Yang. Jaargang 24

[p. 165]

Waaiende beelden
Bart Vervaeck

In een essay over eigen werk, opgenomen in De jojo van de lezer, geeft Brakman de bron en de aard van zijn schrijven aan:

Mijn drang om te schrijven is niet los te denken van de nimmer aflatende druk der kinderbeelden; diep in de jeugd ontstaan leverden ze stof voor een heel leven en hebben dat krachtig gevormd en vervormd; een onbereikbare God, de dood als eenzaamheid puur, de liefde oninlosbaar, de werkelijkheid uiteengevallen in een binnen- en buitenwereld die vijandig tegenover elkaar staan en nog meer van dat soort zaken. Zo iets vervult de geest met metaforen, schept voorkeuren, doet allergieën ontstaan en is een rijke bron van veelkleurige beroerdigheid. (...) Het schrijven dat ik het mijne noem is een proces en wel een waarin diep slib en sedimenten meewolken als de schrijver zich overgeeft aan een zich overwegend spontaan aandienende samenhang, de beweging voltrekt die het werk draagt en stuwt. (pp. 12-13)

De romans van Brakman zijn beeldromans: ze worden opgebouwd rond een eindeloos netwerk van metaforen dat zijn oorsprong vindt in de ‘druk der kinderbeelden’, de wonderlijke en verwonderde houding van het kind dat overal samenhangen en mysteries ziet. In die zin is Jongensboek een exemplarisch Brakman-boek. De drie verhalen worden verteld door een jongen, weliswaar steeds een andere, maar eigenlijk ook steeds dezelfde: een bange dromer, opgevouwen in zichzelf en in een sentimentele huiselijkheid, een weke moedervereerder die echter ook behagen schept in haat, agressie en vooral in lijden en dood. Een obsessioneel observeerder met een vermoeiende aandacht voor details en zintuiglijkheid, een verteller die niet durft ophouden en die in elke zin een reden vindt voor een nieuwe zin. Kortom, een ‘geschonden poëet’ en een ‘moordenaar’ (p. 28).

De vertelling is steeds een terugblik. De jongen is man geworden, en al spreekt hij nooit over zichzelf als volwassene, toch toont de hele beschrijving van de jeugdige wereld een samenhang en een gestructureerdheid die alleen in het achteruitkijken duidelijk kunnen worden, ‘om reden van allerlei samenhangen die zich voordoen in de terugblik’ (p. 155). Deze herdenking is het enige beschermmiddel dat de volwassene heeft tegenover de eerder aangehaalde druk der kinderbeelden en de daaruit voortkomende ‘veelkleurige beroerdigheid’. Deze herdenking is de vertelling, is het Brakmaniaanse proza:

Alleen zijn herdenken kan hem redden, zin verschaffen, eenheid stichten, geest over de chaos doen waaien, een jongen bij elkaar vertellen. (...) Het ging er dus (in de jeugd - BV) maar om eigen toekomstige herinneringen te spijzigen. (p. 122)

Zoals de jeugd de verhalen van de ouderdom spijzigt, zo ontstaat de jeugd maar in en door de verhalen. Er wordt een jongen bij elkaar verteld die nooit bestaan heeft. Een verteller Brakman waardig zoekt steeds naar sporen van wat er niet geweest is, zoals de jongen op Sint-Niklaasochtend het vloerkleed aftast om te voelen waar de poot van de schimmel heeft gestaan:

Ik wist ook wel dat zoiets niet kon, maar toch speurde ik vlak boven het kleed met en tegen het licht of er niet een reliëf viel vast te stellen, hoe zwak ook, van dat wat er niet was geweest. (p. 141)

Vertellers van Brakman zijn vertellers van het gemis. Ze willen niets liever dan het ontbrekende in hun verhalen opsluiten, maar ze weten perfect dat zoiets onmogelijk is. Zo wil de jongen uit het tweede verhaal worden als de rouwende buurjongen die zijn moeder verloren heeft:

Veel moest hij hebben meegemaakt, zodat al die rust niet anders dan schijnbaar kon zijn en een

