Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Van Gogh
Vervolg van pagina 1

ook niet vreemd dat hij op een gegeven moment Theo aanspoort om zijn baan in de kunstgalerie op te geven en schilder te worden. Dat Vincent het Hollandse provincialisme achter zich liet en vertrouwd raakte met de internationale wereld van de moderne schilders, (een artistieke context waar Sweetman in zijn recente biografie veel aandacht aan geeft) was voor een groot gedeelte aan Theo te danken. Maar dankzij Theo was hij ook verbonden met zijn geboortegrond, zijn ouderlijk huis en de atmosfeer uit zijn jeugdjaren. In de brieven aan hem kon hij refereren aan hun gemeenschappelijke wandelingen in hun jeugd, de door hen beide bewonderde natuur, literatuur of kunst. Vincent had voor Theo geen geheimen. Wat hij miste in de omgang met zijn vader, kon Theo hem geven.

Radicaal

Van Goghs brieven zouden verplichte literatuur moeten zijn op elke kunstacademie. En dat niet alleen omdat de brieven indringend over de totstandkoming van de schilderijen informeren. In reeksen brieven demonstreert Van Gogh dat kunstenaar zijn in de eerste plaats een kwestie van temperament en nieuwsgierigheid is. Hij heeft de verbeten wil een vak te leren. Hij analyseert de techniek van andere schilders, bekijkt duizenden schilderijen en is altijd bereid tot discussie. In zijn brieven aan zijn collega-schilders (Van Rappard, Gauguin en anderen) is er die goede mengeling van zelfbewustheid en nieuwsgierigheid. Van dat laatste getuigt zijn behoefte om de geheimen van de kleuren te ontdekken. Aan Theo schrijft hij hierover: ‘Ik heb nog altijd de hoop daarin iets te ontdekken. De liefde van twee geliefden uitdrukken door een huwelijk van twee complementaire kleuren, hun vermenging en tegenstellingen, de mysterieuze trillingen van verwantschap tonen. De gedachte in een voorhoofd uitdrukken met de schittering van een heldere toon op een donker fond, hoop uitdrukken door middel van een ster. Iemands hartstocht door middel van de stralen van een ster.’ Bij het zien van de schilderijen van bewonderde voorgangers, zoals Delacroix, Rembrandt en Giotto, toont hij respect en bescheidenheid. Wel is er op een gegeven moment de innerlijke zekerheid dat hij een schilder is die werkt voor de toekomst en dat geen mens hem eraf kan brengen. Aan zijn broer schrijft hij aan het begin van zijn carrière: ‘Wat ben ik in 't oog van de meesten - een nulliteit of een zonderling of een onaangenaam mens - iemand die in de maatschappij geen positie heeft of hebben zal, enfin, wat minder dan de minsten. Goed - gesteld dat alles ware precies zo, dan zou ik door mijn werk willen tonen wat er zit in 't hart van zo'n zonderling, van zo'n niemand. Dit is mijn ambitie, die minder gegrond is op wrevel dan op liefde malgré tout, meer gegrond op een gevoel van sereniteit dan op hartstocht. Al is het dat ik dikwijls in de beroerdigheid zit, toch is er binnen in mij een kalme, reine harmonie en muziek. In het armste huisje, in het smerigste hoekje zie ik schilderijen en tekeningen. En als met onweerstaanbare aandrang gaat mijn geest die richting uit. Hoe langer hoe meer gaan andere dingen eruit en hoe meer zij eruitgaan, hoe sneller wordt mijn blik om het schilderachtige te zien. De kunst vraagt om een hardnekkig werken, een werken ondanks alles en een altijd doorgaande observatie.’

