Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Hels rooms
Het late debuut van Johan Buschman en de roomse meisjes van Ton van Reen

De paarse stempel door Johan Buschman Uitgever G.A. van Oorschot, 185 p., f 27,50
Roomse meisjes door Ton van Reen Uitgever Contact, 267 p., f 32,50

Wim Vogel

Voor de oorlog stond in alle kleding die je kreeg van de Vincentiusvereniging een paars stempel gedrukt. Die katholieke organisatie trok zich het lot aan van de minderbedeelden. Als Bennie Anmar in Johan Buschmans (1924) roman De paarse stempel pater wil worden en dus naar het kleinseminarie moet, wordt hij door die vereniging aangekleed. Innerlijk en uiterlijk van het sensitieve knaapje uit een Amsterdams gezin van tien kinderen worden volledig bepaald door anderen.

Het priesterschap wordt gestimuleerd door de ouders voor wie een zoon met roeping een begerenswaardig ideaal is. De gymnasiale opleiding tot priester is gratis, dus lijkt iedereen tevreden. Bennie ook? Zijn ontluikende seksualiteit, ook hij heeft ‘een bloot lijf onder zijn kleren’, wordt als slecht en zondig bestempeld, anderzijds weten een broeder en een pater de weg naar de strakke jongensbenen gemakkelijk te vinden. Ook echte vriendschappen zijn per definitie verdacht. Op het juvenaat van de paters in Noord-Brabant mogen twee jongens nooit samen wandelen, dat moeten er altijd drie of vijf zijn... In- en uitgaande post wordt gecensureerd en in de vakanties dien je je onmiddellijk te melden bij de pastoor van de parochie ‘waaronder je hoort’, die vervolgens waakt over je kerkbezoek en daarvan melding zal maken, enzovoort, enzovoort. Een kleinseminarie had dus niets van een kleine republiek en alles van een dictatuur. Er is een dogmatische leer waarover geen kritische vragen gesteld mogen worden, er is een leider, er zijn rangen en standen (het vernederende verschil bijvoorbeeld tussen paters, broeders en ‘nonnetjes’) en er zijn de jongens die ver van hun ouders vandaan gedrild worden opdat zij ooit de nieuwe leiders kunnen worden.

Buschman geeft met De paarse stempel een perfect beeld van die wereld en omdat de lezer alles ziet door de ogen van de naïeve, puberale Bennie die vooral slachtoffer is, lijkt het alsof de lezer dat systeem analyseert en veroordeelt. Natuurlijk, als ontwikkelingsroman is zijn tragische geschiedenis niet erg oorspronkelijk, daarvoor verschijnt de roman veertig jaar te laat. Maar als sociaal document confronteert hij je opnieuw met de gruwelijke praktijk.

Roomse Meisjes

Roomse Meisjes van Ton van Reen laat goed zien wat voor een verburgerlijkte samenleving de rooms-katholieke kerk zich kennelijk wenste. Het is de wereld zoals die jarenlang in de Katholieke Illustratie werd getoond: bedevaarten, bruidjes, de spekpater Van Straaten, vurige missionarissen, de arme zwartjes, de jongens op de Jozefgezellen, de meisjes en de vrouwen op de Maria-congregatie, het hele gezin lid van de Heilige Familie en in de kerk de vrouwen links en de mannen rechts. Alleen de dorpsgek, de plaatselijke kunstenaar, het meisje dat niet wil deugen en dus het dorp verlaat en vertrekt naar de grote, slechte stad, het meisje dat meent een nieuwe Bernadette van Lourdes te zijn en de gepensioneerde missiepater die de wereld beter kent dan de dorpspastoor, zijn de enige vrije mensen. Met de anderen vormen zij een mythische samenleving waarin restanten van Germaans bijgeloof zonder al te veel problemen gekoppeld zijn aan het rooms-katholicisme.

Roomse Meisjes beschrijft in een groot aantal fragmenten de snelle ontwikkeling van een vijftienjarige Noordlimburgse jongen tot jongeman in het jaar 1956. In dat jaar neemt hij afstand van ‘de vader’: opvoedkundig, sociaal en religieus. Ondanks de roomse opvoeding die zijn moeder, een weduwe, hem geeft, voelt hij zich steeds minder verbonden met de kerk en dus met zijn omgeving. Door te lezen (onder de Katholieke Illustratie verbergt hij bij wijze van spreken De Lach) ontdekt hij andere opvattingen en andere werelden en dat literaire terrein is voor zijn omgeving een volstrekt onbekend gebied waar hij dus alle vrijheid heeft. Daarnaast weet hij al gauw dat ouders wel alles willen weten maar dat het verstandig is hen toch niet alles te vertellen. Zijn afscheid van pastoorsland zal hem heel wat minder pijn doen dan Bennie uit De paarse stempel.

Ton van Reen portretteert in een realistische en nuchtere stijl een samenleving die, Godlof, verleden tijd is. Ik krijg het er, vijfentwintig jaar later, nog steeds benauwd van.

■