Yang. Jaargang 16

[p. 109]

Ter ere van Edna en Herman

In zijn inleiding tot ‘Ter ere van de goedertieren maan’, een bundel uit het Amerikaans vertaalde gedichten van Edna St Vincent Millay (1892-1950) (nou ja...) schrijft Herman de Coninck: ‘De meest realistische gedichten heb ik meestal nogal nauwkeurig vernederlandst, altijd wel uitgaande van het principe dat ik van een slechtere (...) regel een nieuwe betere regel (...) mocht bijmaken, al was het maar om een tegenwicht te vormen met het kwaliteitsverlies dat een vertaling gewoonlijk met zich brengt. (...) Een enkele keer schreef ik zowat drie geheel nieuwe strofen, altijd wel in de geest van het origineel (...).’ En hij voegt daaraan toe: ‘Misschien is dat allemaal niet zo vreselijk orthodoks.’ Nee Herman, erg orthodoks is het niet, maar misschiel wel katholiek, ofschoon ik vermoed dat je je onvoldoende wit kunt wassen door alles op te biechten. Alles? Nee, ook weer nauwelijks, want zo openhartig is deze schuldbelijdenis namelijk niet. Je krijgt geen absolutie voor een broodzonde door kruimelzonden te bekennen.

Dit is namelijk mijn grootste bezwaar tegen de aanpak van De Coninck: hij vertelt wel dat hij een soort mengelmoesje van hemzelf en Edna heeft bereid, maar wie van welke gerechten meesterkok is geweest, verzwijgt hij schroomvallig, als betrof het een beroepsgeheim. Wat is me dat voor een rare aanpak! Zou het zo moeilijk geweest zijn om dat even bij te schrijven op het menu? Nu gaan beide koks met mekaars eer lopen en is niemand verantwoordelijk voor gebeurlijke indigesties. Maar het dient gezegd: Edna en Herman hebben geen leverworst van een drol klaargestoofd, en als ik er dan toch een indigestie aan overgehouden heb, is dat uitsluitend te wijten aan het feit dat mijn spijsvertering niet langer fijne keuken gewend was. Zelden heeft de poëzie die de jongste jaren op de markt kwam me zo'n dreun gegeven als in deze bundel. Waarom? Ik vrees dat de cliché's mij als tanden uit de mond vallen wanneer ik beweer dat dit ongetwijfeld te maken heeft met de grote autenticiteit en vlotte inleefbaarheid van deze gedichten. Edna St. Vincent Millay schreef haar beste gedichten in de Roaring Twenties. (Datering van de gedichten zou ook niet uit den boze geweest zijn, vooral daar zij - blijkens de inhoud - min of meer chronologisch gerangschikt zijn.) Nu waren de Roaring Twenties in Amerika een tijdsgewricht waarin de poëzie bepaald in het ijle zweefde en waarin de verhouding tussen de dichter van vlees en bloed en diens gedicht op zijn zachtst uit-

[p. 110]

gedrukt erg troebel bleef. De konkrete levenservaring werd - volgens De Coninck - als poëtische inspiratiebron vaak gekamoefleerd door mythische en historische clichés en door het aanwenden van gepersonaliseerde Grootheden als Beauty, Sex, Delight en Death.

Nu is uitgerekend de grote levendigheid van Millay's gedichten voor een stuk te wijten aan haar voortdurende referenties naar die konkrete levenservaring. Dat zij daarbij niet in graatloos anekdotisme vervalt, maar integendeel vanuit het anekdotische rimpelloos naar het algemeen geldige overschakelt, pleit enkel voor haar dichterschap. Oordeel zelf maar aan de hand van dit tergend mooie gedicht:

Omdat ik vrouw ben en behoorlijk heb te lijden
van al de grillen en behoeften van mijn soort,
laat jouw nabijheid iemand in mij aan het woord
die zegt (wat ze niet meent) hoe goed ze met je vrijde.

Maar het is niet omdat ik op mijn borsten duldde
jouw tachtig kilo en jouw pompen en jouw zweten
- passie verheldert 't bloed en verduistert 't weten
- dat ik mij niet herinner hoe je lulde.

Je moet niet denken dat dit zielige verraad
van mijn sterk bloed tegen mijn zwak verstand volstaat
om jou in liefde te gedenken.

Dit hitsige gedoe van 't wijf dat in mij praat
vind ik hoegenaamd geen reden tot een konversatie
als ik je nog eens tegenkom op straat.

(blz. 26)

Deze gedichten moeten zonodig weer eens als feministisch geafficheerd worden, een modieuze en publicitaire voorstelling. Nou ja, Edna is inderdaad een feministe geweest, was lid van de Lucy-Stone-beweging, maar van enig kombattief engagement in de letterlijke zin is hoegenaamd geen sprake in deze poëzie. Zij zoekt zich inderdaad te affirmeren als vrouw, streeft ernaar overwinningen te boeken op zichzelf, maar de toestand is komplekser dan menige hedendaagse feministe het voor mogelijk zou houden. Ik bedoel hiermee de eigenaardige dualiteit die reeds helder tot uiting kwam in bovenstaand gedicht: de vrouw tussen wijf en ‘femme savante’, tussen ‘hoer’ en zelfstandige opstandelinge. Haar verhouding tot de man is gestoeld op deze dualiteit. Het lichaam is te leen, maar