Bijna elke brief vonkt, is geschreven vanuit een innerlijk vuur, precies zoals bijna elk schilderij het grote temperament van Van Gogh demonstreert. Radicaliteit demonstreert hij op alle terreinen: eerst de radicaliteit van geloof tijdens zijn jeugd- en adolescentiejaren, gecombineerd met uitgesproken christelijke naastenliefde en erotiek en ten slotte radicaliteit in de kunst. In een brief bekent hij: ‘Daar is de behoefte aan niets minder dan het oneindige en wonderbare, en een mens doet wel als hij met niets dat geringer is, tevreden is en zich niet thuis blijft gevoelen zolang hij dat niet heeft gekregen. Dat is de bekentenis die alle grote mannen in hunne werken hebben uitgedrukt, allen die wat verder hebben gedacht en wat meer hebben gezocht en gewerkt en meer hebben liefgehad dan anderen, die zijn afgestoken naar de diepte van de levenszee. Afsteken naar de diepte, dat moeten ook wij doen, indien wij willen vangen.’ Dat schrijft Van Gogh in 1878, toen hij vooral gefixeerd was op het geloof en de kunst nog secundair was.

Bij deze radicaliteit is er absoluut geen plaats voor humor. Ik heb in Van Goghs brieven geen spatje humor kunnen ontdekken. Humor zou te veel zijn wereldbeeld relativeren. Hij erkent zelf dat hij een ‘drijver’ is, die zichzelf en anderen wil verhinderen te schipperen. Ik denk dat dat onvermogen om te schipperen en dat gebrek aan humor iets is wat nu eemaal verbonden is met genialiteit. Vincent van Gogh bezat zeker een religieuze ernst en een calvinistische zwaarmoedigheid, ook toen hij niet meer geloofde. Wie de brieven achter elkaar leest, ziet hoe het geloofsfanatisme min of meer vanzelfsprekend omgezet wordt in de bezetenheid waarmee hij schilderde. Een mooi voorbeeld is volgens mij de volgende briefpassage uit september

‘Het blijft een feit dat ik voor het bereiken van de hoge gele noot die ik deze zomer heb bereikt, wel een beetje boven mijn krachten moest werken’

1888: ‘Ach, waarde broer, soms weet ik zo goed wat ik wil. Ik kan in het leven en ook bij het schilderen wel zonder God, maar ziek als ik ben, kan ik niet zonder iets wat groter is dan ik, iets wat mijn leven is: scheppingskracht. En als je, lichamelijk beroofd van die kracht, gedachten probeert voort te brengen in plaats van kinderen, dan ben je op die manier toch een deel van de mensheid. Ik zou mannen of vrouwen willen schilderen met iets van dat eeuwige, waarvan de nimbus vroeger het symbool was en dat wij proberen te bereiken door de schittering zelf, door de trilling van de kleuren.’

Christus

De Japanner Tsukasa Kodera schreef een aardige studie over de doorwerking van de godsdienstige denkbeelden in de thematiek van van Goghs werk. Het verwonderde mij in hoge mate dat dit nog nooit gebeurd was. Kodera laat onder andere zien dat kennis van de preken van de dominees waar Van Gogh naar luisterde belangrijk is om de keuze van zijn onderwerpen bij het schilderen te begrijpen. Zijn plan voor de stichting van het Gele Huis, een kloostergemeenschap van schilders die allen in een soort natuurgodsdienst geloofden, is duidelijk een substituut voor het verlies van zijn christelijk geloof.

Zijn afval van het christendom en zijn bekering tot de schilderkunst kon plaatsvinden dank zij een belangrijk verbindend element. Van Goghs natuurbeleving. De natuur werd in de negentiende eeuw als iets goddelijks gezien, een werkelijkheid waar God beleefd kon worden. Dat gold zeker voor Van Gogh. Terecht kon hij de Hollandse dichter nazeggen: ‘Ik ben aan d'aard gehecht met meer dan aardse banden.’ Hij hield zielsveel van de natuur; de brieven staan vol prachtige natuurobservaties. Hij vraagt zich af: ‘Zou het niet zo kunnen zijn dat als je van iets houdt, je het beter en juister ziet dan wanneer je er niet van houdt?’ Natuur bracht hem rust. ‘Als je denkt aan al die dingen waarvan je de achtergrond niet begrijpt, wat kun je anders doen dan naar de korenvelden kijken?’

