Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 9]

Spionnen die uit de warme oorlog kwamen
Verplichte en onverplichte studies over inlichtingendiensten

In the gun-sight of the KGB The Story of One Man's Spectacular Escape across the Most Heavily Guarded Border in the World door Alexander A. Ushakov Uitgever Alfred Knopf, 274 p. Importeur Van Ditmar, f 62,90
The ultra spy An Autobiography door F.W. Winterbotham Uitgever MacMillan, 258 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 55,80
The secret war against Hitler door William Casey Uitgever Simon & Schuster, 236 p. Importeur Van Ditmar, f 51,45
America's secret army The Untold Story of the Counter Intelligence Corps door Ian Sayer en Douglas Botting Uitgever Crafton Books, 400 p., f 72,55
The greatest treason The Bizarre Story of Hollis, Liddell and Mountbatten door Richard Deacon Uitgever Century Books, 212 p. Importeur Nilsson & Lamm, f 55,80

Cees Wiebes

Het lijkt wel of de stroom literatuur over de vele facetten van het werk van inlichtingendiensten nooit ophoudt. Bijna elke week verschijnt er wel een meer of minder serieuze publikatie over dit thema, en vooral in Engeland lijken auteurs als Chapman Pincher, Nigel West, Richard Deacon en vele anderen, over schier onuitputtelijke bronnen in de vorm van anonieme informanten te beschikken. Het ‘lekken’ is een nationale sport geworden in Groot-Brittannië ondanks de gestaag groeiende pressie op (voormalige) ambtenaren van Britse geheime diensten om absolute geheimhouding te blijven garanderen. Deze druk zal - vrees ik - ondanks alle beloften van de leider van Labour Kinnock ook in het tijdperk van Thatcherwasm niet opmerkelijk veranderen. Ik moet eigenlijk niet denken aan de golf die op ons af zal komen als straks bijvoorbeeld de archieven van de KGB en Stasi in Oost-Berlijn opengaan. Er zijn signalen dat men in het Oostblok liberaler wordt en men blijkt zelfs bereid de deur naar het immense KGB-archief op een kleine kier te zetten - de eerste onthullingen zijn al breed in de pers uitgemeten. In het Westen zijn al studies verschenen die onder meer gebaseerd zijn op interviews met diverse KGB-officeren. Bij de hier besproken studies is dat nog niet het geval. Ze steunen op herinneringen dan wel interviews, en een enkele auteur maakt gebruik van archiefmateriaal. Bij een indeling van de diverse boeken, daarbij criteria hanterend als prikkelende nieuwe informatie, wetenswaardigheid, schrijfstijl en nieuwswaarde, kom ik tot de volgende verdeling.

Enigma

Onderaan mijn lijstje staat zonder enige twijfel Alexander A. Ushakov die verslag doet van zijn vlucht uit de Sovjetunie. Wonend en werkend in Odessa aan de Zwarte Zee ontdekt hij dat de KGB hem wil arresteren waarna Ushakov besluit naar het Westen te vluchten. Na een barre voettocht door de bergen bereikt hij de zwaar bewaakte grens tussen de Sovjetunie en Turkije. Op het allerlaatste moment wordt hij alsnog gesnapt door soldaten van het Rode Leger maar desondanks slaagt hij erin te ontsnappen. Het is een bizar reisverslag dat echter in toonzetting en Koude-Oorlogstaal vergeleken met de huidige ontwikkelingen in het Oostblok eigenlijk sterk verouderd is. Het voegt behalve een persoonlijke geschiedenis weinig toe aan datgene wat we al weten.

Dat komt al anders te liggen met de studies van Winterbotham en Casey. De eerste auteur is zelf actief geweest binnen de Britse inlichtingendiensten en heeft vooral geschiedenis gemaakt met zijn uit 1974 daterende studie The Ultra Secret. Daarin openbaarde hij onder andere dat de Britse geheime diensten tijdens de Tweede Wereldoorlog de militaire codeberichten van de Duitsers konden ontcijferen. Hiertoe bleek men in staat door het gebruik van de Enigma. Dit was een geheimschriftmachine die men in 1939 waarschijnlijk met medewerking van de Franse en Poolse inlichtingendiensten te pakken had gekregen. De ontcijferde militaire berichten werden dermate geheim gehouden dat ze de classificatie ultra secret kregen. De biograaf van Churchill, Martin Gilbert, schat dat in totaal ongeveer dertig van de allerbelangrijkste beleidsmakers toegang hadden tot dit ultrageheime materiaal. De Enigma stond in Bletchley Park, een gehucht ten noorden van Londen, alwaar enkele honderden codeurs onder leiding van Winterbothem zich bezighielden met het ontcijferen van de codeberichten. Churchill was zo enthousiast over het ultramateriaal dat hij - verwijzend naar Bletchley - sprak over ‘the geese who laid the golden eggs and never cackled’. Door zijn boeiende ervaringen tijdens de oorlog had Winterbotham ons in zijn autobiografie nog veel meer interessants kunnen vertellen. Maar na zijn eerdere studies valt het boek in dat opzicht tegen. Slechts de uitvoerige aandacht voor zijn intrede in de wereld der geheime diensten is lezenswaardig.

