Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Gemengde gevoelens van schaamte, schuld en verdriet
Adriaan Venema's interviews met ‘kinderen van de oorlog’

Kleine oorlog door Adriaan Venema Uitgever Sdu, 260 p., f 30,-

Selma Leydesdorff

Adriaan Venema heeft de afgelopen tijd aan de lopende band boeken uitgebracht, waarin hij het ‘grote zwijgen’ over elite die tijdens de oorlog fout is geweest of fout zou zijn geweest, in de beklaagdenbank zet. Hij is journalist, amateurhistoricus, officier van justitie, en vooral een culturele uiting van de wijze waarop men in Nederland met het oorlogsverleden worstelt. In zijn fascinatie over de oorlog, die hij zelf, naar hij meldt tot zijn spijt, niet heeft meegemaakt, probeert Venema het gedrag van de meeloper aan de orde te stellen. In tegenstelling tot hen die het alledaagse gedrag van ‘gewoon je gang gaan’ en ‘een andere kant op kijken’ proberen te verklaren, en daarmee ook dikwijls verontschuldigen, gaat het er hem juist om dat begrip voor wat er gebeurd is, en wat volgens hem niet goed te praten noch te verdoezelen is, steeds weer aan de orde te stellen.

Maar het gaat niet alleen om de aanklacht, minstens even belangrijk is de fascinatie. Venema is een van de exponenten van de ongelofelijke boekenproduktie die de ‘vijftig jaar geleden’-herdenking heeft opgeleverd. Geen historisch onderwerp leidt tot zoveel hartstocht, of het nu gaat om het gedrag van de overheid, de schermutselingen op de Grebbeberg of de ervaring van iedere dag. Dat is terecht, omdat op geen ander moment van de recente geschiedenis in zo korte tijd zoveel medeburgers vermoord zijn. Wat moet een samenleving aan met het feit dat de moord op joden in Nederland in vergelijking met alle andere landen wel heel drastisch is geweest? Ook al waren de moordenaars de Duitsers, toch heeft een heel apparaat in dienst van hun machinerie gewerkt. Dat moet wel leiden tot een heel andere verhouding tot de oorlog dan die van hen die zelf om politieke, raciale of andere redenen vervolgd zijn. Daar gaat het om authentiek, soms commercieel bruikbaar verdriet.

Voor sommige mensen is de oorlog niet voorbij; de ervaring houdt hen nog iedere dag in de ban, en een mengelmoes van schaamte, schuld en verdriet heeft de Nederlandse literatuur en cultuur geïmpregneerd. De keuzen van '40-'45 vormen het voornaamste kader waarbinnen moreel goed van fout wordt afgebakend. Maar er bestaat ook modieuze fascinatie. Op het grensterrein tussen de geschiedwetenschap, filosofie en psychoanalyse is men begonnen de aard daarvan te ontleden. Waarom leent de huidige cultuur zich tot adaptatie van de mystieke combinatie van kitsch en dood van het nazisme? Waarom zijn elementen daarvan opnieuw verleidelijk? Is niet ieder boek dat een emotioneel appèl doet op de gevoelens door gebruik te maken van één van die elementen verdacht, en in hoeverre kunnen kitscherigheid of een goedkope opmerking, valse sentimentaliteit en overidentificatie graadmeters zijn voor een verborgen irrationeel patroon in de twintigste eeuw?

Met enige huiver nam ik dan ook het boek van Adriaan Venema ter hand, waarin hij beoogt de ervaringen van kinderen met de oorlog te beschrijven. Het lijkt zo makkelijk: kinderen zijn altijd de dupe van de oorlog. Zij zijn altijd onschuldig, en hun betraande ogen laten niemand koud. En toch heeft Venema een beter boek geschreven dan alleen als moderne cultuuruiting kan worden afgedaan. Zijn interviews met mensen die tijdens de oorlog kind waren zijn niet goedkoop. Het boek geeft ons ontnuchterende beelden van kinderen in een geheimzinnige, veilige en gevaarlijke wereld. Alleen de inleiding had wat nuchterder gemogen.

Scheveningse kinderen bekijken in augustus een stuk Duits luchtafweergeschut, augustus 1940 (uit: Documentaire Nederland en de Tweede Wereldoorlog, deel 22: Jeugd)
fotoarchief riod

Deze reconstructie van de kindertijd is meer een uiting van Venema's fascinatie met de oorlog, dan een geslaagde historische beschrijving. Dat mag: keer op keer stelt Venema dat hij geen enkele wetenschappelijke pretentie heeft. Het is ook geen aanklacht, want niemand kan kinderen aanklagen; de volwassenen zijn immers verantwoordelijk. Het idee om over de kindertijd te interviewen is voor de hand liggend, en toch heeft bijna niemand het eerder gedaan. De weinige literatuur over kinderen beschrijft de joodse kinderen, en is meestal een monument van een rouwende. Zoals in het werk van Clara Asscher Pinkhof, Sterrenkinderen, met die ongeëvenaard broze momenten wanneer de moeder die haar kind naar onderduikers brengt, hardop denkt: ‘Blijf je zo lief, ook als je onder vreemden bent, die ik niet mag leren kennen, omdat het gevaarlijk is? Ben je nog lief als ik je terugkrijg? Of krijg ik je niet terug?’

