Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 8]

Havik tussen de schapen
De ijdelheid van wapenbeheersingsexpert Kenneth Adelman

Arms summitry A Skeptic's Account door Kenneth L. Adelman Uitgever Simon & Schuster, 366 p. Importeur Van Ditmar, f 52,45

Cees Wiebes

Toen een Amerikaanse historicus zich moest uitspreken over de mate van succes van Reagans veiligheidsbeleid tegenover de Sovjetunie, stelde hij kort en krachtig: ‘Hanging tough paid off.’ Afgezien van de juistheid van die bewering zou Kenneth L. Adelman het daar ongetwijfeld mee eens zijn geweest. Deze jonge neoconservatief was van 1983 tot 1988 directeur van de Arms Control and Disarmament Agency (ACDA). Dit orgaan was en is nog steeds verantwoordelijk voor het Amerikaanse beleid inzake ontwapening en wapenbeheersing. Veel experts waren bij Reagans aantreden sceptisch over de kans dat de nieuwe regering hieraan veel aandacht zou besteden. De toonzetting ‘megafoondiplomatie’) tegenover Moskou was dermate negatief en agressief dat iedere vooruitgang op het gebied van arms control bij voorbaat volstrekt kansloos leek.

Adelman en de ACDA leken daarom voorbestemd te zijn tot een rol op de achtergrond. Wapenbeheersing was de achilleshiel van de regering-Reagan. Dit bleek al bij Adelmans benoeming. Die verliep bepaald niet gemakkelijk, want de Senaat had weinig vertrouwen in zowel zijn intenties als zijn capaciteiten. Hij werd sterk bekritiseerd en haalde het in een stormachtig debat met de hakken over de sloot. Bij de finale stemming ging men uiteindelijk met 57 tegen 42 stemmen akkoord met zijn benoeming. Hoe Adelman dit debat zelf heeft ervaren, beschrijft hij helaas niet. De minachtende opmerkingen aan het adres van bepaalde senatoren spreken daarentegen boekdelen.

Toch zou het met de arms control anders uitpakken dan menig expert had verondersteld. Niemand verwachtte iets van de ACDA, die door de invloedrijke en onpartijdige ‘Arms Control Association’ in Washington werd beschreven als ‘a shambles’ en ‘a basket case’. Maar mede door de komst van Gorbatsjov zou het tijdperk-Reagan op het gebied van wapenbeheersing en ontwapening toch belangrijk worden. Adelman, die als naaste adviseur van Reagan deelnam aan drie ontmoetingen tussen de Amerikaanse president en de Sovjetpartijleider had op basis van zijn aanwezigheid bij deze historische gebeurtenissen derhalve een hoogst interessant boek kunnen schrijven. Maar helaas, in diverse opzichten valt dat flink tegen.

Diepe gevoelens

Gorbatsjov verlaat de mislukte topconferentie van Reykjavik, oktober 1986. Inzet: Kenneth L. Adelman
magnum/abc

Zo is de indeling van zijn boek hopeloos. Er is nauwelijks enige lijn in te ontwaren. We snellen van topbijeenkomst naar topbijeenkomst zonder dat er een logische samenhang valt te bespeuren. De lezer wordt voortdurend gedwongen om terug te bladeren naar vorige hoofdstukken om zodoende zijn betoogtrant te kunnen volgen. Wat verder stoort is Adelmans ijdeltuiterij. Achteraf had hij altijd gelijk en de rest van de regering was meestal ‘populated with dalmatians’. Hij kan het ook niet nalaten om regelmatig te vermelden dat Reagan gelukkig steeds de juiste expert (i.c. Adelman) bij zich had tijdens zijn ontmoetingen met Gorbatsjov. Men zou bijna de indruk krijgen dat alléén Adelman de arms control-wijsheid in pacht had. Die indruk wordt bevestigd door het feit dat andere experts op dit terrein amper genoemd worden. De namen van Paul Nitze, Edward Rowny, Richard Perle en Richard Burt ontbreken geheel.

