Yang. Jaargang 26

[p. 118]

De profundis
Hans Vandevoorde

Het satanisme duikt in elk fin de siècle met grote hevigheid op. Le nouvel observateur (20-26/12/90) wijdde onlangs een dossier aan de terugkeer van de duivel: rituele misdaden, beheksing, uitdrijvingen, satanische rock, enzomeer. 37% van de Fransen gelooft in het bestaan van de duivel, dubbel zoveel als in 1968; 46% van de Italianen houden satan voor echt en levend en 2.000.000 Duitsers staan klaar om zich voor bezweringen of uitdrijvingen tot een tovenaar te wenden.

Honderd jaar geleden onderwierp Joris-Karl Huysmans in zijn roman Là-Bas, nu vertaald als Uit de diepte, het eigentijdse satanisme aan een kritische beschouwing.

In Uit de diepte wisselen twee verhalen elkaar voortdurend af. Het ene speelt zich af in het heden, het andere in de middeleeuwen. Nu eens lopen de verhaallijnen parallel, dan gaan ze weer uiteen en op het einde raken ze elkaar even.

De knoop tussen beide is Durtal, een schrijver met afkeer voor het leven, celibatair, ongelovig, maar die toch het bestaan van bovennatuurlijke zaken erkent. Hij schrijft een roman over de middeleeuwse blauwbaard, Gilles de Rais, eerst beschermer van Jeanne d'Arc, later alchemist en satanist, ten slotte kinderverkrachter en -moordenaar. Het verhaal van Gilles de Rais, die zoals Durtal ook de vrouwen verafschuwde, is een verhaal in het verhaal, dat niet rechtlijnig wordt verteld, maar de roman doorkruist. Stuksgewijze verspreid over de hoofdstukken wordt de vertelling opgedist: nu eens overpeinst Durtal het boek waar hij mee bezig is, dan overleest hij wat hij onlangs geschreven heeft, een andere maal wordt hij in een gesprek gesommeerd om iets over het einde van Gilles de Rais te vertellen, enzovoort. De geschiedenis is dubbel van opzet: de aanvankelijke zoektocht van Gilles naar het hogere wordt geconfronteerd met diens onnoemelijke lustmoorden. Maar die opperste perversiteit raakt zeer Batailleaans het mysticisme, waar Gilles uiteindelijk boetvaardig naar terugkeert.

Om de roman over Gilles de Rais met meer invoeling te schrijven wint Durtal inlichtingen in over hedendaags satanisme. Zijn bronnen daarvoor zijn zijn vriend des Hermies, arts, en mevrouw Chantelouve, een gehuwde dame (die overigens teruggaat op twee reële figuren, Henriëtte Maillat en Berthe Courrière). Des Hermies brengt Durtal in contact met de klokkenluider van de Saint-Sulpice, Carhaix, en met diens vriend, de astroloog Gévingey. Zij verschaffen respectievelijk informatie over het canonieke katholieke geloof en over exorcisme. De gesprekken tussen Durtal, des Hermies, Carhaix en Gévingey (niet steeds aanwezig) worden gevoerd bij de klokkenluider, wiens vrouw 's avonds eten voor het gezelschap kookt, gefourneerd van exquise spijs en drank door Durtal en des Hermies.

Op de avonden dat Durtal niet uit gaat eten bij zijn vrienden, heeft hij ontmoetingen met mevrouw Chantelouve. Zij heeft hem eerst anonieme brieven geschreven. Uiteindelijk kwam daar een rendezvous van en na wat tegenspartelen heeft zij zich aan Durtal gegeven, die nochtans al van meetaf aan een afschuw koesterde voor vleselijke lusten. Deze mevrouw Chantelouve staat in contact met kanunnik Docre, een satanist. Durtal houdt de relatie aan tot hij een zwarte mis met de kanunnik kan bijwonen. Wanneer de relatie afgebroken wordt, is ook de roman over Gilles de Rais zo ongeveer klaar. De gesprekken en de mijmeringen van Durtal aan de ene kant en zijn erotische wederwaardigheden met mevrouw Chantelouve aan de andere kant vormen de hoofdlijn van de roman. Dit dubbel kader wordt

[p. 119]

dan gespiegeld door het verhaal in het verhaal over Gilles de Rais. Maar de overeenkomsten zijn beperkt: Gilles de Rais en mevrouw Chantelouve hebben bijvoorbeeld een meervoudige persoonlijkheid die gemakkelijk van het ene extreem in het andere omslaat. Huysmans heeft echter vooral de verschillen willen accentueren, die te maken hebben met de voor Là-Bas centrale tegenstelling tussen het materialisme van de huidige tijd en het terugverlangde spiritualisme, waar de middeleeuwen voor staan. Daarom is er ook geen werkelijke samenval mogelijk tussen de twee verhaaldraden.

