Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 6]

De fijne kunst van het geselen
William Ober's seksuologische ziektegeschiedenissen van beroemde patiënten

Bottoms up! door William Ober M.D. Uitgever Allison & Busby, 334 p. Importeur Van Ditmar, f 32,80

Ed Schilders

Jammer genoeg heeft het jaar van Van Gogh geen aanleiding gegeven tot mooie Nederlandse essays over zijn oor of zijn ogen. Nederlandse wetenschappers generen er zich voor om hun vakkennis bij tijd en wijle eens aan te wenden om ons, leken, te verrassen met originele toepassingen van hun métier. Hoeveel KNO-artsen hebben de Van Gogh-tentoonstelling bezocht? Minstens zestien. Hoeveel oogartsen? Allemaal een slecht gedrukte poster gekocht, de catalogus voor op de salontafel?

Het verwondert me dan ook niet dat ik weer eens naar de Jama moest voor het gewenste inzicht. Jama staat voor Journal of the American Medical Association, en in dat zeer wetenschappelijke tijdschrift verschijnen met een zekere regelmaat luchtige essays, die onder andere veel goodwill kweken voor de medische stand. Niet dat het de eerste keer was dat het oor van Van Gogh onderzocht werd, maar nieuw is in ieder geval de theorie dat hij leed aan het syndroom van Ménière. Daarvan zijn duizeligheid, doofheid, en oorsuizen symptomen. Dat Van Gogh zijn oor afsneed, is dan begrijpelijk: hij werd gek van dat suizen.

Ik heb de Jama ooit eens geraadpleegd voor een onderzoek naar de dood van een andere beroemdheid. Tot mijn intense verwondering ging het essay over de kruisdood van Jezus, gepaard met een zeer lange literatuurlijst en anatomisch verantwoord getekende dwars- en lengtedoorsneden van polsen en voeten waar spijkers doorheen geslagen zijn. Het aantrekkelijke van zulke essays is, dat het gewone tijdmechanisme wordt omgekeerd. De wetenschapper van nu stapt niet in de tijdmachine, maar de patiënt wordt naar het heden gehaald.

De traditie van het medische avonturenessay stamt uit het Frankrijk van de negentiende eeuw. Engeland volgde, de Amerikanen geven momenteel de toon aan. Gedurende de gehele traditie van dit vrij jonge genre zijn kunstenaars, en met name schrijvers, de meest geliefde patiënten geweest. De driedelige serie van dokter Cabanès onder de titel Grands névropathes (Beroemde zenuwlijders), heeft een zeer interessante wachtkamer: La Fontaine, Hugo, De Musset, Baudelaire, Chateaubriand, Swift, Coleridge, Tennyson, en nog vele andere auteurs van Heine tot Lermontov. Cabanès' titel geeft al aan dat de genoemde auteurs vooral patiënten van de geest waren, en niet van het lichaam. Toch ging hij ook de praktijk van de huisarts niet uit de weg. Elders in zijn oeuvre schrijft hij over de nicotinevergiftiging van de dichter Santeuil, de slang die Cleopatra beet, en het gif dat Socrates moest drinken.

In 1978 verscheen een bundel opstellen in de Cabanès-traditie door de Amerikaanse patholoog-anatoom William Ober; Boswell's Clap and other essays. Ik besprak het boek in de Boekenbijlage, en mijn enthousiasme is sindsdien onverminderd gebleven. Het is nu verkrijgbaar als paperback (uitgeverij Allison & Busby), en behandelt het masochisme van Swinburne, de (titel)druiper van Boswell, de vermeende homoseksualiteit van D.H. Lawrence, de ejaculatio praecox van de hertog van Rochester, en het gif dat Socrates moest drinken.

Positieleer

Bij dezelfde uitgever verscheen vrijwel tegelijkertijd Obers tweede boek: Bottoms Up. De meeste hoofdstukken werden eerder gepubliceerd in Amerikaanse wetenschappelijke tijdschriften. Aan de ziektebeelden ligt het niet, maar de diagnoses zijn in ieder geval minder uitdagend dan die van het eerste boek.

De oorzaak is duidelijk. Een aantal hoofdstukken is al eens beter behandeld door andere schrijvende artsen of historici. Met name de drie hoofdstukken van deel twee zijn teleurstellend. Daarin schrijft Ober aan de hand van afbeddingen, reden waarom dit deel de verzamelnaam De iconografie van de dood, ziekte, en vieze boekjes heeft gekregen. Het eerste hoofdstuk gaat over het wegen van het hart bij begrafenisrituelen, het tweede over lepra, lepralijders en heiligen die hen verzorgden. Dat alles dus aan de hand van oude gravures en schilderingen, wat het effect heeft van een huisarts die de patiënt een receptbriefje meegeeft met daarop de woorden: ‘Als de klachten niet overgaan, over twee weken terugkomen met een foto van de wond.’

Flagellatiescène in een bordeel. Ets van James Gillray, circa 1785

Ober lijkt te zijn gezwicht voor curieuze plaatjes. Vooral het derde hoofdstuk van dit deel maakt dat duidelijk. ‘The Iconography of Fanny Hill: How to Illustrate a Dirty Book’. Fanny Hill is leuk, maar Ober maakt hier dezelfde vergissing als H. Spencer Ashbee honderd jaar geleden maakte. Ashbee schreef een van de allermooiste bibliografieën over curieuze boeken en onderwerpen, maar moest zo nodig tientallen pagina's aan Fanny's bibliografische geschiedenis besteden. Ober doet dat nu voor de iconografie, en het resultaat is even teleurstellend. Niet de nieuwsgierigheid van de lezer staat hier centraal, maar de obsessie van de auteur: vieze plaatjes, acrobatische plaatjes, en geen inzichten die een anatoom kunnen sieren. Overigens: welke eer is er nog te behalen voor welke anatoom dan ook aan de positieleer van de geslachtsdaad?

Voor het titelessay mag ik dezelfde diagnose stellen. ‘Bottoms Up’ gaat over de ‘Fijne kunst van het geselen’, en wordt gesierd door veel plaatjes die we al kennen. De drie andere hoofdstukken van dit deel zijn interessanter, maar uiteindelijk toch niet zo indrukwekkend als Ober in zijn eerste boek was. De eerste echte patiënt is Robert Musil, onder de titel ‘Homoseksueel sadisme: tegen welke prijs?’ En dat is nog iets hinderlijks van deze bundel: de flashy titels. Het hoofdstuk over een bekende Franse auteur heet ‘All the colours of the Rimbaud’.

Wat kost homoseksueel sadisme? Ik weet het niet. Of liever, ik weet het wel: alles en niets, en zeker niet meer dan heteroseksueel sadisme. Het belangrijkste argument van het stuk is dat Musil een nareist was.

Volgende patiënt.

- Naam?

- Carlo Gesualdo, prins van Venosa.

- Wat is ons probleem, meneer Gesualdo?

- Ik heb mijn vrouw en haar minnaar ver moord.

- Verder nog iets? Iets ernstigs?

- Ik schrijf madrigalen voor meerdere stem men.

- Oh.

- En ik kan niet poepen tenzij ik eerst hard en lang op mijn billen geslagen word.

Vervolg op pagina 12