Een andere tegenvallende studie is The Secret War Against Hitler. De auteur is wederom een veteraan: wijlen William Casey, die onder Reagan lange tijd directeur van de CIA was. Hij schreef een boek over de voorloper van de CIA, de Office of Strategie Services (OSS). Voor Casey was de OSS de primaire leerschool voor zijn latere loopbaan bij de CIA. Wie op explosieve onthullingen had gerekend, zal teleurgesteld zijn. Want hoewel de Britse ‘intelligence-expert’ M.R.D. Foot ons vanaf het omslag toeroept dat dit required reading is, wordt mij absoluut niet duidelijk waarom dan wel. Bijna alles wat Casey naar voren brengt over de geheime paramilitaire operaties achter de vijandelijke linies is eerder maar vooral beter uit de doeken gedaan. En Casey geeft het ook zelf toe: hij had niet meer dan ‘general knowledge of many covert operations’. De waarde ligt vooral in de schildering van de moeizame onderlinge relaties tussen de Britse en Amerikaanse geheime diensten. Er was weliswaar een gemeenschappelijke vijand maar dat betekende nog geenszins dat de onderlinge rivaliteit daarvoor moest wijken. Casey blijft te veel diplomaat waardoor de intergeallieerde aanvaringen met voorzichtige distantie worden beschreven.

Operatie Paperclip

De resterende studies zijn het fascinerendst. De boeken van Deacon, en Sayer en Botting zijn pas echt required reading. In America's Secret Army is de aandacht gericht op de rol van het Counter lntelligence Corps (CIC), dat zoals de naam al zegt zich vooral bezighield met contraspionage. De CIC was een elitecorps, opererend in meer dan zestig landen en met prominente leden als Henry Kissinger en J.D. Salinger. In het begin van de oorlog waren de medewerkers van de CIC vooral belast met het opsporen van Duitse en Japanse agenten die op Amerikaans grondgebied wilden gaan opereren of reeds actief waren. Later bestreken de activiteiten van de CIC ook andere terreinen zoals de ‘bewaking’ van het allergrootste geheim tijdens de oorlog, de ontwikkeling van de atoombom. Dit leidde tot bizarre situaties. Zo ontdekte een CIC-agent dat bepaalde pagina's in verschillende belangrijke naslagwerken zichtbare sporen van regelmatige raadpleging vertoonden. Op zich geen schokkende ontdekking maar het betrof hier wel bladzijden met alle informatie over uranium. Hij sloeg direct alarm. Andere CIC-agenten zetten zich daarop aan het lezen en zorgden er zo voor dat de andere pagina's in diezelfde boeken identieke sporen gingen vertonen.

F.W. Winterbotham, de leider van het team dat de oorlogsgeheimen van de Duitsers ontcijferde
abc

Na de landingen in Normandië gingen de CIC-agenten zich vooral bezighouden met het ontmaskeren van honderden Duitse agenten en saboteurs die achter de geallieerde linies waren gedropt. Eenmaal gearresteerd was hun lot in bijna alle gevallen identiek: standrechtelijke executie. Na afloop van de oorlog hield de CIC zich in eerste instantie onledig met het opsporen van oorlogsmisdadigers in Duitsland en Japan. In de Koude Oorlog kreeg de CIC echter meer sinistere taken toebedeeld: het werven van spionnen die ingezet konden worden tegen de Sovjetunie. In deze fase werden figuren als Klaus Barbie en andere oorlogsmisdadigers ‘aangetrokken’ met alle gevolgen van dien. Tevens werd de CIC betrokken bij Operatie Paperclip, ofwel het werven van nazi-geleerden die ongeacht hun foute verleden in de Verenigde Staten te werk werden gesteld. Deze nogal obscure activiteiten zijn pas sinds enkele jaren meer in de openbaarheid gekomen.

