Yang. Jaargang 16

[p. 114]

Een ernstig spel met voornaamwoorden

Nolens schrijft gedichten, dat doen er velen, maar het plezierige nu is dat hij erin slaagt ze te publiceren en dat ze blijkbaar gelezen worden, wat pleit voor de kwaliteit. Tot nu toe verschenen vier bundels van zijn hand: Orpheushanden (1969), De Muzeale Minnaar (1973), Twee Vormen van Zwijgen (1975) en Incantatie (1977). Heden, 1979, de erg lijvige bundel Alle Tijd van de Wereld, een Poëtica. Dergelijke titel voor een verzameling gedichten signaleert ‘oppassen geblazen’: hier is een poëtica aan de hand, en dat betekent wat. Programmerende gedichten of instrukties voor een toegepaste dichtkunst komen onvermijdelijk te berde. Dat gebeurt hier dan ook, ten gepaste tijde: uit ‘Programma’, blz. 53:

‘Van alles...
...van de ouders en de vrienden
Die in liefde stonden tussen mij en deze mens
Die ik wil worden, van de boeiende verveling...

...
Van de dood die over al mijn jaren overvloedig licht
Geworpen heeft,...

...
Van alles, van alles onthecht en ontheven.
Maar het gedicht is alles is alles.’

uit ‘Roes’, blz. 52:

‘Schrijven is stil aan tafel muziek zitten maken
In ruime witte kamers’

Eigenlijk moet iedereen dolblij zijn met die laatste regels, want daarin worden een paar Geheimen der Dichtkunst van de hand gedaan: dat schrijven aan een tafel in een kamer gebeurt, dat muziek er erg veel mee te maken heeft, dat stilte en ruimte en witheid (: drie keer blanco: geen hoorbaar geluid, geen tastbaar of zichtbaar voorwerp, afwezigheid van kleur) daar zijn. Dat poëzie feitelijk een nultoestand of een tabula rasa is, of er althans van vertrekt. Dus: dat (goeie) poëzie iets nieuws brengt. Je kan het anderzijds ook zo zien: een round-up van alles wat virtueel en potentieel is, een modale toestand waar fiktie toeslaat en de realiteit wordt verdrongen, desnoods ge-

[p. 115]

sublimeerd. ‘Programma’ moet zo ongeveer de lading zijn die Nolens' vlag dekt.

‘Men’ kan een bundel wormstekig maken als ‘men’ te veel (hoewel) andere poëzie heeft gelezen. Ook ik ben erg ziekelijk, behept met letters, het wordt steeds erger, en zo was het onvermijdelijk dat op bladzijs 31 en 42 Hugo Claus (De Moeder) tevoorschijn trad (‘Het gewekker in mijn vlees had al van ons geweten/Dat wachtend scherm heb ik opzijgeschoven/Om mijzelf te zien verschijnen in verwondering’), op bladzij 66 H.C. Pernath (Ik treur niet) om het hoekje kwam kijken (‘En anders. Anders. Altijd anders./En anders en verdwaald in mijn beschilderde verschijningsvormen/Onderga ik deze wereld in mijn grondeloze slaap van rust noch duur.’), en gedurende de Initiatiecyclus ik voortdurend - soms vergeefs - probeerde ene Cl. van de Berge uit het hoofd te bannen, misschien terecht, of misschien krenk ik hierdoor zowel Nolens als van de Berge, mercy on me. Leeswoedend ben ik er niet door geworden: ten slotte doet ieder wat hij wil, de gedachten zijn vrij, en de betrokken gedichten kunnen ruimschoots door de beugel. Wel heb ik achteraf nog es de proef op de som genomen met een mee-lezer, en het klopte wonderwel.

Omdat Nolens de laatste tijd zo'n beetje als The Voice wordt vooropgeschoven (met een belangwekkende uitgeverij is dit nog mogelijk en geloofwaardig) heb ik als fanaat de bundel met gespannen verwachtingen liggen lezen. Zo veel drukwerk moet de mens wel vermoeien. Met poëzie weet je nooit en het zal opnieuw zo zijn dat er niet staat wat er staat en v.v. maar een eerste beurt hersenhozen en liplezen leverde me één en ander op omtrent ‘Voornaamwoorden, benoemen, namen krijgen of hebben, identiteit.’ Enkele bewijsstukken:

blz. 17: ‘Dit is de mens, abstrakt in al zijn dialogen, in zijn

wazig spel met onpersoonlijke voornaamwoorden.’

blz. 69: ‘En rondom je slaap ik in rondom jou in rondom je

slaap ik uit’

blz. 70: ‘Alle tijd van de wereld in jou alle licht.

...

Alle lichttijdwereld in het jij zonder mij’

blz. 52: ‘En schrijvend denk ik aan mijn vader die drinkend

Een grote moeder werd...’

Het gedicht ‘Programma’ bevat de speerpunten voor dit woordenveld van versplintering en versmelting: schrijven is onthecht en ontheven zijn aan ‘de tartende veelheid van dingen’. Slotsom: hoogstens het gedicht is alles, is de ideale syntese. De hoofdfiguur in deze bundel-als-een-levensverhaal is in zo vele ik- en jijpartikels verdwaald, hij lijkt de dualiteiten van zich te willen afschrijven: ik en mijn mens, ik en jij, vader en

[p. 116]

(moeder, alles en alle tijd. Die tematiek is niet nieuw. Dat overal-en-iedereen-zijn levert nog al es woorddemokratieën op zoals ze bij Sybren Polet ook aan te treffen zijn: ‘Want zoveel adem wil ik leggen op zijn trage, zijn vragend beginnende tong van/potaarde, O₂ en eschatologie...’ (blz. 72, 77 en 68). Het fluktuerende van de voornaamwoorden, een cyclustitel als ‘Anonymus’ en de ontdubbeling ‘ik-mijn mens’ wijzen alle in dezelfde richting. Het is de stelling van de dichter dat ‘men’, eenmaal geboren en dood, wordt bijgezet in het kollektieve geheugen, dat echter niets anders doet dan de mens van zichzelf vervreemden. Tot zover wat in breed en lang uitdeinende gedichten hier ten tonele wordt gevoerd.

