Yang. Jaargang 24

[p. 99]

Grenzen verleggen
Lut Missinne

Grenzen verleggen is een literatuuroverzicht van het Vlaamse proza in de periode 1970-1986 door Hugo Bousset. Geen gestructureerde bundeling van boekbesprekingen dit keer, zoals dat het geval was met Schreien, schrijven, schreeuwen (1973) en Woord en schroom (1977), maar een tweedelige uitgave. In een eerste deel worden de voornaamste trends van het hedendaagse Vlaamse proza behandeld en een honderdtal Vlaamse auteurs besproken. In een tweede deel, dat nog moet verschijnen, zullen aan de hand van ‘pilootromans’ 28 profielen van de belangrijkste auteurs worden voorgesteld. Er hoort tenslotte ook nog een illustratieve bloemlezing bij dit project: Een uur stilte a.u.b./28 Vlaamse verhalen na 1968.

In de inleiding van Trends omschrijft Bousset zijn werkwijze als redelijk objectief, in de zin van volledig, en tegelijk subjectief, omdat hij in de toon en lengte van de tekstfragmenten zijn persoonlijke voorkeur wil laten doorschijnen. Uit de lengte van de fragmenten voorkeuren afleiden is een hachelijke onderneming, in dit geval des te meer omdat de ‘pilootromans’ wegens hun uitvoerige behandeling in het tweede deel slechts summier aan bod komen. De toon van de besprekingen zegt heel wat meer over de waardeoordelen van de criticus en bovendien formuleert hij zijn voor- en afkeuren herhaaldelijk expliciet. Gelukkig maar, want een persoonlijke visie maakt dergelijk werk voor de lezer een stuk boeiender.

De roman- en verhalenproduktie van de laatste vijftien jaar in Vlaanderen vormt een indrukwekkende lectuurstapel, zeker kwantitatief, en het valt Bousset in dit opzicht dan ook niet kwalijk te nemen dat hij de Noordnederlandse literatuur links heeft laten liggen. Daarvoor geeft hij trouwens ook nog andere dan praktische redenen: in het genre van het vormvernieuwend schrijven, waar zijn voorkeur onmiskenbaar naar uitgaat, is de inbreng van Vlaamse auteurs het grootst. De Noordnederlandse roman bevindt zich volgens hem meer op het spoor van de klassieke, verhalende roman.

Het boek heeft een vierledige structuur, waarbij het tweede en derde hoofdstuk zijn voorbehouden voor de twee hoofdtrends van dit overzicht. Auteurs, van wie de literaire activiteit in vroegere overzichten als therapeutisch en maatschappijkritisch schrijven werden aangeduid, zijn nu onder de noemer ‘Docuroman en autobiografie’ terug te vinden. Onder de titel ‘Taalkritiek en taalcreatie’ wordt proza behandeld, waarin de literaire tekstkwaliteiten belangrijker zijn dan de problematiek, de opus-literatuur, die een artistieke autonomie van het kunstwerk vooropstelt. De bekende namen komen hierin voor: Robberechts, Insingel, Michiels, van de Berge...

In de korte inleiding wordt er vluchtig een link gelegd tussen deze twee richtingen en twee postmoderne tendensen, in de terminologie van Ihab Hassan, ‘indeterminacy’ en ‘immanence’, maar aangezien er verder nog nauwelijks over het postmoderne discours gerept wordt, doet deze oppervlakkige en discutabele verwijzing hier weinig ter zake. Het eigenlijke overzicht start met een soort restcategorie ‘Romanroman’, die doelt op de traditionele roman met een herkenbare verhaalstructuur en een bevestigende wereldvisie. Onder deze groep ressorteren auteurs als Marnix Gijsen, Paul Lebeau, André Demedts, Maria Rosseels, Clem Schouwenaars e.a. en de klassieke schrijvers van het schoolboekenlijstje Ward Ruyslinck, Hubert Lampo en Jos Vandeloo. Het lijken vooral formele en evaluatieve gronden te zijn die deze classifi-

[p. 100]

catie ondersteunen, want volgens wat er over de functie-opvatting bij sommigen ervan te lezen valt, hadden ze net zo goed bij de autobiografische/therapeutische literatuur kunnen worden ondergebracht (vb. Baldriaan van Schouwenaars) of bij de docuroman (vb. De heksenkring van Ruyslinck). De indelingscriteria naar de functie van het schrijven, die Bousset in Schreien, schrijven, schreeuwen (respectievelijk het schrijven als therapeutische, taalkritische en maatschappij-kritische handeling) zijn hier wat vertroebeld. Dit verklaart de eigenaardige vierdeling van het boek, waarbij slechts twee hoofdstukken als volwaardige ‘trends’ worden gepresenteerd.

