Yang. Jaargang 27

[p. 95]

Zestien op twintig
Charles Ducal

Als student heb ik, twintig jaar geleden, bij Hugo Brems een seminarie gevolgd over ‘de socialistische verzen van Herman Gorter’.

In feite was het de professor die college kreeg. Vooral van Fred, mijn boezemvriend, en mij. Wij waren, castrist en maoïst, afgekomen op dat ‘socialistische’, maar merkten al gauw dat wij de enigen waren die recht van spreken hadden. Elke bijeenkomst namen wij dan ook het woord: over de naïvi-teit en kleinburgerlijkheid van Gorter; over poëzie in dienst van de klassenstrijd, over de rol van de kunstenaar onder de diktatuur van het proletariaat, enz.

Schreef Gorter: ‘De arbeidersklasse danst een grote reidans aan de oceaan...’, dan snoerden wij de dichter dadelijk de mond, stuurden die huppelende proleten snel naar hun fabrieken met de opdracht er stakingen te organiseren en revolutionaire cellen op te richten, en gaven de professor de raad eindelijk eens werk te maken van Mao's traktaat Sur la littérature et l'art à Yenan.

Op het mondeling examen zei hij dat ik meer over China wist dan over poëzie. Hij hoopte dat dat zou veranderen en gaf mij een 16.

Zes jaar later vroeg ik een vriendin, een assistente aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, of zij een anoniem mapje met een dertigtal gedichten aan Hugo Brems wou geven, met de vraag ze te lezen en te beoordelen. Maanden later kreeg ik via haar een briefje: ‘deze gedichten vind ik, globaal gezien, goed tot zeer goed.’ Plus een vel commentaar en goede raad.

- Hij denkt dat je een oudere man bent, zei mijn vriendin.

Ik voelde mij zeer gevleid.

Nog eens tien en twaalf jaar later heeft Hugo Brems mijn dichtbundels besproken in Ons Erfdeel. Uit die recensies blijkt nogal wat waardering, zoiets als een 16 op 20. En de commentaar zegt zoveel als: verdiend, dit keer.

Dit alles vertel ik even om duidelijk te maken dat ik mij, sinds mijn revolutionaire opstoot, nooit heb afgevraagd wat ik van Hugo Brems dacht, maar wel wat Hugo Brems van mij dacht. Ik heb zijn recht van spreken (over poëzie) eigenlijk altijd vanzelfsprekend gevonden, en dat zegt natuurlijk iets over mijn zelfbeeld als schrijver, maar toch ook over het gewicht van Brems' oordeel in de literaire wereld. Ik vermoed dat Yang de vraag wil opwerpen of die positie wel terecht is.

Welnu, ik vind Brems een voortreffelijk criticus.

Ik vind dat als dichter, omdat hij mijn poëzie naar waarde heeft geschat. Ik vind dat als lezer, omdat zijn essays mij niet alleen kunnen boeien, maar vaak ook doen zien wat ik tevoren niet zag. Zijn lezing van Kopland bijvoorbeeld (in De Dichter is een koe) heeft de mijne niet weinig verrijkt.

Hugo Brems is, in zekere zin, zelfs van mijn eigen poëzie een betere lezer dan ikzelf. Daarmee bedoel ik dat in zijn besprekingen soms lijnen of verbanden worden blootgelegd waarvan ik me voordien maar half bewust was, omdat ik ze nooit op die manier zag scherpgesteld. Hij is geen criticus die vanop afstand even duimt of blaast, hij komt ‘erin’.

Zijn besprekingen zijn bovendien sterk ‘duidend’, dat wil zeggen thematisch interpreterend en toelichtend, waardoor ze voor minder getrainde poëzielezers een ideale introductie zijn.

[p. 96]

Ik vind dat Brems met name in Het huwelijk het literaire heeft onderkend. Niet als bijvoorbeeld Hans Warren, die met zijn aandacht voor mijn (vermeende) huishoudelijke luiheid, mijn vuile handen en viespeukerige fantasie, een uitstekende reclametekst heeft geschreven, maar geen poëziekritiek. Niet als Ton Anbeek, die Het huwelijk anekdotische poëzie heeft genoemd. Brems heeft in het (schijnbaar) anekdotische het typische herkend en dat heeft me zeer gerustgesteld.