De grote waarde van de voortreffelijke studie van Sayer en Botting is gelegen in het feit dat zij de activiteiten van de CIC zeer grondig en uiterst leesbaar hebben beschreven. Hierbij werden zij geholpen door de situatie dat zij als eersten toegang kregen tot de CIC-archieven. De exclusieve interviews die vele ex-agenten aan de auteurs toestonden, geven het gevonden archiefmateriaal nog eens extra kleur. Na hun eerdere Nazi Gold hebben de auteurs weer een belangwekkend document geproduceerd.

Van Mook

Tenslotte Richard Deacon met het omstreden The Greatest Treason. Toen dit boek verscheen kregen hij en de uitgever direct een proces aan hun broek. De weduwe van de vroegere Britse minister-president, Sir Anthony Eden, diende een aanklacht in en zij mocht op last van de rechter de uitgeverij sommeren de verdere verspreiding te staken. Gelukkig was het boek toen al in Nederland verkrijgbaar. Richard Deacon is het pseudoniem van Donald McCormick die vroeger voor The Sunday Times werkte. Hij komt met nieuw bewijs dat niet wijlen Sir Roger Hollis (van 1956 tot 1965 directeur-generaal van de Britse contraspionagedienst MI-5) voor de Sovjets werkte maar zijn nauwste medewerker Guy Liddell. Andere experts als John Costello hebben ook al een beschuldigende vinger in die richting uitgestoken.

Echter niet deze nog gaande discussie maakt Deacons boek zo interessant. Dat zijn veel meer de opmerkelijke onthullingen over bepaalde Nederlanders of over personen met een duidelijke band met ons land. Neem nu admiraal Lord Louis Mountbatten die nauw betrokken was bij de Japanse overgave in Indonesië. Hij spoorde luitenant-gouverneur-generaal dr. H.J. van Mook aan om met de nationalisten onder leiding van Soekarno te onderhandelen, en was nauw betrokken bij het eerste Nederlands-Indonesische overleg. Deacon komt in navolging van John Costello met nieuwe onthullingen dat Mountbatten wel erg sterke pro-Sovjet-neigingen vertoonde. Dat was een Nederlandse minister in 1945 ook al opgevallen maar zijn oordeel werd toen wellicht vertroebeld door koloniale emoties. Deacon komt weliswaar met nieuw materiaal, maar desondanks is de vraag gerechtvaardigd of Mountbatten niet gewoon anti-Amerikaans was. Recent vrijgegeven Britse documenten wijzen hier eerder op. In ieder geval wordt de rol van diverse sleutelfiguren in dit koloniale drama met het verstrijken van de tijd steeds intrigerender. Te meer omdat er ook al verdenkingen zijn geuit tegen de latere Britse bemiddelaar bij deze tragedie, Clark Kerr, die ook voor de Sovjets zou hebben gewerkt.

Wie trouwens dacht na Igor Cornelissens voortreffelijke studie De GPOe op de Overtoom alles te weten over voor de Sovjets spionerende Nederlandse kunstenaars komt bedrogen uit. Deacon komt namelijk met een nieuwe naam op de proppen: Han van Meegeren. Deze kunstschilder en meestervervalser hield zich al voor 1940 bezig met het vervalsen van schilderijen en zou tijdens de oorlog kostbare doeken van Vermeer en Pieter de Hooch aan de nazi's (onder wie Göring) verkocht hebben. Na een proces werd hij op 12 november 1947 veroordeeld tot één jaar gevangenisstraf maar hij overleed kort daarop in december 1947.

Deacon weet te melden dat Van Meegeren voor en tijdens(?) de oorlog als agent voor de Sovjets werkte. Omdat ik zijn naam niet aantrof bij Cornelissen dacht ik in eerste instantie dat Deacon wellicht Han Pieck bedoelde. Ik zocht daarom contact met Deacon, en per kerende post bevestigde hij in een vriendelijk briefje dat Van Meegeren wel degelijk als tussenpersoon voor de Russen had gewerkt. Zo is er na de vele personages in het boek van Cornelissen weer een intrigerende naam toegevoegd aan de lijst van (mogelijke) Nederlandse agenten voor de Sovjetunie. Ik stel met nadruk ‘mogelijke’ omdat verder onderzoek zal moeten uitwijzen of Van Meegeren werkelijk voor Moskou heeft gewerkt.

■