Yang. Jaargang 26

[p. 48]

[p. 49]

De steen wordt stem
Graa Boomsma

Een mooi uitzicht kan heel aangenaam zijn, maar zij zat er graag met haar rug naartoe.

Haar eerste herinnering is, dat ze een zonsondergang beschrijft waarbij de zon in een grot van grijze wolken vuurrood wegzakt. Een negentiende-eeuwse ervaring aan de oostkant van Oakland, Californië, die ze in één volzin vastlegt. Ze is gefascineerd door die zin, die ze op een los vel heeft geschreven. De zon is al onder, het wordt donker, ze ziet alleen het witte papier met haar kinderlijk handschrift.

Wat weet ze later nog van Parijs, waar ze in 1878, toen ze vier jaar oud was, enkele maanden op een kostschool zat? Ze sprak Frans, werd gefotografeerd, kreeg snoep als ontbijt en spinazie en lamsbout als lunch. Parijs was vredig, en op een dag sprong er een zwarte kat op de rug van haar moeder. Ze hadden vast op een terras gezeten. De kat vulde haar herinneringsbeeld, ja, ze moesten wel op rieten stoelen buiten hebben gezeten. In Parijs liepen veel zwerfkatten rond, Parijs was opwindend.

Ze was een zondagskind en geboren als Waterman. ‘En ze droomde dat ze nu getrouwd was, ze was niet Ida ze was Virginia. Ze droomde dat Virginia haar naam was en dat ze in Wyoming was geboren en niet in Montana. Ze droomde dat ze vaak naar water dorstte.’ Water was opwindend en onverschillig.

Ze zat er graag met haar rug naartoe, haar hoofd vol beelden en stemmen en verlangens, bezwerende herhalingen op volgeschreven snippers papier. In haar blik weerspiegelde zich het leven van anderen, alle anderen.

Toen ze begon, toen ze een geheugen ontwikkelde, toen ze las als een omnivoor en bang was dat ze op een dag niets meer te lezen zou hebben - maar de wereldbibliotheek was een uitdijend heelal, toen ze begon te schrijven, toen was ze onder de indruk dat alles een begin had, en een middenstuk waarin alles opzwol, dat alles een einde had. Later ging alles door, steeds opnieuw.

Ze was een Amerikaanse in Parijs. Amerika was haar vaderland en Parijs de stad waar ze woonde en zo was het.

De zin werd een alinea die ze voor zichzelf en voor vreemden schreef en langzamerhand besefte ze, al schrijvend, dat er nooit een echt begin hoefde te zijn, dat het begin in het einde ligt en andersom; in de holte van haar hand draaide de tijd rond. De wijzerplaat moest door een wijsgeer zijn uitgevonden, binnen die cirkel ontstonden haar portretten als lianen, grenzeloze litanieën. Het paradoxale was, dat haar zinnen niet emotioneel waren maar haar alinea's wel: slingerbewegingen van het gevoel. Haar vertellingen hielden zich bezig met wat er telkens weer gebeurde, de geschiedenis had immers alleen belangstelling voor wat er van tijd tot tijd aan de hand was, jongensavonturen en meisjesverdriet. Het leven van iedereen overal vroeger nu en later had de vorm van een langzaam draaiende caleidoscoop en mensen waren haar wezenlijke studieobject, een eindeloze rij portretten van kunstenaars en schrijvers en andere stervelingen: Picasso, Matisse, Henry James (die negentiende-eeuwse brug tussen Europa en Amerika). Sherwood Anderson, Ida-Ida die zich nooit aan gisteren of morgen bond, de goede Anna de helpende huishoudster, Melanctha van het moment, de zachte Lena geduldig Duits dienstmeisje.

Wat haar nooit met rust liet was het raadsel van het uiterlijke en het innerlijke. Een van de dingen waar ze bij de schilderkunst niet uitkwam, was het probleem waarmee de kunstenaar kampte, namelijk dat de mens in zijn kern niet te schilderen is waardoor de schilder zich op stillevens toelegt. Maar toch kon ze niet anders dan doorgaan, zelfs in de

[p. 50]

experimentele beschrijvingen van voorwerpen en voedsel zat leven: ‘Kamers. Handel zodanig dat een middelpunt geen nut heeft.’ (Tender Buttons). Want een stilleven had op het portret voor dat daarin het kijken niet werd verward met het herinneren.

Het enige dat van tijd tot tijd anders is, is wat men ziet, en wat men ziet hangt af van hoe iedereen alles doet. Daardoor wordt dat waarnaar wij kijken heel anders en ook wat de beschrijvers ervan maken. Zij creëren iets dat verwart, dat toont, dat een gezicht heeft. Van generatie op generatie verandert er niets behalve wat men ziet en zo ontstaat er een compositie.

Het uitzicht is prachtig, maar de kunst heeft ons oog broodnodig.

Steeds opnieuw beginnen heeft iets natuurlijks ook als er van een reeks sprake is. Telkens opnieuw beginnen en weer het wezen van compositie en tijd uitleggen is iets natuurlijks.