Ik vind een oordeel van Brems ook belangrijk, omdat ik hem beschouw als een integer recensent. Hij is enerzijds zelden of nooit kwetsend, maar verwart anderzijds ook maar zelden de taak van de recensent met die van de promotiedienst.

Neem nu bijvoorbeeld zijn bespreking van De Buitenbocht van Gwij Mandelinck, zijn vriend en mederedacteur bij DW&B, in Ons Erfdeel ('89/5). Terwijl je de tekst leest, voel je hem vechten tegen de neiging zijn vriend te sparen, maar uiteindelijk staat er wat er moet staan, nl. wat (volgens hem) fout zit in Mandelincks bundel. Ik vind dat moedig. Neem zijn houding tegenover Dirk van Bastelaere. DvB heeft Brems' visie op poëzie, in een interview met Veto, ‘regressief’ en ‘kleinburgerlijk’ genoemd en gesteld dat de man als criticus heeft afgedaan, tenzij hij zich herschoolt. Geen malse woorden. Niettemin analyseert Brems in De dichter is een koe bladzijdenlang en met veel liefde een gedicht van Van Bastelaere om uit te leggen hoe goede poëzie werkt. Dat zegt iets over de man.

En over de criticus.

Hoewel Brems in sommige kringen doorgaat voor een conservatief criticus, een soort moderne Westerlinck die te sterk naar ‘het leven’ zoekt in de poëzie, vind ik hem ongeveer de ‘breedste’ poëziekenner die we hebben. Iemand die in staat is boeiend te schrijven over een gedicht van zowel Herman de Coninck als Gerrit Kouwenaar, en altijd zinvol, altijd met oog voor het eigene van de betrokkene. Dat hij daarbij voorkeuren verraadt en zich b.v. gevoeliger toont voor de suggestiviteit van Kopland dan voor de taaltransformaties van Speliers, bewijst alleen maar dat zijn ‘breedheid’ geen gebrek aan persoonlijkheid is.

In De dichter is een koe schrijft hij: ‘Als ik dan toch een poëtica moet hebben, dan is het er een waarin het gedicht als ding door de stem wordt aangetast en waarin het gedicht als stem stolt tot ding.’ (blz. 159) Ik vind deze ‘middenpositie’ (tussen de ‘taligen’ en de ‘belijdenden’, om het even simplistisch te stellen) typisch voor zijn openheid. Het is de ontkenning van fanatisme, dogmatisme en eenzijdigheid. Je krijgt bij iemand als Brems zelden het beklemmende gevoel dat je wel eens krijgt bij kritieken uit de ‘revolutionaire’ hoek: namelijk dat je zonder de ‘juiste’ filosofie en de ‘juiste’ kennis, als dichter tot de 19e eeuw en als lezer tot de ‘systeembevestigende massa’ behoort.

Poëtica's zijn onbruikbaar om kwaliteit op te meten. Dat lijkt me de impliciete stelling van De dichter is een koe. Ik denk dat Brems, méér dan Van Bastelaere vermoedt, bereid is ‘mee te gaan’ in diens poëtica. Om Van Bastelaeres gedichten te lezen. Niet om Herman de Coninck mee dood te slaan.

Ik denk dat dichters zich een zeer eigengereide, fanatieke en militante poëtica kunnen permitteren, omdat die hun poëtische energie kan vrijmaken. Maar een criticus is een kwaliteitsmeter naar ‘gewone’ lezers toe.

Ik vind Hugo Brems hiervoor the right man on the right place. Een essayist die in staat is helder uit te leggen hoe taal ontroering, verwondering en onzekerheid kan wekken, hoe poëzie iets beweegt, iets verschuift in onze taalgewenning en taalsleur.

[p. 97]

Een poëzieminnaar met een groter hart voor het gedicht dan voor de dichter.

Een keurige, tolerante heer, te democratisch om kamp te kiezen en te relativerend om zijn evenwicht te verliezen.

Een ‘kleinburger’ dus.

Zo iemand is moeilijk heroptevoeden.

Dat merkte ik twintig jaar geleden al.