Het onvermeld laten van namen is tegelijkertijd een aardige indicatie van zijn diepste gevoelens tegenover bepaalde collega's. Hij moet duidelijk niets hebben van minister van Defensie Casper Weinberger en Reagans nauwste adviseur Donald Regan. Regelmatig vinden er stevige botsingen plaats in het Witte Huis, maar Adelman is helaas niet bereid om de gory details naar buiten te brengen. Zijn duidelijke sympathie ligt bij de minister van Buitenlandse Zaken, George Shultz en bij Reagan zelf. Dit laatste is enigszins opmerkelijk, omdat inmiddels genoegzaam bekend is dat Reagan niet gehinderd werd door enige kennis over wapensystemen en/of arms control-kwesties. Volgens Reagan kon men bijvoorbeeld reeds gelanceerde intercontinentale raketten (ICBM's) eenmaal op weg naar de Sovjetunie gemakkelijk terugroepen. Nog een voorbeeld: hij wilde korte-afstandwapens in Alaska plaatsen, totdat het Pentagon hem overtuigde dat raketten vanaf die plek geen Sovjetdoelen van importantie konden bereiken. Ondanks diverse blunders kan hij toch op Adelmans sympathie rekenen, hoewel Reagan af en toe wel een ferme draai om de oren krijgt. Zo vindt Adelman hem behoorlijk ‘sheepish’ in zijn gesprekken met Gorbatsjov. Hier komt de ‘havik’ in Adelman bovendrijven.

Gat

Hij is beter op dreef als hij zich werpt op het thema van de wapenbeheersing. Dat Adelman daarover sceptisch is blijkt uit diverse voorbeelden. Zo is hij van mening dat afspraken over wapenbeheersing alleen maar leiden tot een verhoging van de defensieuitgaven. Immers, arms control stimuleert het wetenschappelijk onderzoek naar kostbare en technologisch geavanceerde wapensystemen die buiten de zojuist afgesloten verdragen vallen. In zekere zin heeft hij hierin gelijk. Het recent afgesloten INF-accoord over de ontmanteling van de raketten in Europa heeft bijvoorbeeld al bij de Amerikaanse militairen tot uitspraken geleid over hoe men dit ‘gat’ met andere wapensystemen moet opvangen. Een andere kostenfactor die hij opvoert betreft de verificatie van afgesloten wapenakkoorden. Anders gezegd: houden beide partijen zich aan de overeenkomst? Adelman komt met cijfermatige voorbeelden waaruit blijkt dat de kosten van het ontmantelen van raketten en van de controle of Moskou zich aan de afspraken houdt, vele malen hoger zijn dan de oorspronkelijke stationering van die raketten. ‘No arms agreement has saved much money,’ aldus Adelman.

Ter verdere onderbouwing van zijn kritiek geeft hij het voorbeeld van het eerste SALT-(Strategic Arms Limitation Talks)-akkoord uit 1972. Volgens Adelman begon Moskou in 1969 aan de SALT-I-onderhandelingen met 1400 kernwapens. Toen dit verdrag in 1979 vervangen werd door SALT-II had men er volgens hem ongeveer 10.000. Na tien jaar wapenbeheersing een bijna zevenvoudige groei. Op het eerste gezicht lijkt dit zijn centrale these te onderschrijven: wapenbeheersing heeft geen matigend effect op de wapenproduktie.

Maar Adelman let hier toch niet op de kleintjes. De Sovjets hadden in 1969 namelijk 11.000 kernwapens en dit aantal was in 1979 gegroeid tot 22.000. Er was dus sprake van een verdubbeling maar niet van een verzevenvoudiging. De voornaamste oorzaak van de groei was het zogenaamde MIRV'en. Ofwel meer kernkoppen op één en dezelfde raket. En wie wilde het MIRV'en nu niet in SALT-I opnemen? Juist, de Verenigde Staten. Zelfs Henry Kissinger erkende later dat dit een enorme blunder was. Het is zwak dat Adelman dit aspect totaal niet noemt. Hij blijft simpel hangen bij de notie dat alleen Moskou profiteerde van wapenbeheersing.

Met al die scepsis, wat is nu Adelmans oplossing voor de voortdurende wapenwedloop? Weinig meer dan SDI. Terwijl weinigen in Washington nog strak vasthouden aan dit programma, komt hij nogmaals met het inmiddels nagenoeg achterhaalde idee aanzetten. Toont de huidige turbulente periode niet juist aan dat niet nieuwe wapensystemen maar eerder afnemend wederzijds wantrouwen het goede klimaat scheppen voor zinvolle onderhandelingen? Had Adelman niet veel eerder moeten concluderen dat sterk verbeterde Oost-West-relaties de mate van vooruitgang in de gesprekken over wapenbeheersing bepalen en niet omgekeerd? Hanging tough simply did not pay off

■