[p. 111]

zijzelf behoudt de gebruiksrechten van de ziel. Baas in eigen buik? Misschien, maar een buik met heel veel huurders die er zelden uitgegooid worden voor hun huurkontrakt is afgelopen en die tot kennelijke genoegdoening van de eigenares het huis zomaar wat op stelten zetten. De zelfstandigheid die Millay betracht is vooral van uitgesproken geestelijke aard. Vele gedichten vertonen die pendelbeweging van aantrekking en afstoting van de man. Ik aarzel dan ook niet dit één der belangrijkste wezenstrekken van een eerste groep gedichten te noemen, waarvan ik er eentje ter illustratie meegeef:

Je weet dat jou vergeten mij niet zwaar
zal vallen. Maak het beste dus van deze dag,
deze ene maand, dit ene halve jaar,
voordat ik sterf of wegga of je niet meer mag.

Want alles gaat voorbij en niets zal mij nog heugen.
Ik neem een andre oogschaduw en ben een andre vrouw.
Maar als je me weet aan te pakken met je mooiste leugen
zal ik je troosten met mijn liefste eed van trouw.

Ik wou ook wel eens liefde van wat langer duur.
Maar dat ligt niet in haar natuur.
En of wij vinden wat wij zoeken, of ook niet,

en of ik voor één zomer van je hou, of voor het leven,
en of ik wegga met of zonder jouw verdriet
is, biologisch gezien, om het even.

(blz. 20)

Een tweede wezenstrek van Millay's poëzie gaat daarmee gepaard: het is de angst om zich volledig prijs te geven in de liefdesrelatie. Nog treffender dan in bovenstaand gedicht klinkt het in de volgende strofe:

Als ik te lang gezeten had bij jou,
te weerloos en te dicht tegen je aan,
wist ik dat ik vlug wegmoest daarvandaan,
want van te grote warmte krijg je gauwer kou.

(blz. 22)

Een en ander schijnt het gevolg te zijn van het pijnigende bewustzijn dat ‘de winter van de liefde een zolder (is) met lege bakken / en een verlaten erf / mals en vochtig van bederf.’

[p. 112]

Eros en Thanatos spelen weer eens samen touwtjetrek, maar geen van beiden laten ze los. Ook niet naarmate we evolueren in de bundel en door de chronologische rangschikking van de gedichten een overzicht krijgen van het leven van de dichteres. Hooguit liggen de nuances anders, krijgt een en ander een nieuwe naam, en gaat het okkasioneel romantisch-idyllische nu helemaal om zeep.

Wat niet om zeep gaat moeten we zoeken in het aloude romantische motief van een schoonheid die eigenlijk boven de wereld uitzweeft, die het leven zo af en toe eens aandoet als een pleisterplek, maar die verder niet aan vergankelijkheid is blootgesteld. Het is goed dat de bundel uitgerekend met het gedicht dat de titel van de bundel verklaart, eindigt, omdat hier de twee enige grootheden worden binnengehaald die Millay niet laat aantasten door eindigheid: de goedertieren Maan en de Schoonheid, de eerste als een soort fysische, de laatste als een historisch onbeperkte, geestelijke almacht. Zo luidt het oktaaf van dit laatste sonnet:

Ik heb dit Werk ter ere van de Schoonheid willen bouwen
en ook ter ere van de goedertieren Maan
die heerst over 't getij van zeeën en van vrouwen
en die zowel de golven als het bloed doet slaan.

Ik heb dit Werk gemaakt heel dankbaar in de taal
waar Shakespeare, Keats en Chaucer nog altijd in wonen,
waarin één enkel beeld streng over een sonnet kon tronen
zoals een koningstroon over een koningszaal.

(blz. 43)

Ofschoon het dus helaas nauwelijks mogelijk is om na te gaan waar er al dan niet iets schort aan de vertaling, wegens hoger aangehaalde redenen, is het toch wel mogelijk om uit te testen hoe De Conincks Nederlandse versie van deze sonnetten in het oor ligt; en ik moet bekennen dat dit meestal wel meevalt. Toch komen er enkele sonnetten voor waar hij volgens mij duidelijk in de knoop ligt met de poëtische techniek, namelijk daar waar een metrisch en/of ritmisch strak aangehouden strofe plotseling wordt gevolgd door de draf van in alle windrichtingen voorthollende paarden, uit een vierspan losgerukt. Dit gebeurt gelukkig maar zelden en wanneer het gebeurt, dan nooit zo dat het gedicht helemaal niet meer overeind blijft. Geen enkel gedicht is een miskleun. en dat siert het selektievermogen van Herman de Coninck.

Na dit, lieve Herman, doet heter voor mij eigenlijk niet zoveel

[p. 113]

meer toe of jij orthodoks of katholiek bent geweest bij het samenstellen van de bundel; of jij je aan die lieve droeve tere Edna hebt vergrepen of niet; waar, wanneer en hoe je met haar onder één hoedje hebt gespeeld, want één iets weet ik nu wel zeker: op dat hoedje hoort een heel grote veer, en geen wind die er die nog kan afblazen.

Luuk Gruwez

Edna St. Vincent Millay, Ter ere van de goedertieren maan. Ingeleid en vertaald door Herman de Coninck, Orion, Brugge, 1979.