Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Spreekt u Lego?
Uwe Pörksens vermeende dictatuur van de plastic taal

Plastictaal De woorden van een internationale dictatuur door Uwe Pörksen Vertaling J.E. Brunsmann Uitgeverij Het Spectrum, 144 p., f 24,90

Riemer Reinsma

We zijn er langzamerhand aan gewend: onheilsprofeten die beweren dat het Nederlands bezig is te verloederen. De oorzaken van de vermeende verloedering worden gezocht in een veelheid van factoren, zoals: te gretige woordontlening aan het Engels, afnemende kennis van de grammatica en alomtegenwoordigheid van zachte-sectortaal.

Ongeacht of die profetieën juist zijn, mag het tot troost strekken dat ook andere, grotere talen het voorwerp zijn van doemdenken. Luidde in de jaren zestig René Etiemble met zijn boek Parlez-vous franglais? de noodklok over verengelst Frans, in de jaren zeventig verscheen in West-Duitsland Die Leiden der jungen Wörter, over verwerpelijk geachte Duitse neologismen.

Dit zijn maar twee voorbeelden uit een rijke stroom taalpessimisme. Een in sommige opzichten nieuw pessimisme verkondigt sinds enkele jaren de Duitse hoogleraar mediaevistiek en romancier Uwe Pörksen. Pörksen maakt zich niet alleen bezorgd over het Duits maar over het taalgebruik van de geïndustrialiseerde landen in het algemeen. In de Bondsrepubliek houdt hij al enkele jaren lezingen. In 1988 publiceerde hij een boek met de alarmerende titel Plastikwörter. Die Sprache einer internationaler Diktatur. Uitgeverij Het Spectrum publiceerde in de Aulareeks een vertaling onder de kortere titel Plastictaal.

Zo'n titel schudt wakker. De Duitse, omdat hij aan twee diepgewortelde angsten raakt: voor dictatuur en voor een milieuverontreiniging door niet-afbreekbare plastics. In de Nederlandse titel is de dictatuur komen te vervallen, al komt het thema in het boek zelf wel voor.

Wat zijn plastic woorden? Wat is plastic taal? Laten we beginnen met de plastic woorden. Pörksen bedoelt daarmee het bekende ambtelijk-wetenschappelijk-commercieel techneutenjargon: ‘structuur’, ‘relationeel’, ‘communicatie’, ‘geïntegreerd’, ‘systematisch’, ‘geobjectiveerd’, ‘gedragsalternatieven’, ‘technologisch’, ‘spanningsveld’, ‘machtsaspecten’. We kennen de jolige kretologiemixer zoals die - ik meen sinds het begin van de jaren tachtig - hier en daar in stencilvorm of anderszins van hand tot hand ging. Voor mij ligt bijvoorbeeld de kretologiemixer (ongedateerd) van een prof. N. Poort, ‘agoog’. De mixer bevat drie kolommen met genummerde woorden, elke kolom heeft een eigen nummering. Kolom 1 bevat negen bijvoeglijke naamwoorden in de verbogen vorm (bijvoorbeeld ‘geïntegreerde’, ‘functionele’), kolom 2 bevat deels bijvoeglijke naamwoorden, deels een combinatie van zelfstandig naamwoord en een voorzetsel (bijvoorbeeld ‘ontwikkeling van’, ‘coördinatie van’). Kolom 3 bevat weer substantieven.

666

En nu maar mixen. Men kiest een willekeurig getal van drie cijfers, elk corresponderend met een kolom. En ha, wat blijkt: vrijwel iedere combinatie levert een frase op die op zijn best een bepaalde plausibiliteit heeft, op zijn minst onhelder aandoet, maar in ieder geval indrukwekkend is. Nemen we het Getal van het Beest uit de Openbaringen, 666 - een omineus getal, maar dat mag, gezien Pörksens onheilszwangere toekomstverwachting. De kretologiemixer van genoemde Poort levert hier het volgende taalbouwsel: ‘sociaal-psychologische coördinatie van machtsaspecten’. Een duidelijke betekenis kan aan deze zinsnede niet worden toegekend, maar, zoals de mixer van Poort zegt, niemand zal het in zijn hoofd halen een spreker of scribent te vragen wat hij er precies mee bedoelt. Óf hij er iets mee bedoelt.

Pörksen maakt zich over de opkomst van dergelijk jargon grote zorgen. Er zijn, schrijft hij, in de algemene omgangstaal twintig of dertig plastic woorden. Ze zijn afkomstig uit de wetenschappelijke sector (met als kern de exacte wetenschappen, met als kern de wiskunde), maar hebben bij hun overgang naar het niet-vakmatig gebruik de welomschreven betekenis verloren die ze in de vaktaal hadden. In plaats daarvan krijgen ze in de omgangstaal een vage betekenis en worden multi-inzetbaar: een soort legobouwstenen in de vorm van taal. Bij de overgang van wetenschappelijke vaktaal naar omgangstaal spelen ‘deskundigen’ een cruciale rol. ‘Deskundigen’ zijn zij die tussen de wetenschap en het grote publiek in staan als degenen die de wetenschap populariseren. Het grootste gevaar schuilt erin dat de abstracte plastic woorden een soort talige ondergrond vormen waarop planners, economen, industriëlen, enzovoort hun projecten kunnen realiseren. De plastic woorden zijn de wegbereiders voor plastic plannen die universeel toepasbaar zijn en geen rekening houden met individuen of met lokale bijzonderheden. De blauwdruk voor een grauwe toekomst, voor een nachtmerrie à la 1984. De legotaal ‘koloniseert de werkelijkheid’.

De auteur heeft een goede pen en heeft het over zaken die iedere taalliefhebber aangaan. Toch raakte ik tijdens het lezen van Plastictaal al gauw geïrriteerd. De kern van die ergernis ligt in het feit dat een leek op het gebied van taalkunde hier onder het mom van wetenschap - Aula is ‘het wetenschappelijke boek’ - een geweldige hoeveelheid sweeping statements doet die, als je ze nuchter-taalkundig beschouwt, op uiterst mager bewijsmateriaal berusten.

Vervolg op pagina 12