Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

In de schaduw van de opgroeiende meisjes
John McGaherns ‘Amongst Women’: een pastorale elegie op Ierland

Amongst women door John McGahern Uitgever Faber and Faber, 184 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 50,80

Anthony Paul

John McGahern is een ingetogen en fijnzinnig schrijver met een rustige stijl en sterk provinciale Ierse thematiek, waarachter hij een vakman blijkt op het gebied van humor, welsprekendheid, spanning, psychologische diepgang en emotionele kracht. Amongst Women is zijn eerste roman sinds tien jaar, en zijn meest onderkoelde; het vrij korte, sober geschreven boek vertegenwoordigt het meest traditionele genre, de familiesage, en speelt in het melancholieke landelijke westen van Ierland, een kleingeestige, afgelegen wereld die zich vastklampt aan haar kleingeestigheid en argwanend de onwetende, onverschillige buitenwereld beziet die haar uitholt en ten slotte zal verwoesten. Dat klinkt allemaal misschien een beetje saai; maar de roman is toevallig wel een meesterwerk.

Als we McGahern moeten geloven staat in het middelpunt van de benauwende Ierse maatschappelijke werkelijkheid het gezin, en in het hart van het gezin staat ‘Daddy’. In dit geval de boer Moran, eigenaar van de boerderij Great Meadow. Hij heeft drie dochters, twee zoons, van wie er één al naar Londen is gevlucht en niet van plan meer is nog terug te komen, en een tweede vrouw, Rose. Het verhaal lijkt te spelen in de jaren vijftig of zestig en Moran wordt oud in een land dat hij heeft helpen vormen, maar dat hij verfoeit: in de onafhankelijkheidsoorlog was hij soldaat bij de IRA, maar nu zegt hij: ‘Ik word wel eens misselijk als ik zie waar ik voor gevochten heb... Moet je het land zien nu. Geleid door een stel bekrompen boeven dat op eigen voordeel uit is. Het had maar beter nooit kunnen gebeuren.’

Moran is een nurkse, verbitterde huistiran die niet in staat is tot werkelijk contact met de kinderen die hij liefheeft en die hij in een voortdurende toestand van spanning houdt met zijn woedeuitbarstingen, zijn gevit, zijn krenterigheid, en zijn onvoorspelbare vlagen van opgewektheid die soms even onrustbarend zijn als zijn woede (‘“Ik heb zo'n honger dat ik wel een klein kind zou lusten,” zei Moran, en iedereen lachte.’). McGaherns sobere proza zet Moran haarscherp neer: ‘niet rijk en niet arm, maar zijn haat en angst wat armoede betreft waren even hevig als zijn angst voor ziekte, wat betekende dat hij nooit arm zou zijn maar dat hij en iedereen in zijn omgeving zouden leven alsof ze paupers waren.’ De meisjes mogen dan het huis uitgaan naar Dublin of naar Londen, maar ze komen nooit echt weg: ‘Die eens zo machtige man was zozeer in hun leven doorgedrongen dat ze nooit echt van Great Meadow waren weggegaan’.

Morans gevit houdt zijn dochters in een voortdurende toestand van nerveuze spanning. ‘Gottegot, heb je ooit zulke mensen gezien,’ is zijn klaagzang: ‘Waarom moet hij altijd zo tekeergaan?’ is hun onbeantwoordbare vraag; ‘Daddy bedoelde daar niets mee,’ is het thema van de tactvolle, verzoeningsgezinde Rose. Maar zelfs bij Rose zijn er grenzen; in de begindagen van hun huwelijk ondervindt ze op pijnlijke wijze wat ze van Moran kan verwachten maar maakt ze ook duidelijk dat er grenzen zijn aan wat ze van hem accepteert. Het pijnlijke proces van de echtelijke aanpassing, de vaststelling van de machtsverhoudingen in huis, wordt nauwgezet en scherp beschreven.