De verhaallijnen staan dus intern en extern tegenover elkaar als spiritualisme tegen materialisme, als ziel tegen lichaam. Daarmee heeft Huysmans het programma uitgevoerd dat hij door zijn alter ego Durtal laat formuleren: ‘als dat mogelijk is, moet de roman zich opsplitsen in twee delen die niettemin aaneengeregen of liever in elkaar gevlochten zijn, zoals dat in het leven het geval is: een deel voor de ziel, een deel voor het lichaam, en je moet je bezighouden met hun onderlinge reacties en raakpunten.’ (8-9).

Spiritueel naturalisme

Uit de diepte kan men in zekere zin een programmatische roman noemen, zoals het boek ook een roman à thèse, een documentaire roman en een satire is.

De roman begint met des Hermies die verwijten spuit aan het adres van het naturalisme. Het naturalisme is voor hem de belichaming van het materialisme, het heeft niets anders dan de onderbuik doorvorst en de naturalisten houden van deze tijd. Durtal is daarentegen volgens des Hermies ‘in zijn romans steevast tekeergegaan tegen het uiteinde van deze eeuw’ (21). De kunst kan volgens des Hermies ‘pas een vlucht nemen waar de zintuigen het laten afweten’ (5).

In de discussies met des Hermies neemt Durtal een gematigder standpunt in. Hij erkent de verworvenheden van het naturalisme. Wat hij zoekt is een ‘spiritueel naturalisme’ (6), een ‘supranaturalisme’ (18): ‘maar dan kom ik als ik de logische conclusie trek, uit op katholicisme van de middeleeuwen, op het mystieke naturalisme’ (14). In de middeleeuwen terug te vinden bij de Primitieven of bij Ruusbroeck;

Ook andere stromingen in de literatuur van het einde van de negentiende eeuw worden afgewezen. Daaronder bevindt zich het decadente kamp, ‘dat veel verder gaat [dan het liberale kamp], zich niets gelegen laat liggen aan het milieu, de wereld en de mensheid zelve, maar, onder het mom van een zielsmonoloog, erop los bazelt in het onbegrijpelijke koeterwaals van de telegramstijl.’ (9) Durtal doelt hier op de decadenten in enge zin rond het tijdschrift Le Décadent van Anatole Baju, waarvan Huysmans afstand had genomen.

Nochtans is zijn roman als een summum van decadentie in brede zin te beschouwen. Hoewel minder estheticistisch dan Tegen de keer (A rebours, 1884) hangt er in Uit de diepte toch een vleugje preciositeit en exotisme in de beschrijvingen bijvoorbeeld van eten en kledij. Het idee dat de kunst ‘zou moeten zijn als een beminde vrouw, buiten bereik, ver weg, in de lucht’ (224), dat zij buiten het bereik van de massa zou moeten bestaan, is een echo van het l'art pour l'art. Tot de decadente aard van de roman dragen nog bij: een uit het naturalisme voortgekomen nadruk op de fysiologie en het zenuwstelsel tegenover een hang naar mysticisme en een cerebrale ingesteldheid; een verheerlijking van het kwaad tegenover een afschuw voor het vulgaire; ten slotte de meest uitgesproken kenmerken van de ‘zwarte romantiek’: sadisme en perversie in combinatie met zwarte magie en fatale vrouw.

Vrouwenhaat

Eén van de aspecten die steeds terugkeren in Huysmans' romans en nog uitsprokener aan bod komen in Là-Bas is de misogynie. Huysmans deelt die met Baudelaire en met zijn tijdgenoot en vriend Villiers de l'Isle-Adam, in wie men des Hermies zou kunnen herkennen, aristocraat en kenner van de occulte wetenschappen. (Villiers putte bijvoorbeeld voor

[p. 120]

zijn romans uit de occulte werken van Eliphas Lévi, die ook des Hermies vernoemt.)

De vrouw kan alleen begerenswaardig zijn zolang ze verbeelding blijft. Voor de vleselijke behoeften heeft men de hoeren, ‘de slagersvrouwen van de liefde’ (98). Wil men meer dan het vlees van een vrouw, dan loopt dat steeds op een desillusie uit.

