Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

‘De jaren vijftig boeien me, toen de oorlog nog geen verhaal was geworden’
Gesprek met Martin Schouten over ‘Studio Voorland’

Arjan Peters

Tot een paar jaar geleden was Martin Schouten alleen bekend als journalist van diverse kranten en tijdschriften. De boeken die hij publiceerde, lagen in het verlengde van die arbeid, zoals de interviewbundels Werk en Voor de oorlog, de documentaires Rinus van der Lubbe en De zaak Oss, en boeken over hasj en jazz. In 1987 verscheen Schoutens eerste roman, Hotel Terminus, waarin de jeugd van Jacob Achterkamp in het Apeldoorn van de jaren vijftig en de relatie met Jacobs moeder centraal staan. Als opvolger van die roman is nu Studio Voorland gepubliceerd: in de Plantagebuurt van 1955 onderneemt Eddy Voorland een zoektocht naar zijn vader, een joodse fotograaf die in 1943 omkwam in Birkenau. Schouten is ook al geruime tijd toneelrecensent voor de Volkskrant. Hij voelt er niet voor om zich uitsluitend aan de schone letteren te wijden: ‘Mijn vak is schrijven. En dat neemt verschillende vormen aan. Journalistiek heb ik altijd aardig gevonden als motief om eens de deur uit te gaan en iemand te spreken. Als je alleen maar romans schrijft, zo'n rare kluizenaarsbezigheid, word je een zonderling type. Als je mijn lijst van publikaties overziet, kan je niet ontgaan dat ze vooral over historische onderwerpen handelen. In Voor de oorlog interview ik mensen over grote gebeurtenissen uit de jaren dertig, zoals het Jordaanoproer en de muiterij op De Zeven Provinciën. Toen ik daaraan werkte, had ik het plan om net zo verder te gaan met de naoorlogse periode, maar het bleek niet doenlijk om daarvoor hetzelfde procédé toe te passen. Wat zijn de gebeurtenissen uit de jaren vijftig? De dekolonisatie, maar dat is een boek op zich, en de rest van de onderwerpen vond ik weer te mager. Ik heb toen een andere vorm gezocht, die van de roman, om die thematiek deels onder te kunnen brengen, maar ook omdat die naoorlogse tijd mijn geschiedenis is. Zo is Hotel Terminus ontstaan, een historische roman over de jaren vijftig en zestig, waarbij ik mijn eigen biografie als materiaal heb gebruikt, zoals elk leven voor mij materiaal kan zijn. Schrijvers zijn nu eenmaal dieven van kleptomanen, zoals Brecht zei. Bovendien had ik het toen druk en deze aanpak vergde weinig research.’

‘Studio Voorland gaat over de jaren vijftig - het hoort chronologisch gezien dus eigenlijk vóór Hotel Terminus - en hiervoor heb ik wel veel research gedaan. Toen de Hortus gesloten dreigde te worden, heb ik daar een reportage over gemaakt. Bij een 5 mei-gelegenheid heb ik de vrouw geïnterviewd die destijds de beroemde foto's van de binnenplaats van de Hollandsche Schouwburg (waar de joden zich in de oorlog moesten melden - AP) heeft gemaakt. Ik heb een oudgediende van de diamantbewerkersbond in de huidige Polaklaan opgezocht. Allemaal bruikbaar materiaal voor mijn boek. Als je een interviewboek maakt, heb je altijd gezeur van mensen die vooraf de tekst willen lezen. Ze zien dan op schrift staan dat ze “godverdomme” hebben gezegd en vinden dat vervelend voor de buren of gaan roepen dat hun echtgenoot of moeder een hartverlamming zal krijgen. Bij het schrijven van een roman heb je geen last van personages die opbellen om hun beklag te doen, en dat geeft een gigantische vrijheid. Anderzijds verschijnt dán het probleem van de geloofwaardigheid die intact moet blijven. Die krijg je er gratis bij als je een bestaand persoon beschrijft of interviewt. Een roman schrijven is moeizaam werk. Het gevecht om al dat materiaal op zijn goede plek te krijgen. Vorig jaar zat ik eindeloos te schuiven en te sleutelen aan Studio Voorland, tot me ineens een licht opging. “Wat ben ik toch een sukkel,” dacht ik, “de vorm van het boek is helemaal niet zo'n probleem: het is een blues!”