[p. 166]

hele wereld moest omsluiten van gemis. (...) Het liefst had ik hem de (rouw)band afgenomen, desnoods met geweld, om hem dan in afzondering heel intens tot op de draad af te tasten; ook zonder band kon ik al weten hoe mij dan vlak onder 't oog en betast datgene zou ontsnappen wat ik niets liever wilde dan bezitten. (p. 84)

Vertellen is het enige verweer tegen de beroerdigheid, het gemis, maar tegelijkertijd roept het niets anders op dan die zwaarmoedigheid en dat ontbreken. Daarom is vertellen voor de figuren van Brakman tegelijkertijd noodzakelijk en onstelpbaar: elk verhaal creëert het onuitsprekelijke gemis van de jeugd dat noopt tot nieuwe verhalen. In deze stroom van verhalen wordt de toeschouwer een medeplichtige:

Gissen, vermoeden, geloven en speuren in het eigen hoofd zijn het zout van het vertellen (...). Heimelijk voor zichzelf en schuw dient (de toehoorder - BV) dus ook achter het verhaal te luisteren, hoe daar het woord wordt gevormd (...). Hier begint als het ware het vertellen zelf te vertellen, en dient al sprekend de adem te worden ingehouden en al vertellend geluisterd hoe geslachten zich melden. (p. 69)

Jongensboek is een extreem voorbeeld van deze typische Brakman-vertelling, een vertelling die alleen (over) zichzelf vertelt en die al de rest slechts kent in de vorm van het ontbrekende. De traditionele verhaallijn en de logische opeenvolging van gebeurtenissen zijn vervangen door beelden die alsmaar rond eenzelfde punt cirkelen (de jeugd als gemis) en door abrupte verspringingen in het weergeven van de gebeurtenissen.

Vertellen kan dus zeker geen verklaren zijn, ‘alsof het wezen van het vertellen niet juist gelegen was in een onmacht aan verklaringen’ (p. 68). Het kan ook geen beschrijving van de werkelijkheid zijn, geen realistische weergave van de kinderlijke levensvisie. Het kan alleen een archeologie zijn: elk verhaal is een laag of een gesteente dat berust op andere verhalen, dat die verhalen vertelt en opnieuw vertelt. De terugblik is geen hernemen van een realiteit buiten het verhaal (c.q., de leefwereld van een dromerige jongen) maar van een irrealiteit binnen een ander verhaal, i.c. het jongensboek. Alles wat in Jongensboek gebeurt, is een herschrijving van wat in de ‘echte’ jongensboeken gebeurt. Zo belandt de verteller van het eerste verhaal plots in de zevenjarige oorlog tussen Pruisen en Oostenrijk, en wordt het hele verhaal een quasi-picareske roman aangevuld met alle clichés van de ‘historische verhalen voor de jeugd’. Dat krijgt bij Brakman al gauw de vorm van een groteske pastiche:

‘Hei,’ riep de koetsier, die de smoor inhad vanaf zijn bok. ‘Ik laat je in der eeuwigheid niet gaan,’ riep mijn lief terug met een gezicht nat van tranen. ‘Ik keer terug!’ schreeuwde ik met mijn hoofd uit het kleine raampje gewrongen, en geheel in de ban van de reis zag ik haar in de bocht verdwijnen, de hand op het hart gedrukt op onvergetelijke wijze. (p. 30) De verteller weet trouwens goed genoeg dat zijn verhalen vegeteren op andere verhalen. Zo herkent hij de figuren van zijn verhalen als clichés en stereotypes uit andere verhalen:

In ieder verhaal is dit onvermijdelijk het entree van de schelm, of de veel slimmere, die altijd weer onbegrijpelijk energieke linkmichel die nooit en nergens ontbreekt waar het moeilijk is in een historie en de nood hoog. (...) God weet zijn het verloederde of abortieve profeten, magiërs, zieners; hoe dan ook, ik herkende hem meteen toen hij naast mij stond en schikte me. (pp. 43-44)

Zo ook zijn alle daden die de hoofdfiguur stelt theatrale heropvoeringen van daden uit jongensboeken. In het tweede verhaal wil de jongen zijn oom vermoorden tijdens een roeitochtje en daarom steekt hij zijn ‘scherp geslepen zakmes’ bij zich. Op het einde verdrinkt de oom. Dat scenario is ontleend aan een jongensboek:

