het reglement vinden.10. In overgrote meerderheid bevatten de opgegeven prozen een stelregel of mededeling ter algemene kennisname. Die was meestal op rijm, maar het rijm was geen vereiste. Mijn indruk is dat intellectuelen en lieden van stand juist een rijmloze bijdrage opgaven. Het ‘avys’ wordt bij hen eerder een devies, motto of leus.

Indeling prozen

Voor een indeling van het prozenmateriaal kunnen we ons het best laten leiden door de intentie die in de rijmpjes tot uiting komt. In de retorica en poëtica kennen we daarvoor de categorieën docere, delectare en movere.

In de afdeling docere vallen de prozen die tot doel hebben te beleren en te stichten. Daarin prijst men deugden als geloof, hoop, naastenliefde, vrijgevigheid en spaarzaamheid en hekelt men ondeugden als inhaligheid, dronkenschap, haat en nijd. Onder het docere vallen voorts ook stelregels over Gods almacht, uitlatingen over de sociaal-economische situatie, de politiek en de onberekenbaarheid van het lot of de fortuna. Tot dit laatste type behoort het veelvuldig voorkomende:

 
Het wilde fortuyn loopt overt velt,
 
heb ick gheen prijs, hadieu mijn gelt!11.

In de afdeling delectare vallen de prozen die voornamelijk het amuseren tot doel hebben. We vinden hierin komisch verwoorde aggressie en kritische uitingen ten aanzien van de geringe prijskansen. Kunstige staaltjes van rederijkerswerk vallen hier ook onder; voorts antiklerikale en antipapistische stelregels,12. ook leedvermaak zoals de proze van een Rotterdammer die luidt:

 
Hoe sullen die van Leyen grayen [ = huilen]
 
alse het groete lot
 
de poert uet syen drayen!13.

Binnen de categorie delectare vallen ook de zogenaamde niet-prozen, dat wil zeggen elliptische prozen waarvan de pointe ligt in de praktisch onvermijdelijke kreet ‘niet’ [ = niets] van de ‘niet-roeper’, zoals:

 
De jongste van Spanbrouc doet vragen
 
wat de vrijsters onder haer schortecleet dragen.14.

In plaats van het verwachte antwoord hoorden de omstanders evenwel: ‘een zilveren lepel!’. Naast dergelijke min of meer obscene prozen, komen ook scatologische prozen voor en prozen over huwelijksproblemen, zoals de kennisgeving van een Leidse tuinder:

 
Ick poot kool, wilse niet wassen nae mijn behagen
 
Soo krijgh ick van mijn wijf slaegen.15.

Onder het movere vallen de prozen die op de emoties van het publiek werken zodat het zich met de gevoelens van de inlegger kan identificeren. De gevoelens medelijden en angst die we kennen vanuit de katharsistheorie van Aristoteles zijn hier ruim vertegenwoordigd. Weeskinderen, bejaarden, blinden, vluchtelingen, een alleenstaande moeder met twee tweelingen, een vader van acht kinderen en andere ongelukkigen getuigen vrank en vrij van hun pech en hopen op ten minste een klein prijsje ter compensatie daarvan.

Economie

De prozen waarin men zich uitspreekt over de sociaal-economische situatie, verdienen hier een aparte bespreking. Zonder hun retorisch-ethisch karakter uit het oog te verliezen, zou ik ze ook willen zien als onalledaagse uitspraken over de dagelijkse werkelijkheid. Omdat we bijvoorbeeld over lonen en prijzen in het verleden nog lang niet alles weten, kunnen ook de prozen tot de kennis daarvan hun eigen bescheiden bijdrage leveren.16. Zo is daar ene Barent Willemszoon die in zijn proze laat weten dat hij een hele namiddag werkte voor zes stuivers.17. Prozen kunnen ook gegevens over detailhandelsprijzen bevatten. Allerlei inleggers laten namelijk horen dat ze een bepaald produkt hebben verkocht, waarvan ze het geld naar de loterij hebben ‘gebrocht’. Een stuk zeil kost bijvoorbeeld zes stuivers18., leren we, een pond breistokken (om netten te breien?) 1 gulden 16 stuivers,19. een haan 2 gulden 5 stuivers en een paard 4 gulden 12 stuivers.20. Be-

zems, oliezakken, melk, garen en wol, uien en penen, appels en noten, brood, gist, teertonnen: van alles wordt er verkocht, waarvan het geld naar de loterij wordt ‘gebrocht’.21. Ook prijzen van tweedehandsgoederen komen we tegen: een kind verkoopt zijn wagen voor 6 stuivers en een vrouw haar pels voor hetzelfde bedrag.22. Een nadeel in veel gevallen is dat we in het duister tasten over de kwantiteit en kwaliteit van de verkochte produkten, maar wanneer drie vrouwen onafhankelijk van elkaar hun melk verkopen voor 18 stuivers, dan kan men er wellicht van uitgaan dat het hier de dagopbrengst van één koe betreft.