Het verlangen zinnen te maken met de symmetrie van Bach-fuga's. De literatuur heeft ons oor hard nodig.

‘Ik zie je niet meer als ik kijk.’ De jonge Spaanse schilder heeft in één middag haar gezicht overgeschilderd, zonder dat ze heeft geposeerd in zijn atelier in Montmartre. Haar hoofd heeft hij in zijn hoofd, zijn ogen branden. Later zal ze vanzelf op haar portret gaan lijken, gelooft hij zeker.

Een prachtig uitzicht - bijvoorbeeld eksters die zich al vliegend zo strak houden dat ze witzwarte platte vlakken lijken te vormen tegen de blauwe hemel boven Avila (waar de hitte de huid schroeit), maar Gertrude Stein zat er graag van afgewend, met de zon in haar rug.

Als ik zo doorga, wat gebeurt er dan? Zit mijn ambivalente liefde voor haar zinnen niet teveel verstopt in duistere cirkelredeneringen? Teveel echo?

Rea legt haar Cybele-pen neer. Elk woord dat ze heeft opgeschreven kan ze thuisbrengen, maar het publiek, die ongrijpbare vreemden, die lezende tast- en testfiguren, stuur ik ze met een kluitje het riet in als ze dit begin lezen of leggen ze hun eigen onverhoedse verbanden? Moet ik daar wel rekening mee houden en hoe dan, met mijn rug naar hen toe? Ze raadpleegt het lijstje met titels dat ze heeft opgesteld (zonder een titel kan ze nooit een woord op papier krijgen, een titel is een dak boven haar hoofd): ‘Een Amerikaanse in Parijs’; ‘Een portret van de schrijfster als vrouw’; ‘Het voortdurende heden van Gertrude Stein’; ‘De geografie van de Stein-zin’; ‘Tussen Frankrijk en Amerika: de twee landen van Gertrude Stein’; ‘De vitaliteit van het moment: Stein-experimenten’.

Iedere zin heeft een begin, titels bestaan uit zinnen zonder onderbreking. Schrijven op drijfzand, onder water.

Misschien moet ik gewoon beginnen met een simpele beschrijving van een plek, heel traditioneel, en later een lossere vorm zoeken, een weerspiegeling van haar ontwikkeling als experimenteel schrijfster (een essay waarin ik mezelf zie als ik het voor de spiegel ophoud).

Eerst draai ik rond de gedachte waarin ze met ironie over de ‘glorie’ van de Engelse literatuur schrijft, de praktische uitwerking ervan, een benadering in woorden van het alledaagse leven op een eiland. Parijs als Amenkaans eiland, bakermat van de nieuwste kunst en literatuur. Een impressionistisch portret van de lichtstad op de drempel van de twintigste eeuw, die een enorme ketel is waarin alle historische tijdperken in elkaar overlopen en borrelen en koken. Niets komt tot rust, het bewustzijn vormt een permanente draaikolk en ik vang de echo's op. Rea kijkt niet meer uit het raam, het papier zal haar afleiding zijn. Parijs was rustig en Parijs was opwindend, de hoedenmode belangrijker dan de beursberichten.

Een Amerikaans zondagskind in Parijs

Met statige tred loopt de vlezige vrouw, met opvallend kort haar, door de Rue d'Amsterdam richting Boulevard Hausmann, in haar linkerhand een wandelstok waarvan het metalen, puntige uiteinde met ijzeren regelmaat tegen de tegels tikt. Haar vest en

[p. 51]

lange rok zijn van bruin corduroy, in het voorbijgaan lijkt ze op een massieve, mediterende monnik. Ze heeft geposeerd in het atelier van de kleine Spaanse schilder met de koortsogen in de Rue Ravignan, Montmartre, en loopt nu naar haar huis, Rue Fleurus 27, vlakbij de Jardin du Luxembourg ten zuiden van de Seine.

In de gezichten van de anonieme passanten staan vrolijke en tragische verhalen gegraveerd. Voor haar is het ondenkbaar zich te midden van de mensenmenigte te vervelen. Ze wil een portret maken van Hausmann, die de stad weer heeft laten ademen en de nauwe vuile doolhoven van oude stegen heeft opgeruimd. De tijd van het flaneren is voorgoed voorbij, de met glas overdekte passages waarde Parijzenaar kon slenteren, roken of etalages bekijken, zijn bijna allemaal afgebroken, het flakkerend licht van de gaslantaarns is voor de laatste keer gedoofd. Of zal ze portretten maken van plekken zoals Bon Marché of Galleries Lafayette of Mi-Careme?

Wachtend bij een kruispunt, terwijl het penetrante zweet van paarden zich vermengt met het parfum van burgerdames, denkt ze: wemelend Parijs vol geluiden, geuren en gezichten, stedeling vol impulsen uitgezonden door een verborgen batterij, ja, iedereen vormt een bron van elektrische energie en vormt zelf een lichtstad, ja, een caleidoscoop vol bewustzijn dat doorstroomt als het verkeer en de tijd. Als onder sneeuwvlokken wordt iedereen overal door seconden overdekt.

