Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

Nooit staat er een man met wit schort op de stoep
Bill Brysons reizen door ‘Norman Rockwell-land’

The Lost Continent Travels in Small Town America door Bill Bryson Uitgever Abacus/Sphere Books, 294 p. Importeur Penguin Nederland, f 22,95

Hans Keller

De twee belangrijkste ingrediënten van een geslaagd reisboek zijn het motief van de reis en de wijze waarop de schrijver het de hele beschreven tocht lang als een nooit haperend mechaniek aan de gang weet te houden. Lukt dat, dan is het derde ingrediënt, de persoonlijkheid van de schrijver, er vanzelf.

Waarheen de reis voert, doet er voor de ware liefhebber van het genre eigenlijk niet zoveel toe - dat merkt hij onderweg, lezend wel. Er is wat dat betreft geen verschil tussen het echte Patagonië van Bruce Chatwin en het denkbeeldige Hav van Jan Morris.

De meeste reisboeken die ik ken gaan over landen waar ik nooit geweest ben, en toch ontlenen de beste daaronder hun kwaliteit niet in de eerste plaats aan de exotische informatie die ze geven, maar aan wat ze veroorzaken: herkenning, ze wekken herinneringen aan landschappen en gebeurtenissen in dat deel van het geheugen waar de verbeelding woont, herinneringen waarvan je niet wist dat je ze had.

Een reisboek dat handelt over bekend gebied heeft het een stuk moeilijker, sinds ik een verhaal over Napels al na twee bladzijden ter zijde legde. De schrijver ervan stond peinzend op het balkon van Hotel Excelsior en zag hoe de zon vlak voor hij onderging de baai in een gouden licht zette. Een paar jaar eerder had ik op datzelfde balkon gestaan, vroeg op, om geslaagde filmopnamen te maken van een schitterende zonsopgang. Een reisboek over bekend gebied kan sindsdien rekenen op de nodige achterdocht. En ja hoor, bij het doorbladeren van The Lost Continent kwam ik al vertrouwde plaatsnamen tegen: Hannibal in Missouri, het geboortedorp van Mark Twain dat model stond voor het fictieve Petersburg uit Tom Sawyer, Cairo in Illinois waar de Mississippi en de Ohio-rivier samenkomen en Huckleberry Finn tot een vroegtijdig einde lijkt te komen als het vlot waarop hij en ‘nigger’ Jim vluchten door een raderboot wordt overvaren. En Pella in Iowa, een dorp dat in de vorige eeuw door de volgelingen van dominee Scholten werd gesticht, sindsdien zevenduizend inwoners telt, zesentwintig molens, zeventien afgesplitste kerkgenootschappen uit de gereformeerde schoot van de oorspronkelijke ‘Scholtianen’ en per hoofd van de bevolking het hoogste inkomen telt van de complete Verenigde Staten. Goed, kom maar óp, dacht ik en betrapte me er na een paar bladzijden op - toen zelfs zijn windstreken en highway-nummering bleken te kloppen - dat ik Bill Bryson in mijn verwaten zelfgemaakte deskundigheid om zo te zeggen zat te overhoren. Enfin, hij was geslaagd en ik begon schuldbewust opnieuw. Van de drieënvijftig small towns die hij op zijn tocht aandoet, bleek ik er maar vier te kennen.

Winterswijk

We kennen reisboeken ‘in het spoor van...’ (Lord Byron, Konstatin Paustovsky, Multatuli, de zijderoute door China, de kuuroordbezoekers uit de vorige eeuw et cetera), en reisboeken waarin de auteur tijdens zijn meestal barre tocht gedwongen wordt tot zelfkennis - het reisdoel doet er zelden toe, het gaat om de reis zelf (treinreizen, voettochten et cetera).