In de titel van de eerste hoofdrichting ‘Docuroman en autobiografie’ moet de lezer op advies van de auteur een chronologische ordening lezen en de verschuiving van de eerste pool naar de tweede relateert hij aan de veranderingen in het maatschappelijk tijdsklimaat eind jaren zestig: de omslag van een revolutionaire, contestaire geest naar een gelatenheid en politieke desinteresse heeft de literatuur beïnvloed, zodat daar in de jaren '70 het engagement in vraag wordt gesteld. In de besproken profielen (L.P. Boon, P. Van Aken) wordt wel duidelijk gemaakt dat het maatschappelijk optimisme en de revolutionaire geest een grondige verandering hebben ondergaan, maar het therapeutisch-autobiografisch schrijven komt er veel meer uit naar voren als een parallelrichting dan als een vervolg op de maatschappijkritische roman. Bij Willy Spillebeen wordt trouwens een omgekeerde evolutie gesignaleerd, een verbreding van de ik-thematiek in De steen des aanstoots (1970) naar een schrijven tegen de absurditeit van het menselijk bestaan in De varkensput (1985) en Cortès of De val (1987).

Categoriseren is altijd discutabel en heeft altijd en onvermijdelijk een schematisering en vertekening tot gevolg. Wanneer dit de prijs is die wordt betaald voor een verhelderend inzicht in bepaalde fenomenen, is deze vertekening te verkiezen boven de chaos. Dit is in dit boek echter niet altijd het geval. Het portret van Hugo Claus bijvoorbeeld, dat op zichzelf al erg rommelig is, staat hier wel ongelukkig geplaatst. Met een lossere hantering van de toch wel bruikbare indeling hadden belangrijke auteurs met een heterogeen oeuvre op verschillende plaatsen in dit overzicht aan bod kunnen komen. Dan zou Claus zeker ook bij de taalkritische richting hebben kunnen staan.

De tweede hoofdtrend ‘Taalkritiek en taalcreatie’ wordt eveneens tegen de maatschappelijke achtergrond van het verdwijnend engagement geplaatst, waarbij voorzichtig de idee wordt geopperd van een verschuiving van taalkritisch naar taalcreatief schrijven, hoewel deze twee richtingen vaak samengaan. Ze worden gedefinieerd als twee verschillende reacties op de taalzwendel. Taalkritische auteurs (Mark Insingel, Daniël Robberechts) herhalen de taalmanipulatie voor de lezer met fragmentaire montages, collagetechnieken en onzuivere tekstelementen. De tweede groep zoekt in de traditie van het Franse symbolisme naar ‘het bevechten van de nihilistische drek van het bestaan in een moment van vormtranscendentie’ (54) met de woorden van Willy Roggeman. De term ‘opus’ fungeert dan als verzamelnaam voor dit proza waarin niet de lezer of de maatschappij, maar de tekst zelf centraal wordt gesteld. Het is, zoals te verwachten viel, het degelijkste stuk uit het boek, hoewel het grotendeels neerkomt op een actualisering van vroegere inzichten, met name uit Schreien, schreeuwen, schrijven en uit Schrijven aan een opus. De typeringen gebeuren hoofdzakelijk naar de functie-opvatting over het schrijven, waarbij een link wordt gelegd naar de wereldvisie. Bij Ivo Michiels wordt er bovendien een gedocumenteerd overzicht van zijn filmisch oeuvre aan toegevoegd. Ook hier is het spijtig dat de auteurs met het volledig oeuvre (tenminste vanaf ongeveer 1970) in één categorie worden ondergebracht. Taalkritische en taalcreatieve tendensen zijn niet het monopolie van Michiels, Robberechts, Insingel, Roggeman, Kemp, maar komen ook voor bij De Wispelaere, Van den Broeck, Claus en bij de jongere generatie.

Het laatste stuk ‘Een (niet zo) stille generatie’ is

[p. 101]

ronduit teleurstellend. Hier lag de mogelijkheid om desnoods tentatief nieuwe richtingen in het proza van het laatste decennium aan te duiden. Het is echter een verzameling geworden van vrij oppervlakkige, vaak louter parafraserende schetsen, waarin de criticus zich in vergelijking met wat voorafgaat opvallend terughoudend opstelt in zijn oordeel, of soms wonderlijk enthousiast wordt, en enige symptomen vertoont van wat Rushdie ‘the optimism disease’ zou noemen. Want in dit opzicht mag de lezer zich niet laten misleiden door de funerair aandoende kaft van deze uitgave.

Meer te betreuren valt dat dit stuk de aangezette lijnen niet verdertrekt (het autobiografisch schrijven bij Seghers en Cottenjé bijvoorbeeld) en de lezer alleen een paar vage of erg rekkelijke categorieën aanreikt, waarmee hij verder niet veel kan aanvangen. Zijn Van Babylon en Hemmerechts nu postmodern en meerlagig, en wat is er eigenlijk nieuw aan het ‘nieuw cynisme’ van Brusselmans en Lanoye?

Ik kan niet anders dan bewondering opbrengen voor de passionele leeswoede die aan dit werk ten grondslag ligt, maar ik vermoed dat velen op hun honger zullen blijven zitten na de lectuur ervan. De ongelukkige beslissing om dit overzicht op te splitsen in trends en profielen is daar niet vreemd aan.

Hugo Bousset, Grenzen verleggen. De Vlaamse prozaliteratuur 1970-1986. I. Trends. Houtekiet, Antwerpen, 1988.