Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
25 augustus 1990 - nummer 34

Wat kun je anders doen dan naar de korenvelden kijken?
Alle brieven van Vincent van Gogh in het Nederlands

Jan Fontijn

Van Goghs brieven, ongeveer duizend in getal en nu alle in het Nederlands vertaald, zijn fascinerend. En dat om meer dan een reden. Allereerst zijn ze in staat om allerlei sjablonen over Van Gogh als mens en kunstenaar te vernietigen. Het paradoxale feit doet zich voor dat naarmate op iemand meer het spotlight wordt gericht, des te meer hij uit het gezicht verdwijnt. Nu we de afgelopen tijd doodgegooid zijn met soms onzinnige Van Gogh-informatie en de treurigmakende produkten van het Van Gogh-toerisme (het klagen hierover zelfs wordt een gemeenplaats), gaan de brieven een belangrijke rol vervullen. Wie de ‘echte Van Gogh’ wil hebben zonder interpretatie, zonder opsmuk en verdraaiing, die moet de brieven lezen. De brieven voeren ons direct in de tijd terug. We zijn dankzij de brieven getuige van de aarzelingen, illusies en de emoties van de kunstenaar. Van Gogh is springlevend in zijn brieven. Een lezer die nog maar weinig van het leven van Van Gogh af weet kan al lezend in de brieven diens biografie zelf maken. Voor hem is Van Goghs toekomst nog open, zoals dat ook voor Van Gogh zelf gold, toen hij zijn brieven schreef. Maar ook voor een meer ingevoerde lezer als ik zelf ben - ik had onder andere de recent gepubliceerde biografie van David Sweetman gelezen - hebben Van Goghs brieven dat frisse karakter en talloze verrassingen. Allerlei nieuwe vragen over of interpretaties van leven en werk doemen al lezend in de brieven op. Ik zocht bijvoorbeeld in de vroege brieven naar aanduidingen en anticipaties van de uitbarsting van creativiteit en waanzin in het laatste deel van zijn leven. Op allerlei kwesties in het leven van Van Gogh, bijvoorbeeld de doorwerking van zijn godsdienstige jeugd in zijn kunst, op de kwesties verder over zijn gekte en zijn genialiteit, die uitvoerig in de talloze biografische publikaties aan de orde zijn gesteld, daarop werpen de brieven een nieuw licht. De brieven zijn ook een goed middel om de mythevorming over Van Gogh (men denke aan de talloze films over hem) tegen te gaan. De brieven zijn unieke documenten in artistiek, kunsthistorisch en menselijk opzicht. Een betere introductie op zijn schilderijen is er nauwelijks te geven.

DE BRIEVEN VAN VINCENT VAN GOGH
Redactie Han van Crimpen en Monique Berends-Albert
Uitgever Sdu, 4 dln., f 275, -
THE LOVE OF MANY THINGS
A Life of Vincent van Gogh
door David Sweetman
Uitgever Hodder & Stoughton, 391 p.
Importeur Nilsson & Lamm f 58,45
VINCENT VAN GOGH
Christianity versus Nature
door Tsukasa Kodera
Uitgever John Benjamins Publishing Company 283 p., f 130 -

Van Gogh was een meesterlijke briefschrijver; hij kan wedijveren met de beste briefschrijvers uit zijn tijd. Onmiskenbaar is er vooruitgang in zijn briefstijl; naarmate de jaren vorderen wordt zijn stijl losser en worden de literaire toespelingen talrijker. In technisch opzicht valt op dat hij meermalen een onderwerp aansnijdt, dat van alle kanten bekijkt, vervolgens speelse uitweidingen daaraan toevoegt en ten slotte weer op zijn onderwerp terugkomt.

Stoomketel

Van Gogh was behalve schilder ook een begaafd literator: zijn brieven bewijzen dat. Meesterlijk zijn vaak zijn typeringen en natuurbeschrijvingen. Van Gogh kon de natuur uitstekend observeren, maar kon die natuur tevens ook in woorden beschrijven zonder zich aan de barokke woordkunst van de Tachtigers schuldig te maken.

Brief van Vincent van Gogh aan John Peter Russell, juni 1888

Hij was vertrouwd met de moderne Franse literatuur van zijn tijd: De Goncourt, Zola, Daudet, Loti, Flaubert en anderen. Literatuur inspireerde hem. Grote schrijvers leerden hem zuiver te blijven werken en leven en niet de dupe te worden van wat hij als het valse en ploertige in zijn tijd beschouwde. Ze leerden hem ook hoe te sterven. Over de broers Goncourt en Toergenjev merkt hij op: ‘Gevoelig, subtiel, intelligent als vrouwen, gevoelig voor hun eigen lijden ook en steeds nog vol leven en zelfbewustheid, geen onverschillig stoïcisme, geen verachting van 't leven. Ik zeg nog eens, die kerels, ze sterven als de vrouwen sterven. Geen idee-fixe van God of abstracties - altijd op de begane grond van 't leven zelf en alleen daaraan gehecht.’

Zijn belezenheid was groot en meer op de Franse literatuur gericht dan dat bij de Tachtigers het geval was, over wie hij trouwens in zijn brieven nauwelijks rept. Alleen De kleine Johannes van Van Eeden heeft hij gelezen.

Brieven schrijven was voor Van Gogh een essentiële behoefte, ook al was hij in artistiek en menselijk opzicht een individualist pur sang. Hij bekent: ‘Als ik niet zo nu en dan eens mijn hart lucht gaf, dan zou de stoomketel springen, geloof ik.’ Vooral de correspondentie met zijn jongere broer Theo kon hij niet missen. Alleen al om de unieke broederliefde zou men de brieven moeten lezen! Theo is voor Vincent helper, luisteraar, vriend, trooster en stimulator. Hij is echter vooral voor Vincent kunstbroeder en criticus. Door zijn grote vertrouwdheid met de beeldende kunst kan hij permanent met Vincent in dialoog blijven en reageren op diens wilde ideeën en eerste opzetten van zijn schilderijen. Met een lichte overdrijving kon Vincent inderdaad beweren dat Theo medeschepper van zijn werk was. Het is dan

Vervolg op pagina 4