Hoewel Durtal dat al van bij het begin weet, verloopt de geschiedenis met Mevrouw Chantelouve toch weer langs hetzelfde patroon. Eerst gaat hij met tegenzin in op de schriftelijke avances, daarna drijft zijn verbeelding de begeerte op naar die onbekende vrouw, waarop hij zijn ‘drang naar het ongeformuleerde, naar de diepte die hem onlangs in zijn creatieve arbeid had gestimuleerd’ (100) projecteerde. De ontdekking van haar identiteit zwakt die idealisering af (‘beschikbaarheid doodde de chimaera’, 108), maar laat toch nog trekken van die ideale vrouw intact. Een eerste confrontatie in levende lijve houdt daar niets van over, maar de vrouw blijft mysterieus. Haar onbereikbaarheid (zij is getrouwd en zij lijkt niet geneigd tot overgave) zweept Durtals hartstocht op. Wanneer zij zich uiteindelijk toch geeft, blijkt zijn lust en liefde al over. ‘Waarom moest zij ook van die ontuchtige bevliegingen hebben? Zonder dat hadden zij misschien vrienden kunnen blijven, samen met mate de zonde bedrijven, elkaar op een betere manier beminnen dan op de mestvaalt van het vlees’ (208). Durtal verlangt slechts naar de verbreking van de relatie. Zolang die hem echter van nut is houdt hij die aan. Een copulatie bovenop stukjes hostie, waartoe de vrouw hem na de zwarte mis verleidt, geeft Durtal ten slotte een alibi om de band te verbreken.

De vrouw staat duidelijk aan de kant van de duivel. Onder de aanwezigen bij de zwarte mis horen vooral vrouwen en verwijfde mannen. De vrouw is een ‘bron van verdriet en verveling’ (92), een ‘domme gans’ (224) en is makkelijk tot ontrouw te bewegen. ‘Hij overdacht de ervaringen met vrouwen uit zijn jonge jaren, herinnerde zich de hoopvolle verwachting en de leugens, de bedriegerij en de ontrouw, de meedogenloze gemeenheid van de nog jonge vrouwenziel!’ (92) Zowel mevrouw Chantelouve als de vrouw van de conciërge zetten hun man horens op. Dezelfde visie uitte Huysmans al in het nog als naturalistisch bestempelde Marthe (Marthe, 1876): ‘Wat waren dat trouwens idiote coupletten! alsof een grietje en een regenscherm met baleinen niet hetzelfde zijn! allebei keren ze zich van je af en laten ze je in de steek als het slecht gaat of slecht weer is!’ (12) Ook in die roman is de vrouw alleen te verkiezen als ideaal wezen, veraf van de realiteit.

Katholicisme en occultisme

Durtals afkeer voor het lichaam en de vrouwen, zijn dualisme en hang naar het bovennatuurlijke en de aantrekkingskracht die de Kerk nog op hem uitoefende ‘door haar extatische en intieme kunst, door de pracht van haar legenden en door de stralende naïviteit van haar hagiografieën’ (16) brengen hem dicht bij het katholicisme. Op een bepaald moment betreuren des Hermies en Durtal hun onvermogen om te geloven zoals Carhaix. Zij lijken de positie van de schrijver Huysmans te vertegenwoordigen, van wie Là-Bas het laatste boek was voor zijn bekering tot het katholicisme en die al in A rebours duidelijk en ondubbelzinnig gericht was op het katholicisme, zoals hij twintig jaar later in een voorwoord tot dat boek schreef.

Hoe Huysmans opschuift naar het katholicisme, komt ook naar voren uit zijn houding tegenover het occultisme. Hij heeft met Villiers en zijn tijd een preoccupatie met het esoterische gemeen. Maar Huysmans is meer dan Villiers dubbelzinnig waar het zijn eigen visie betreft op fenomenen als alchemie, astrologie, spiritisme en satanisme. De personages nemen uiteenlopende standpunten in tegenover het satanisme, dat het uitvoerigst aan bod komt en het meest geloofwaardig schijnt, en tegenover de andere esoterische takken. Het meest lijkt Huysmans eigen visie samen te vallen met die van de twijfelaar Durtal - die zelfs spreekt van de ‘idioterieën van het occultisme’ (249) -, minder met die van des Hermies, die als wetenschapper betoogt dat het positivisme gefaald heeft. Deze haalt allerlei aan wat

[p. 121]

voor de huidige medische wetenschap onverklaarbaar blijft en citeert recente wetenschappelijke experimenten (zoals hypnose) die het occultisme lijken te bevestigen.

Fin de siècle

Het hedendaags satanisme blijkt à fin du compte maar een fletse en flauwe afspiegeling van het bloederige gebeuren vroeger. Daar is natuurlijk de veranderde maatschappelijke toestand voor verantwoordelijk: dergelijke bloederigheden worden nu niet meer getolereerd. Maar de oorzaak moet volgens des Hermies vooral gezocht in de degeneratie van de huidige tijd. Ook Carhaix meent dat de samenleving in staat van onbinding verkeert en dat er een nieuwe moet komen. Gévingey knoopt daar een vorm van chiliasme aan vast: de verwachting dat de komst van de Parakleet nabij is.

