Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Sonnetten, radiopraatjes en een misdaadroman
Het Verzameld Werk van Walter Benjamin nu compleet

Gesammelte schriften Deel VII, Nachtrage (2 delen) door Walter Benjamin Uitgever Suhrkamp, 1024 p., f 124,45
Die abrechnung Walter Benjamin und sein Verleger door Rolf Tiedemann Uitgever Kellner, 64 p., f 22,40

Wil van Gerwen

‘Wiedergutmachung, die die naam zou verdienen, bestaat niet. Wat wel bestaat is herinnering, het Benjaminiaanse gedenken, en een van haar vormen kan het archiveren zijn. Adorno's uitspraak dat “alle cultuur na Auschwitz, te zamen met de noodzakelijke kritiek erop, afval” zou zijn, moet ons niet afleiden van de urgentie van de taak, na het einde van de cultuur, de uit elkaar gesprongen brokstukken ervan te verzamelen en te bewaren. De samenstellers van de Gesammelte Schriften hopen hiermee van Benjamins werk tenminste gered te hebben, wat nog te redden viel.’

Met deze zinnen besluiten de redacteuren, Rolf Tiedemann en Hermann Schweppenhäuser, hun bescheiden en korte slotwoord bij het zevende en laatste deel (‘Nachträge’) van de Gesammelte Schriften van de Duitse cultuurfilosoof Walter Benjamin, die op de vlucht voor de nazi's in 1940 zelfmoord pleegde. Met dit deel VII beslaat het verzameld werk nu veertien banden met een totaal van vijfduizend pagina's teksten van Benjamin en een wetenschappelijk apparaat van nog eens zesentwintighonderd pagina's. In het oorspronkelijke plan voor de uitgave was dit deel niet opgenomen; het werd noodzakelijk omdat er tijdens de meer dan twintig jaar die het werk aan dit project in beslag genomen heeft herhaaldelijk teksten opdoken die niet meer konden worden opgenomen in de delen waar ze eigenlijk thuishoorden.

Walter Benjamin

Toen Benjamin in 1940 uit Parijs wegvluchtte, gaf hij een groot deel van zijn aantekeningen aan Georges Bataille in de Bibliothèque Nationale ter bewaring. Het merendeel van deze papieren, die in 1947 aan Adorno werden overgedragen, is in 1982 gepubliceerd in deel V (het ‘Passagen-Werk’). Hoewel Bataille waarschijnlijk in de overtuiging verkeerde dat dat alles was wat hij op verzoek van Benjamin verstopt had, bleek in 1981 dat er zich nog een hele serie teksten van Benjamin in de Bibliothèque Nationale bevond. Naast enkele typoscripten van essays (zoals ‘De verteller’) die nauwelijks of niet afwijken van de reeds bekende versies, bevonden zich hierbij ook talrijke voorstudies voor het ‘Kunstwerk’-essay en de Brecht-commentaren en vooral voor de essays over Baudelaire. De meest opmerkelijke vondsten waren echter Benjamins sonnetten op de dood van zijn vriend Fritz Heinle, die als definitief vermist beschouwd werden, en een getypte versie uit 1938 van de ‘Berlijnse jeugd rond negentienhonderd’, een veel latere versie dan de tot op heden bekende. De volgorde van de fragmenten is ingrijpend veranderd; negen van de ons bekende fragmenten zijn niet opgenomen en elf ervan zijn sterk gewijzigd. De meeste wijzigingen bestaan eruit dat Benjamin de teksten ontdaan heeft van alles wat hij overbodig achtte; zo is het fragment ‘De kasten’ teruggebracht tot zijn essentie: ‘De kous’. Hierin vertelt hij hoe hij als kind keer op keer zijn tot zakje omgeslagen kousen opende om te bemerken dat wat eerst nog ín de kousen zat, het Meegebrachte, verdween en op die manier leverde hij keer op keer het bewijs voor het raadselachtige inzicht dat ‘vorm en inhoud, omhulsel en omhulde, één en hetzelfde zijn’. Het leerde hem ‘de waarheid zo behoedzaam uit de literatuur te voorschijn te halen als de kinderhand de kous uit “het zakje”.’