Een man kijkt schichtig om zich heen. Er is iets met de huid van zijn gezicht. Zo kan het portret van de menigte van Mi-Careme eruit zien: Een man zei dat men hem kon herkennen als men hem weer zag door het litteken op de punt van zijn neus, onder zijn linkeroog en aan zijn slaap, maar die littekens waren heel klein, bijna niet te zien.

Vandaag kiest ze de Pont des Arts om de rivier over te steken. Ze waadt door de gevallen bladeren in de Jardin des Tuileries, haar wandelstok een detector. Als onder sneeuwvlokken wordt iedereen altijd door minuten en uren bedekt. Die zin moet ze straks opschrijven. Onder de brug babbelt en kabbelt het grauwgroene water.

Het is een klein paviljoen van twee verdiepingen met vier kamers, een keuken en een badkamer, aangrenzend een groot atelier. Het eerste oorlogsjaar, 1914, is nog toekomst, het atelier is nog niet middels een gang met het paviljoen verbonden. Overal hangen schilderijen, van Cézanne, Braque, Picasso, Matisse. Gertrude wordt begroet door twee vrouwen, Hélène en Alice, en gaat tegenover ‘La Femme au Chapeau’ van Matisse zitten. Ze kan zich nog verbazen over de mensen die tijdens de herfstsalon onlangs in het Petit Palais razend waren geworden en de verf van het boek probeerden af te krabben. Voor haar was het een volkomen natuurlijk portret.

Dit was haar begin: de dingen zoals ze zijn. Quod erat demonstrandum. Het is nacht, ze zit in haar schrijfkamer en vertaalt Flauberts Trois Contes als vingeroefening voor Three Lives. Een groot vrouwenportret van Cézanne hangt binnen haar blikveld. Wat schrijft ze? ‘Af of niet af het was altijd zoals het eruit zag de ware kern van een olieschilderij omdat alles er was... dat was een grote opluchting voor mij en ik begon aan mijn schilderwerk.’

De negentiende-eeuwse impressionisten wilden elke dag een schilderij maken, maar de echte serie-produktie is karakteristiek voor onze eeuw, dat een ding op een ander ding moet lijken en dat er van diezelfde dingen grote hoeveelheden gemaakt moet worden. Nu is een schilderij geen impressie meer maar een persoonlijke weergave van gedachten, emoties, meningen; zo ontstaat de schilderkunst van onze tijd. Uit de subjectieve waarneming en de constructie komt de fantasie voort, aangenomen dat men fantasie heeft. (Later, veel later, zegt Hemingway tegen haar dat ze altijd weet wat er goed is aan een Cézanne. Ze kijkt hem aan en zegt: Hemingway, opmerkingen zijn nog geen literatuur, jij beschrijft teveel.)

Als onder sneeuwvlokken wordt iedereen overal altijd door dagen, maanden en jaren bedekt. De oorlog lijkt meer op een roman dan op het echte leven

[p. 52]

en dat is, helaas, de eeuwige fascinatie ervan. Na de tijdbom die de Vrede van Versailles in 1919 blijkt, schrijft ze nog zelden 's nachts, of al wandelend, maar zittend in auto's, tussen bezoeken door, in een drukke straat wachtend tot Alice met de boodschappen terugkomt. De straatgeluiden en de langsrijdende auto's sturen haar zinnen.

Dat de ongediertebestrijder in de Rue de Fleurus de ratten moest verdelgen toen ze er kwamen wonen. Dat de straat toen nog geen honderd jaar oud was en de Boulevard Raspail nog niet was doorgetrokken. Dat vrouwen nog geen kiesrecht hadden. Dat Hélène na de ramp met de Titanic zei, dat het verstandiger zou zijn geweest lootjes te trekken bij de redding zodat volledige gezinnen in de boten konden stappen, want welk nut hebben vrouwen en kinderen wanneer ze alleen op de wereld zijn?

Rea doet er niets meer mee, het is de moedeloos makende willekeur van verzamelde gegevens, de flinterdunne beschrijvingen, de anekdotische klimop die de muur aan het oog onttrekt, de knieval voor een onbekend publiek, de potsierlijke pretentie een stad in woorden te kunnen vatten, een stad van woorden in een verdwenen wereld, een vrouw met kortgeknipte haren die het anders wilde.

Rea kijkt uit het raam en hoort tegelijkertijd het geraas van het verkeer. Tijdens het schrijven was dat onhoorbaar geweest. Ze zet resoluut een streep onder de laatste drie woorden die ze heeft opgeschreven: sturen haar zinnen.

Of is ze te streng, zijn er toch sporen van inzicht in haar leven, kijken en schrijven te ontdekken, is Steins stem hoorbaar? Nee, twee stemmen in disharmonie. Ze aarzelt.