De mensopvatting van Durtal staat slechts schijnbaar in tegenspraak met de gedachte van decadentie. Hij meent dat er door de eeuwen heen niets veranderd is: ‘Nee, nooit, de mens is altijd dezelfde geweest; zijn ziel was een stinkende zweer ten tijde van Genesis en is op heden niet minder verrot. Alleen de manier waarop hij zondigt verandert; vooruitgang is niets anders dan dan de hypocrisie waarmee zijn ondeugden geraffineerd worden!’ (278-279) De geschiedenis van het verval herhaalt zich gewoon: ‘De uiteinden van de eeuwen lijken op elkaar’ (249)

Carhaix, des Hermies en Durtal vinden elkaar op het einde van de roman in een unisono verwensing van de eigen tijd. Durtal besluit: ‘Zij [de stinkende burgerlieden van deze smerige tijd] zullen er hetzelfde van maken als hun vaders en moeders: ze zullen hun darmen volplempen en hun ziel spuien door het onderlijf’. (303)

De kunst van conversatie en aversie

De gespreksvorm brengt een zekere levendigheid in de stof van de roman. Anders zou die meer een - niet geheel juist - vademecum geleken hebben van alle ketterse en satanistische ideeën die sinds de middeleeuwen leefden en die Huysmans vooral uit studies en kranteartikels kende.

Toch houden de conversaties de verhaallijn meer op dan dat ze die vooruitstuwen. Ze bevatten zelfs contradicties met het eigenlijke verhaal. Zo is het niet logisch dat Durtal geen weet heeft van het hedendaags satanisme, maar wel van de hedendaagse alchemistische praktijken (89).

Al met al doet Uit de diepte haast aan als een postmoderne documentaire dialoogroman à la Eco, die niet op coherentie afstevent en de onzekerheid van de werkelijkheid als grondslag heeft: ‘“Ach kom!” zei Durtal, die voor zijn deur stil was blijven staan. “Omdat je van alles kunt beweren en er niets zeker is, kan het licht op groen voor de succubatie! Het is eigenlijk een onderwerp dat meer voor de literatuur geschikt is!”’ (151). Boven de geschiedenis verkiest hij de stijl (22), want zij is geen echte wetenschap, maar steeds een persoonlijke interpretatie van feiten.

Zoals in de postmoderne roman mengt Huysmans in Là-Bas hoog en laag, gesprekken en spannende verhaaltjes (het historische verhaal van Gilles de Rais en de liefdesgeschiedenis met een vrouw). Tussendoor ventileert hij onophoudelijk zijn afschuw voor de moderne tijd met zijn amerikanisme en democratie, - wat we al uit zijn vorige romans kennen. Die stokpaardjes zouden de auteur op een oude zeurkous doen lijken, was er niet zijn bittere formuleringsdrift, die zich bijvoorbeeld uit in de atrociteit van de aanvallen op generaal Boulanger en op ambitieuze Rozekruizers als Péladan. Minder geslaagd zijn korte groteske passages over de conciërge die Durtals huis bij het afstoffen overhoop haalt. Huysmans vervalt er in het gebruik van hyperbolen, die in Op drift (A vau-l'eau, 1882) - dat in grote mate satirisch is - wel functioneren, maar soms ook daar wel eens te gezocht aandoen.

Op zijn best is Huysmans wanneer hij het barokke palet van zijn stijl mag bovenhalen om te schilderen of te schelden. Prachtige bladzijden zijn vooral de beschrijvingen van het schilderij van Grünewald en van ordinair stof, de verbeeldingen van de mystieke

[p. 122]

ervaring van Gilles de Rais en van diens boetedoening, en de weergave van de godslastering van kanunnik Docre. Op die momenten weet Huysmans zijn eigen mysticisme weer te geven doorheen heel de felheid van zijn schriftuur. De vertaling door de vroegere Joyce & Co bewaart de scherpte ervan, wat van die van Marthe niet gezegd kan worden.

Joris-Karl Huysmans, Marthe (vertaling Patrick Vandenbempt & Rudi Horemans), Dedalus, Antwerpen, 1989, 120p., 698 Bfr.

Joris-Karl Huysmans, Uit de diepte (vertaald door Geerten Meijsing en Kees Snel en van noten voorzien door Leo den Os), De Arbeiderspers, Amsterdam 1990, 317p., 998 Bfr.