Het enige dat voor Moran telt is het gezin, en in wezen ziet hij het gezin als een verlengstuk van zichzelf. De wereld buiten het gezin en het huis moet met behulp van rituelen op afstand worden gehouden. McGahern trekt ons mee in het ritme van de avonden in de boerderijkeuken, met kaartspel, familiegebeden, thee, de opluchting van vroeg naar bed gaan; hij beschrijft het benepen leven zonder ironie en met een sterk gevoel voor niet alleen de saaiheid maar ook de vertroostingen van wat Proust bestempelt als ‘gezegende Gewoonte’.

John McGahern
katharina rieppel/the sunday times

Maagdelijkheid

Tegen een achtergrond van steeds terugkerende huiselijke en landelijke gebeurtenissen - Kerstmis, met de nog altijd bestaande traditie van de ‘wren-boys’ die van huis tot huis gaan, de plaatselijke dansavonden (waar Moran niet aan deel wil nemen omdat ‘hij ooit de koning van die boerendanspartijen was geweest en nu hij jeugd en roem kwijt was geen genoegen nam met een mindere plaats’), de oogst, het hooien - wordt een familiekroniek ontvouwd waarvan de gebeurtenissen gemakkelijk zijn samen te vatten: de ruzie van de pijnlijk starre Moran met zijn enige vriend, een oude makker uit de oorlog; de behoedzame vrijage van Rose met de grimmige weduwnaar; de strijd om een zekere vrijheid van de opgroeiende meisjes; de onvermijdelijke rebellie van de jongste zoon Michael; Morans dood. De meisjes krijgen een baan en trouwen een matige partij; de slimste kan naar de universiteit maar ziet daarvan af - zij zijn niet dat soort mensen, zo maakt Daddy duidelijk. Michael verliest zonder al te veel problemen zijn maagdelijkheid en belandt ten slotte in Londen onder de hoede van zijn broer Luke. Uiteindelijk kan Michael rustig van zijn vader zeggen: ‘Ondanks alles mag ik die ouwe klootzak wel.’ Voor Luke, de oudste, die geen grote zusters had om hem tegen hun vader te beschermen, is zo'n ontspannen oplossing onmogelijk.

McGahern heeft de thema's van zijn eerdere romans herschreven en verfijnd, en daarmee de felle geestigheid en razernij van die romans getemperd; het vader-zoonconflict in zijn tweede roman, The Dark (1965) werd schriller geformuleerd, de pijn der puberteit vertwijfelder. Een uit een krant gescheurde advertentie die verkondigt VERWIJDER OVERBODIG HAAR biedt de opgroeiende jongen het enig beschikbare middel voor een masturbatiefantasie; The Pornographer (1979), in Ierland verboden, dramatiseert de nationale maatschappelijke toestand door de uitbundige erotische fantasieën van de held te contrasteren met zijn krampachtige en moeizame relaties met echte vrouwen. Amongst Women is bezadigder: McGahern hoeft niet meer van leer te trekken tegen priesters en vaders; hij heeft schrijvenderwijs een weg gevonden naar een heldere objectiviteit. Deze compacte en toch lang lijkende, emotioneel rijke roman is vooral ook een pastorale elegie. McGaherns beknopte, sobere maar fraaie schrijfstijl heeft het geheimzinnige vermogen om het leven vast te leggen - het gevoel ervan, de spanningen, de half begrepen patronen. De mensen die hij in hun specifieke historische situatie met zo'n minutieuze precisie observeert - hun spreekritmen, hun kleding, werk, hetgeen ze eten - zijn eveneens universeel; ze voelen hoe het verleden zich aan hen vastklampt maar hun tegelijkertijd ontglipt. Vooral Moran is een tragische figuur, die niet alleen onmogelijke emotionele eisen stelt aan zijn omgeving, maar ook aan het leven zelf; vlak voor zijn dood gaat hij naar buiten om te kijken naar het weiland waaraan zijn boerderij haar naam dankt, hij ziet hoe het ‘zich vult met verse aanwas, een vage blauwe tint in het rijke groen van het jonge gras’ en deze vrome man die dagelijks boetvaardig heeft gebeden begrijpt opeens dat de essentie van het leven (en van het geloof ook trouwens) hem is ontgaan: ‘terwijl hij vol vertrouwen zijn leven leidde, had hij nooit beseft aan welk een verbazende glorie hij deelhad.’

■