Martin Schouten kreeg naam als journalist en schrijver van documentaires: Rinus van der Lubbe en De zaak Oss. In 1987 publiceerde hij zijn eerste roman: Hotel Terminus. Onlangs verscheen een tweede: Studio Voorland. Een schrijver die geobsedeerd wordt door beelden van een verloren tijd. “Impliciet is het wel degelijk een commentaar op déze tijd. Het troebele van die naoorlogse jaren is nog steeds zichtbaar.”

Martin Schouten
steye raviez

Twaalf hoofdstukken met dezelfde dramatische opbouw als de twaalf maten van een bluesschema. Ja, toen viel alles ineens op zijn plek, een mooi moment.’

Modiano

Schouten is iemand die weinig vertrouwd was met het schrijven van fictie, ik zou me daarom kunnen voorstellen dat hij zich heeft gespiegeld aan bewonderde auteurs. Schouten erkent dat niet alleen, maar vindt het zelfs noodzakelijk: ‘Elk personage moet voor twee derde bestaan uit oude bekenden en voor één derde uit iets nieuws. Als hij nergens aan refereert, zegt het de lezer niets. In Studio Voorland verwijs ik bijvoorbeeld naar Modiano met drie letterlijke citaten. Zo eer ik mijn bron, en pas vervolgens een procédé toe uit de beeldende kunst, de Übermalung: een bestaand doek nemen en daarop gaan krassen, zodat nieuwe, levende kunst ontstaat. Modiano laat iemand in Parijs een voet uit een auto steken, ik zet die voet in Amsterdam neer en schilder daar de Plantagebuurt omheen. De wisecracks van Raymond Chandler hebben me geïnspireerd, de kunst van het weglaten heb ik geleerd van Hemingway, de zoekende zinnetjes van Gerrit Krol die halverwege een wending maken en tóch logisch in elkaar zitten. Ik pas die techniek toe in langere zinnen, en merk aan de recensies van Peereboom in de NRC en Warren in de PZC dat mensen het daar moeilijk mee hebben. “Hij kan geen zin beginnen zonder dat deze in een chaos eindigt!” roept Warren. Die man is dement, denk ik dan, want het zit echt geheid in elkaar. Woordgrapjes mochten ook niet van ze. Ik gebruik het woord “luchtgevecht” als ik een paar geurtjes bedoel die om de aandacht strijden van de “ik” die ze opsnuift. Zo'n woord verschiet dan even van kleur, krijgt bij mij een andere betekenis dan normaal, en dat vermaakt mij, maar anderen voelen zich op het verkeerde been gezet en beginnen te schelden. Tja, van míj mogen heel andere dingen weer niet. Voor mij zijn typische kunsttaalwoorden taboe, zoals “echter” en “doch”, het soort woorden dat je kunt aantreffen bij mensen als Warren en Peereboom. Fout, fout, fout.’

Voskuil

Studio Voorland is in 1990 verschenen, maar bevat geen enkele verwijzing naar het Amsterdam van nu. Heeft de acteur een nostalgisch verlangen naar de jaren vijftig, zo parafraseer ik Doeschka Meijsings licht verwijtende opmerking in Elsevier? ‘Nee, hoor,’ zegt hij, ‘ik ken het Amsterdam uit 1955 helemaal niet zelf. Rond 1960 kwam ik hier wonen. Toen was er nog niet zoveel veranderd, ik heb eraan geroken en ben erover gaan lezen om mijn kennis uit te breiden. Weinig boeken hebben die sfeer trouwens vastgelegd. Reve en Voskuil heb je, maar dan ben ik uitgepraat.’