Met uitzondering van enkele zeer geslaagde regels is dit niet de Bundel die me jodelen deed. Ik heb te veel moeite met te veel bezwaren: langdradigheid, filosofie waarvan ik voel dat de mot erin huist, te duidelijke enterhaken naar andere dichters, afspraak op de kansel voor het debiteren van irriterende topoi omtrent De Vriendschap, voor het étaleren van syntaktische onaffe stootjes, de woordherhalingen in schijn, de erg doorzichtige vormassociaties, de hotsebots van haperende stoplappen zoals ze door reeds te veel virtuozen (soms geslaagd) is gehanteerd. De werkwijze der Klaaglijke Cycli is genoegzaam bekend, Nolens heeft erg veel drukwerk vandoen om zich uit te spreken. Zelf pleit hij echter voor weinig ‘omhaal van woorden’ in zijn eigenste poëtica, enkele bladspiegels verder prijkt een spelonk van een spellingfout, dat heb je wel meer met uitvoerige teksten: kansen op blessures.

Zoals gezegd zijn er dus wel geslaagde passages aan te wijzen, passages waar Nolens zijn incantatievermogen nog es bewijst. Uit ‘Utopia’ bij voorbeeld, eerste strofe (blz. 51):

‘Je zegt me dat varkens de wereld regeren,
Dat door de drek de hoop niet langer zichtbaar is
En dat ik teksten over zwijnen hoor te schrijven.’

Op muzikaal-poëtologisch vlak is dit een erg mooi fragment omdat de onderliggende bedding vakkundig is uitgegraven. Andere technische snufjes worden niet aangewend (cfr. lessen Nederlands, ‘Verklaring van Gedichten’), dit pleit. Ik koos het fragment echter ook om aan te tonen dat de verstandhouding tussen auteur en lezer wel es asymptotisch kan verlopen. ‘Zwijn, varken’ lijkt me in dit gedicht de volkse en pejoratief-slijkerige betekenis te hebben, opererend als vergeldingswoord. Dit is des dichters goed recht deze bekende metafoor te hanteren, die echter meteen een jammerlijke metafoor is. Het zwijn is in bepaalde symbolische konteksten signaal voor zwijgzaamheid, zwijgplicht, plicht tot geheimhouding. Bruegel

[p. 117]

bevolkte soms zijn werken met zwijnen, er is ook de bekende uitspraak ‘parels voor de zwijnen’. Ik citeer eveneens uit een interview van Alain Bosquet, schrijver en literair kritikus, met Salvador Dali, naar een Humo-artikel: ‘Ik ben een superzwijn. Het symbool van de volmaaktheid is het zwijn. Dat symbool is door keizer Karel V persoonlijk in het leven geroepen om er alle andere symbolen van volmaaktheid mee te vervangen. Het zwijn gaat op jezuïtische wijze voorwaarts, maar zet, tussen de uitwerpselen van onze Tijd, nooit één stap achteruit.’ Ziedaar waarom een door de dichter geselekteerd woordenveld al es verkeerdelijke effekten sorteert bij lezers. Hier zijn twee mogelijkheden: ofwel maakt dit één der charmes van de poëzie uit (een polysemie van interpretatie), ofwel kent de potsierlijkheid geen grenzen meer. Woorden bezitten soms die vreemde draagkracht van historisch toeval ondanks denotatieve beheptheid. Het gevaar bestaat dat een dichter, eenmaal bepaalde stijlbloemen, trukjes, taktieken, procédés,... onder de knie, zichzelf eindeloos blijft herhalen en weliswaar in virtuositeit uitmondt, maar dan vermoeiende virtuositeit. Meesters der Dichtkunst bezondigen zich daar gemakkelijk aan, ook bij Nolens ervoer ik zovele déjà-vu momenten. Vooral dan tematisch, psychologen en filosofen zullen veel meer aan deze bundel hebben dan ik zie zitten. Gesteld dat Leonard Nolens een buitenissig zwaar valies zou openklappen, daaruit alle eksemplaren ‘Alle Tijd’ bijeen zou grabbelen en in het publiek gooien, het zou zwaar vangen of oprapen zijn. Op de pluszijde moet ik ook wel noteren: inzingend vermogen, origineel en zelfs ongewoon woordenveld, nominale konstrukties met een angstvallige bekommernis niet te veel en wel de meestvertellende adjektieven te selekteren. Een fragment tot slot:

‘Het nachtte niet. Het daagde niet. Het at en dacht niet meer.
Het at niet meer in mij, geen brood van overdaad zo zouteloos.
Het dacht niet meer in mijn zo koud verstand van jonge dode.’

...
‘Zo ben ik afgedaald, gestadig groeiend in mijn teksten.
Want ook een zeer wit blad heb ik gelegd op een lutrijn van licht
Onder mijn handen die ten slotte zacht en mannelijk willen spreken-’

L. NOLENS, Alle tijd van de wereld. Een poëtica, Elsevier Manteau, Brussel/Amsterdam, 1979.

Joris Denoo