Als Van Gogh dit schrijft, is hij al onderhevig aan aanvallen van gekte. De brieven die hij in die periode schrijft zijn soms van een grote schoonheid en fascinerend door de snelle afwisseling van emotie, waanzin, common sense, achterdocht, hartstocht en obsessie voor de kunst. Zijn toestand lijkt op die van de sensitivistische Gorter, die precies in dezelfde tijd met koortsige ogen door de natuur ging, dronken was van het licht en zijn extase in woorden trachtte te vangen.

Van Gogh wist heel goed dat zijn wijze van schilderen en de intensiteit daarvan tot waanzin moest leiden. Zo schrijft hij niet zonder understatement aan zijn broer na een aanval van gekte: ‘Het blijft een feit dat ik voor het bereiken van de hoge gele noot die ik deze zomer heb bereikt, wel een beetje boven mijn krachten moest werken.’

Van Gogh was - laat ik het nog maar eens een keer zeggen - een genie. De momenten van waanzin op het einde van zijn leven lijken een bijna vanzelfsprekende eindfase voor zijn drang naar het absolute, zoals dat ook voor Nietzsche gold, die bijna in dezelfde tijd in de waanzin belandde. Voor Nietzsche was het genie in de eerste plaats de mens die niet aan de vervreemding ten prooi gevallen was van de steriel geworden, decadente beschavingswereld van de negentiende eeuw, iemand die voldoende authenticiteit, ‘gezondheid’, kracht en scheppend individualisme bezat om het nihilisme tegemoet te treden. Niet alleen Van Goghs schilderijen maar ook zijn vaak schitterende brieven maakten mij duidelijk dat Van Gogh zo'n iemand was. Hij bezat volgens mij iets van de Genie-Moral van Musils Mann ohne Eigenschaften. Dat wil zeggen dat hij ten koste van veel strijd zich onttrok aan allerlei fixaties, sociaal, familiaal, ideologisch, waartoe hij als zoon van een dominee veroordeeld leek. Hij was om het op de wijze van Musil te zeggen een potentieller Mensch, die bewust gericht was op mogelijkheden zonder evenwel het wonder van de gewone werkelijkheid uit het oog te verliezen. Aan de Genie-Moral is eigen dat er naast het verlangen naar authenticiteit en spontaniteit ook een gerichtheid is op Ganzheit, een religieus-mystiek verlangen naar eenheid en totaliteit, iets wat Van Gogh in hoge mate bezat, zoals uit zijn grote bewondering van de Christus-figuur blijkt. Christus was voor hem aanvankelijk, toen hij nog gelovig was, een ethisch voorbeeld, dat hij in een grote apostolische ijver maniakaal trachtte na te volgen. Toen hij het christendom had afgezworen, bleef Christus hem artistiek boeien. Hij noemde hem een kunstenaar groter dan alle andere kunstenaars, omdat deze met echte mensen werkte in plaats van beelden. Het grootste wat een kunstenaar kon bereiken is door middel van de kunst dat Christus-ideaal nabij te komen: werkelijkheid en mensen om te vormen en daarmee de scheiding tussen kunst en leven op te heffen.

Het concept van de kunstenaar als navolger van Christus is een romantisch concept dat omstreeks 1890 weer in de mode kwam en een opleving beleefde bij het humanitaire expressionisme tijdens de Eerste Wereldoorlog. De jonge Paul van Ostaijen wijdde toen aan Van Gogh een lang gedicht. Hij constateert daarin bij Van Gogh een vermogen tot transformatie, een vermogen om gedreven door innerlijk vuur de werkelijkheid om te vormen tot een nieuwe werkelijkheid. Precies als bij Christus stelde liefde, aldus Van Ostaijen, Van Gogh in staat ‘alles te martelen, te doden in schoonheid’. En hij vervolgt: ‘Kunst is de liefde in elke daad. / Kwintessens. En het volledig liefde zijn. / En dit is liefde als Vincent deed: / de talenten die hij kreeg, tot de waanzin, tot het leed / dat vreugde wordt, levend maken.’

Dat zijn grote woorden. Het wonderbaarlijke is dat Van Gogh een der weinigen is geweest die zulke grote woorden waargemaakt heeft. Niet alleen zijn schilderijen en tekeningen maar ook zijn schitterende brieven zijn daarvoor een bewijs.

■