Radiovoordrachten

Bij zijn vlucht had Benjamin een gedeelte van zijn papieren in zijn Parijse woning achtergelaten. Deze werden in 1940 door de Gestapo in beslag genomen en raakten bij toeval tussen het archief van de Pariser Tageszeitung. Door een sabotagedaad werd dit archief in 1945 van de vernietiging gered; het werd naar Rusland gebracht en kwam in de jaren zestig naar Oost-Berlijn. Al vanaf 1970 probeerden de redacteuren van de Gesammelte Schriften toegang te krijgen tot deze stukken, maar pas eind 1983 slaagden ze daarin. Onder deze papieren bevindt zich het merendeel van de vanaf 1933 aan Benjamin gerichte brieven en de typoscripten van zijn radiovoordrachten. Het zijn deze radiovoordrachten die de grootste verrassing bieden aan de lezer van dit deel van de Gesammelte Schriften. Vooral de ‘Rundfunkgeschichte für Kinder’; wat Benjamin allemaal aanroert! Het is ongelooflijk dat er in de begintijd van de radio zulke programma's voor het kinderuurtje werden gemaakt. Uit deze voordrachten komt hij naar voren als een leraar om jaloers op te zijn, een rasverteller. Want hoewel hij zelf zijn werk voor de radio als ondergeschikt broodwerk beschouwde, zijn het stuk voor stuk didactische juweeltjes. Vaak begint hij met een anekdote (of een grap, bijvoorbeeld deze - uit ‘Berlijns dialect’ - van een man die in een huurkoets zit, grote haast heeft en vindt dat het te langzaam gaat: ‘Mein Gott, Kutscher, können Sie denn wirklich nicht schneller vorwärts kommen?’ ‘Det schon, aber ick kann doch det Ferd nich jut alleene lassen.’) of een thema dat nauw aansluit bij zijn luisteraars, om vervolgens zeer diepgaand en grondig zijn onderwerp uit te spitten, want ondanks de - allesbehalve neerbuigende - jullie-toon van zijn voordrachten, en ondanks het heldere en voor iedereen begrijpelijke taalgebruik, doet hij geen enkele concessie aan zijn onderwerp, of het nu over het satanische van E.T.A. Hoffmann gaat, over de geschiedenis van de Berlijnse woonkazernes of over de relatie tussen de opkomst van de wetenschap en de heksenprocessen.

Maar tussen de vele andere in dit deel bijeengebrachte teksten (zoals de door Benjamin zeer nauwgezet bijgehouden ‘Lijst van gelezen literatuur’, de verhalen en raadsels en Benjamins ontwerpen voor een te schrijven misdaadroman) is zonder twijfel de belangrijkste de tussenversie van het essay ‘Het kunstwerk in het tijdperk van zijn technische reproduceerbaarheid’. Het is deze versie, die gevonden werd in de nalatenschap van Max Horkheimer, die de basis vormde voor de Franse vertaling zoals die in 1936 in het Zeitschrift für Sozialforschung verschenen is. De nu teruggevonden versie, en in déze vorm had Benjamin het essay eigenlijk gepubliceerd willen zien, laat niet alleen zien dat er een groot aantal kleinere wijzigingen heeft plaatsgevonden, maar ook dat hele stukken uiteindelijk geschrapt werden: grote passages over Benjamins mimesisbegrip, over het spel en de schone schijn, over de klassenstrijd en de structuur van de proletarische massa en over de film: veel meer dan in de tot nu toe bekende versies vormen hier de opvattingen van Benjamin over film een duidelijk geheel en blijkt pas hoe goed hij dat toen nog tamelijk

Vervolg op pagina 10