Stoer

In zijn reconstructie is Venema niet volgens algemeen aanvaarde regels van de oral history te werk gegaan. Dat kan ik hem niet verwijten, want het is niet zijn vak. Maar toch geeft dat nog geen vrijbrief te denken dat je geschiedenis schrijft wanneer je gewoon een beetje met mensen over vroeger zit te praten. In de inleiding wordt gesuggereerd dat in het boek een poging wordt gedaan zoveel jaar na dato een beeld te scheppen. Men zou wel van de auteur kunnen verwachten dat hij bij zo'n onderneming nadenkt over de wijze waarop die beelden in de verhalen vertekend moeten zijn. Immers het heden construeert de kijk op het verleden. Maar ik trof geen enkele overdenking of twijfel bij de stukken herinnering die in de vorm van verknipte interviews zijn weergegeven. Mij maakt dat ongerust, omdat ik weet hoe makkelijk het is om mensen te laten vertellen wat je van ze wilt horen. Garanties zijn nooit te geven, en iedere mondelinge reconstructie van het verleden is een gezamenlijk werk van gesprekspartners, maar het ene praten over vroeger is overtuigender dan het ander.

Dienstbode

Storend is ook dat de vertellers geen enkele context krijgen. Men praat over vroeger, naar aanleiding van vragen. Maar ik zou me kunnen voorstellen, dat de stoere jongen die in '45 moeite had met de terugkeer naar het gewone leven, en die het verzet een fantastisch opwindende tijd vond, net als zoveel brave huisvaders zijn jeugd verheerlijkt. Wat is er daarna met hem gebeurd, is hij daar bitter over?

Dat brengt mij op de vraag of men een reconstructie op deze manier kan maken. Want er bestaat in het boek eigenlijk niet meer dan een adstructie van het oude gezegde ‘zoveel mensen zoveel herinneringen’. Venema heeft zijn ‘respondenten’ zo geselecteerd dat de Duitsers niet altijd maar wel vaak boeven zijn, dat de good guys niet altijd goed zijn, en dat het gewone leven in de oorlog voor veel mensen hele tijden lang gewoon doorging. Toch was het ook een bijzondere tijd, waar we eens eindelijk normaal over moeten doen. Venema is als het ware in discussie met het overige werk van Venema. Wat is de gemeenschappelijke noemer van kinderleed in oorlogstijd? Hoe zou zijn jeugd zijn geweest, ware hij eerder geboren?

Reconstructies van de oorlogstijd op basis van interviews worden meestal geschreven op de manier waarop veel oorlogsgeschiedenis is geschreven. Er wordt dan gevraagd: waar viel de bom? Hoe groot was de cel? Welke beslissing nam u als burgemeester? Meestal krijgt men dan een mengeling van goede en foute antwoorden. Men weegt dan gewoonlijk meer getuigenissen tegen elkaar af.

Deze procedure wordt veel moeilijker bij de speurtocht naar ervaringen en wat wel mentaliteit genoemd wordt. Het is dan zaak zo min mogelijk de antwoorden te beïnvloeden, en zoveel mogelijk zicht te krijgen op de vraag waarom iemand zich iets op die manier herinnert. En ook dan is het een hachelijke onderneming. In de eerste soort meer feitelijke reconstructie zou Venema geslaagd zijn als hij de mensen wat meer reliëf had gegeven.

Maar ik twijfel ook over zijn wijze van vragen. Op pagina 59 vraagt hij bijvoorbeeld naar de herinnering aan de eerste periode van de bezetting. En er volgt een ontroerend verhaal over een Duitse dienstbode, die het moeilijk kreeg. Maar één alinea verder zijn we al in 1942, wanneer wordt gevraagd op welk moment het onbezorgde van de eerste oorlogstijd voorbij was. Dat is toch wel wat snel voor een beschrijving van de ervaring van kinderen! Een gebrek aan training in historisch interviewen lijkt zich hier te wreken.

Ik heb ook grote moeite met Venema's suggestieve manier van vragen, zoals op pagina 94, wanneer een meisje vertelt dat haar moeder haar nooit met de trein kwam opzoeken. Hij zegt dan: ‘Maar je miste haar ook niet zo erg, denk ik.’ Zo'n vraag noodt uitsluitend tot bevestiging of ontkenning, en zeker niet tot ambivalentie.

Dus blijft de vraag of het mogelijk is met dergelijke interviews een reconstructie van het verleden te maken. Naar mijn mening kan dat hooguit als literair genre, als een specifieke vorm van herinneringsliteratuur. Wanneer dat de bedoeling is geweest, dan had ik de schrijver graag eerlijker gezien over zijn keuzen. Als historisch document lijkt mij het boek veel minder geslaagd. De gereconstrueerde kindertijd zit vol met achteraf verkregen verstopte levensfilosofie, en reflecteert meer hoe mensen het verleden willen zien dan dat het verleden tot object van schrijven is geworden. Ik vind het ondanks deze bezwaren een knap verslag van een bevlogen schrijver die op onderzoek uitgaat, en die met verschillende soorten mensen een gesprek aangaat. Daarmee is de opdracht die Venema zich stelde mislukt. Dat is jammer bij zo'n belangrijk onderwerp. Hij komt niet verder dan het verslag van een spijtoptant die de oorlog misliep. En dat laatste is voor mij zo ontzettend onbegrijpelijk, daar scheiden onze wegen zich voorgoed.

■