De Leidse prozen zijn niet de enige die bewaard zijn gebleven. Vermoedelijk bevatten de prozenverzamelingen van andere steden eveneens dergelijke mededelingen. Het is dus een type bron dat hierbij - ondanks de beperking dat de gegevens erin vaak minder exact zijn dan we zouden wensen - warm in de aandacht van economisch-historici wordt aanbevolen.

Sommige inleggers drukken ook hun tevredenheid uit over de heersende welvaart in Leiden:

 
Neringe
 
maect goede teringe
 
om veel te hoven [ = potverteren]

lieten de Leidse slagers 512 keren horen,

 
Wil daer voor dancken
 
als goede rancken
 
die Heer hier boven.23.

Het leverde de goede ranken een zilveren schaal van zes ons op en aan ons de wetenschap dat er ook tevreden Leidenaren waren. Tot op de dag van heden een zeldzaam verschijnsel. Voor een Amsterdammer stond intussen vast dat de goede tijden aan de zeevaart te danken waren,24. maar wat wisten ze in Amsterdam van de textielnijverheid, de motor van de Leidse welvaart? In het tijdvak 1535-1565 was de koopkracht in het gewest Holland hoger dan overal elders in Europa (met uitzondering van Antwerpen). Zo niet in Leiden waar de lakennijverheid helemaal in het slop was geraakt.25. Na de ellendige beginjaren van de oorlog lijkt de koopkracht in Holland - en nu ook te Leiden - zich veel gunstiger te ontwikkelen dan overal elders in Europa.26. Afgezien van tijdelijke onaangenaamheden als te dure rogge in 159527. en een muizen- en rattenplaag in 1596,28. houdt dit toch in dat Leiden - anders dan de overige Hollandse steden - in het laatste kwart van die rampeeuw voor het eerst enige reden tot tevredenheid had. De oorzaak van die Leidse economische bloei valt samen met de komst en bloei van de saainering die eind zestiende, begin zeventiende eeuw de belangrijkste industrie was.29. Het is bekend dat deze industrie vooral in het geïndustrialiseerde deel van Vlaanderen was gelocaliseerd, met name te Hondschote dat in 1582 door de Spanjaarden werd veroverd. Minder bekend wellicht is dat Leiden nogal wat moeite had gedaan om Hondschotenaren over te halen om naar de Sleutelstad te komen.30. Niet zonder succes overigens: we treffen nogal wat inleggers in de loterij aan die juist uit deze plaats afkomstig zijn. Waar in andere Hollandse steden immigranten wel eens afbreuk aan de welvaart deden,31. lijken ze aan Leiden

daarentegen voornamelijk voordeel te hebben gebracht. ‘Of de saeyen altijt even dier zijn?’32. vraagt de vrouw van een Leidse drapier. Op het eerste zicht is dit een schoolvoorbeeld van een niet-proze, die suggereert dat de saaien juist goedkoop zijn en die we dus mogelijk als de reclameslogan van een prijsbreker moeten interpreteren. Toch kan op grond van deze proze de volgende probleemstelling worden geformuleerd: was het in die jaren een algemeen verschijnsel dat de saaien in prijs zakten vanwege overproduktie?33. Was Leiden soms met behulp van prijsverlaging korte metten aan het maken met zijn concurrenten? Dit moge speculatie van een leek op economisch-theoretisch gebied zijn, het valt intussen niet te ontkennen dat sommige prozen nuttige diensten kunnen bewijzen bij het formuleren van probleemstellingen ten behoeve van historisch-economisch onderzoek.

Een aantal inleggers heeft ook besef van sociaal onrecht. Het is algemeen bekend dat de grote vissen de kleintjes eten, liet een anonymus 128 keer horen.34. De ironie wil dat dit beeld nu juist het merkteken van onze Staatsloterij is geworden.

De armen zijn altijd de dupe, meent Aeltgen Dircxdochter35. en wat te denken van de schrijnende proze van Doe Reyersdochter uit Warmond die inlegt voor een weesmeisje, omdat anderen niet op het idee komen:

 
Om dat het een weeskint is,
 
krijcht sij geen Lot,
 
tis mis.36.

Maar geen proze vat beter het grondthema samen van het hele loterijgebeuren dan die van Fijtgen Meeteewesdochter uit Leiderdorp voor wie de echte welvaart in het welzijn van de zwakken in de maatschappij is gelegen:

 
Daermen een ygelijck Godt siet vreesen
 
Daermen voorstaet weedewen en weesen
 
Daermen wel oordre en liefde siet hanteren
 
Daer moeten de landen wel prospereeren.37.

Vorige Volgende

Over dit hoofdstuk/artikel

auteurs


plaatsen


datums