The Lost Continent is een behendige combinatie van beide procédés. De schrijver groeide op tijdens de jaren veertig en vijftig in de Amerikaans provincie. Zijn eerste zin luidt: ‘I come from Des Moines. Somebody had to.’ Des Moines is in het Amerikaanse spraakgebruik zoiets als Lutjebroek of Winterswijk en met de tweede zin doet hij net alsof hij de eerste is die het toegeeft. Bryson trouwde met een Engels meisje, verhuisde naar Europa, maar ging na een jaar of tien terug om zijn herinneringen aan het kleinsteedse Amerika van zijn jeugd te controleren. Hij had het niet alleen in Des Moines leren kennen, maar ook tijdens de jaarlijkse vakantietochten met zijn vader en moeder en broertje, achter in de auto, tijdens lange hete ritten langs hevig begeerde ijssalons en pretparken naar saaie en kosteloze bezienswaardigheden. In Engeland kreeg de wereld van zijn jeugd een doezelige aura, ontleend aan de ‘niets aan de hand’-prenten van Norman Rockwell, nog eens gevoed door de voortdurend op de Engelse televisie vertoonde idylle van het Amerikaanse platteland in speelfilms uit de jaren veertig en vijftig: Norman Rockwell in zwart-wit. ‘Het gaf niet welke film,’ schrijft hij, ‘de achtergrond was altijd dezelfde, een vriendelijk en zonnig en goed onderhouden stadje, bomen langs Main Street, vriendelijke winkeliers voor de deur (“Good morning, Mrs. Smith”), een oude man met een wit schort voor die de stoep voor de drugstore veegde, witgeschilderde houten huizen die achter gladgeschoren gazons stonden verscholen onder sierlijke iepen, en altijd kwam er een krantenjongen langs die niet van zijn fiets stapte maar de kranten rijdend tegen de voordeur of op de veranda's wierp en er liepen altijd twee mannen langs in goedgesneden pakken, eentje droeg een tas, ze waren druk in gesprek met elkaar en liepen precies gelijk, niet gehaast maar ook niet langzaam. Wat er ook in de voorgrond gebeurde - Humphrey Bogart die iemand koud maakte met een .45, Jimmy Stewart die Donna Reed uitlegde wat hij wilde, W.C. Fields die een sigaar aanstak waar het cellofaan nog omzat -, de achtergrond was altijd van dezelfde rustige tijdloosheid.’

Deanna Durbin

Bryson ging terug naar Des Moines, leende de afgeleefde auto van zijn moeder en reed gedurende 14.000 mijl langs de stadjes van zijn jeugdvakanties op zoek naar dat mythische stadje waar Bing Crosby de priester was en James Stewart de burgemeester, Fred Macmurray de hoofdonderwijzer. Henry Fonda een Quaker-boer die af en toe eens langskwam. Walter Brennan had er het plaatselijke benzinestation, Mickey Rooney was de loopjongen van de kruidenier en ergens vanuit een open raam op de eerste verdieping stond Deanna Durbin te zingen. En daar was die krantenjongen, bonk tegen de deur, bonk op de veranda en natuurlijk liepen daar ook die beide heren, druk pratend in hun goed gesneden pakken. En de zon scheen op Main Street. En je weet als lezer: dat kan nooit goed gaan.

En dat gaat het ook niet. Dat ideale stadje van Bryson bestaat niet meer en halverwege zijn tocht - hij rijdt in zijn eentje, slaapt in zijn eentje, eet in zijn eentje, de voornaamste weergegeven conversaties zijn die met serveersters en moteleigenaren - rijst het sterke vermoeden dat het nooit heeft bestaan. Bryson raakt de weg kwijt, de routekaarten deugen niet - alleen piloten weten in Amerika de weg - en wordt een doodenkele keer getroffen door het juiste gerechtsgebouw waar E.G. Marshall zo juist naar binnen had kunnen gaan, en duizend mijl verder door de perfecte benzinepomp waar Walter Brennan hem in een tafereel van Hopper bijtankt. Maar meestal moet hij zijn herinnering herzien en verandert hij tenslotte de plaatsnamen in Smellville, Coma, Fartville, Coleslaw of Doldrum - de main streets zijn verdwenen, er zijn geen winkeltjes meer en nooit staat er een oude man met een wit schort voor de stoep te vegen. Winkelcentra aan de highway, glazen labyrinten, supermarkets in het midden van gigantische parkeerterreinen, wie loopt is verdacht, benzinestations zo groot alsof er vliegtuigen zullen landen, hamburgertenten, hamburgertenten, hamburgertenten.

Het aardige van het boek is dat hij steeds nieuwe brandstof vindt voor een steeds hilarischer wordend sarcasme, ook over zijn eigen herinneringen aan het Norman Rockwell-land van vroeger. Het boek is gelukkig opgedragen aan zijn vader en eigenlijk alleen die wetenschap verleent een milde glans aan de almaar maller wordende en toch realistisch opgebouwde stroom van associaties met de vakanties van vroeger.

Als ook de geleende auto het dreigt op te geven maar Bryson hem toch weer aan de gang krijgt, is intussen een nieuw motief ontstaan voor een hevig gemankeerde reis. Hij verzamelt de hier en daar gevonden onderdelen voor het stadje dat hij zocht tot een stadje dat hij zelf maakt: Amalgam, USA. Het bestaat niet, maar het bestaat tóch!

Voor wie wat meer wil weten over de huidige zeden en gewoonten op het Amerikaanse platteland is The Lost Continent buitengewoon nuttig. Voor wie wil weten hoe de herinnering werkt, en soms niet werkt, is het boek een soms pijnlijke herkenning. En tenslotte: wie wil weten hoe een geslaagd reisboek werkt, mag The Lost Continent niet missen.

■