Daarbij had ik een keer een boek uit de bibliotheek gehaald (Koen, een Hollandse jongen uit Delfzijl) waarin een ijverige bakkersleerling, die met zijn oom was gaan roeien, deze onderweg vermoordde met een mes. Daar hij het deed voorkomen of zijn oom door verdrinking om het leven was gekoment (sic) werd hij niet gestraft. (p. 113)

[p. 167]

Ook de jongen uit het derde verhaal is een ‘verminkte voor het leven’ omdat zijn hele leven georganiseerd wordt door de jongensboeken:

Veel in het jongensboek is zo wonderschoon dat men er zonder kleerscheuren niet van afkomt: neem het venster in het bos, de zorgende waardin, het vuur, het samen redden uit zee en moeras of van afgrond en duister geboefte, nog daargelaten het rukken van de storm aan de luiken als men overnacht. Wie waarlijk door dat grote geluk is aangeraakt is een verminkte voor het leven, hij wordt de izegrim en saggerijn, altijd op zoek naar huis. (p. 149)

Altijd op zoek naar huis, zoals elk verhaal steeds op zoek gaat naar zijn bronnen, d.w.z. naar de dieper liggende lagen waarop het parasiteert.

Zo verliet ik welhaast onder dwang de kontreien der praktijk en daalde af naar de oerlagen van het verhalend gesteente: de sagen, de grote epen, opgedolven spreuken, sprookjes en gelijkenissen. (p. 68)

De oerlaag waarin alle samenhangen gesedimenteerd zijn, is het ultieme jongensboek, het boek dat zuiver beeld en samenhang is. En dat is, het kan niet anders bij Brakman, de bijbel:

Het is misschien vreemd maar ook hier moest ik denken aan de bijbel, dat prachtige jongensboek, waarin de lijdende hoofdfiguur er op alle platen en plaatsen van is vervuld dat iedere stand of handeling die niet is doordrongen van God een misdaad is. (p. 94)

Elke daad die niet geregisseerd is door het scenario van het jongensboek, is een misdaad. Het is geen misdaad zijn oom te vermoorden, geen misdaad laf uit de strijd te vluchten, geen misdaad te liegen alsof het gedrukt staat. Zolang een daad de imitatie is van een jongensvertelling, is ze gerechtvaardigd; is ze daarenboven de imitatie van een parabel of een heiligenleven, dan wordt ze zelf geheiligd. Zo steekt de verteller uit het eerste verhaal geen vinger uit of het moet een nabootsing zijn van de heroïsche houdingen die heiligen op platen konden aannemen:

Ik stak daarbij een geknakte vinger in de lucht als op de platen van de Historiën en mystieke verhalen. (p. 61)

Niets is nog ‘spontaan’ of ‘echt’, alles wordt geregisseerd en onecht. Werkelijkheid en waarheid gaan volledig ten onder in het vertellen over het vertellen. Blijft de leugen, de schone schijn, die uiteindelijk niets anders is dan de bewegwijzering naar huis en naar vroeger, de misleidende bordjes langs de terugweg - de enige weg die het vertellen kent - die de loze belofte inhouden van een verzonnen jeugd en die in werkelijkheid alleen naar zichzelf verwijzen, en dus naar niets, naar het gemis:

De enige weg in deze regio is de weg terug, deze is echter met zorg versperd, maar zo vindingrijk en behalve onwaarschijnlijk bruut vaak zo dunvingerig en verfijnd, dat de glim der schoonheid daarin niet wordt gemist. Mogelijk is dit laatste er slechts als een verre afglans van het onvindbare en voor goed afwezige, maar het is altijd nog voldoende om tegen de wind in te lopen. (p. 149)

Brakman lezen is tegen de wind in lopen: duizenden beelden komen op de lezer afgewaaid maar geen enkel beeld laat zich afzonderen of vatten want het is ‘alleen maar’ wind, het is de turbulentie van het onzichtbare en het afwezige. Mensen die alsmaar wind mee en bergaf willen lopen, kunnen Brakman beter ongelezen laten. Maar voor wie houdt van wind op kop en steile wegen, is Brakman de aangewezen (zij het niet erg betrouwbare) gids.

Willem Brakman, Jongensboek. Amsterdam: Querido, 1987.