‘Ik heb geen nostalgie, maar wat mij boeit in die tijd is de grote stilte, de verdringing, de jaren toen de oorlog nog geen verhaal was geworden. Dat werd prachtig gesymboliseerd door de Hollandsche Schouwburg die niet meer werd bespeeld en langzaam in verval raakte. Er moest iets mee gebeuren, het ding dreigde in elkaar te zakken. Zo gaat het ook met verdrongen herinneringen. Dat kán op den duur niet zo blijven, het wreekt zich. Ik beschrijf ook het pand van de diamantbewerkersbond in die buurt, een joodse onderneming die verdwenen was na de oorlog. Toch is dat huis daar dan nog, met een half in de war geraakte huisbewaarder. Wát bewaart hij? Eigenlijk niks; een kamertje, een portret van Polak, kisten met papieren. Mijn hoofdpersoon registreert dat óók als hij op zoek is naar sporen van zijn vader. Het gaat om het redden van stemmen, en Eddy Voorland is de verzamelaar van doodskreten. Hoezeer het boek verbonden is met 1955, toch is het ondenkbaar dat het toen geschreven zou zijn. Impliciet is het wel degelijk een commentaar op déze tijd. Het troebele van die naoorlogse jaren is nog steeds zichtbaar, alleen in andere gedaante. Ik begon aan Studio Voorland tijdens die Fassbinder-rel. Het wordt nergens expliciet vermeld, en het viel me ook pas op toen ik het boek af had en overlas, maar die ik-figuur is Jules Croiset. Ik was erbij toen die voorstelling in Rotterdam verstoord werd. Je zag daar veertig, vijftig Hamlets die voor het theater stonden om hun vader te wreken. Een honorabel sentiment, alleen waren ze volgens mij aan het verkeerde adres. Maar een goed adres ís er niet, dat is het smartelijke. Bij die gelegenheid heb ik geschreven dat dat stuk gespeeld moest worden en niemand de mond mocht worden gesnoerd. Tegelijk wist ik dat er méér over te zeggen viel. Dat meerdere is dit boek geworden.’

Psalmgezang

‘De verdwenen vader was joods. Het ligt dan voor de hand om te denken aan namen als Polak en Cohen, maar die roepen zoveel associaties op en inwendig psalmgezang, dat veel mensen aanheffen bij het horen van het woord “jood”. Daarom koos ik de lege naam Voorland, een beetje ouderwets woord, het heeft te maken met het thema en constrasteert mooi met Achterkamp uit Hotel Terminus. Gebruikt Jeroen Brouwers de naam “Voorlandt” in zijn roman Winterlicht? Dat boek ken ik niet.’

‘Veel van mijn boeken omcirkelen de oorlog. Nooit zal ik dat onderwerp expliciet behandelen, je moet om je onderwerp heen, net als het mooiste toneel van de afgelopen jaren, het werk van Gerardjan Rijnders en Frans Strijards. Impliciet gaat het toneel heel vaak over het feit dat een ander woord voor Nederlands toneel “Hollandsche Schouwburg” is.’

‘Mijn helden zijn loners die om informatie vragen, maar die niet verkrijgen. Ze hebben problemen met hun ouders - maar ja, wie eigenlijk niet? Het zijn mensen die je na staan, maar je kunt ze nooit zo bereiken als je zou willen. Dat is een beeld voor: jezelf willen zijn. Daarom wil je het verleden bereiken en verlang je naar het paradijs. De Hortus in Studio Voorland is een metafoor voor het paradijs en iemand die eruit verdreven is. Je kunt het heel plat psychoanalytisch interpreteren als iemand die 's nachts een grote keel opzet en alle varianten van “mama” probeert. Als je dat beschrijft wordt het hanteerbaar, verdraaglijk, het krijgt een stevige vorm, wordt een ding buiten je. Ik gebruik daarvoor de omweg van de fictie, want hoe groter de omweg, zo leert ons de economie, hoe groter de opbrengst.’

■