Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Het lichaam van de vrouw die niemand kende
De universele waarde van ‘Beenderen’ van Ch. Hove

Beenderen door Ch. Hove Vertaling Lieke Frese Nawoord Jan Kees van de Werk Uitgever In de Knipscheer, 165 p., f 29,50

Louise Fresco

Het is verleidelijk te denken dat de grootste literatuur gaat over onderdrukking en strijd, over onrecht en machteloosheid. Het zijn fenomenen die zo oud zijn als de mensheid, maar die elke keer weer ontroeren als we ze weerspiegeld zien in het lot van een enkeling. Hoezeer verbleken de dilemma's van een burgerlijk bestaan in een Nederlandse nieuwbouwwijk niet, naast de hartverscheurende zoektocht van een moeder naar haar in de burgeroorlog verdwenen zoon? Toch moeten we voorzichtig zijn met zo'n oordeel: grote thema's van leven en dood garanderen geen grote literatuur. Een schrijver die daarover durft te schrijven, moet voortdurend op zijn hoede zijn voor valse sentimenten en jongensboekenheroïek.

In Beenderen - Bones, de eerste roman van de jonge dichter Ch. Hove - is de auteur er op wonderbaarlijke wijze in geslaagd een dergelijke thematiek nieuwe vorm te geven. Over oorlog gaat het, een nauwelijks nader gedefinieerde burgeroorlog, de oorlog dus, want elke oorlog bevat identieke elementen: pijn, vertwijfeling, zoeken, geweld. Beenderen is geconstrueerd als een polyfoon lied, waarin verschillende stemmen, elkaar aanvullend en onderbrekend, de geschiedenis bezingen van Marita, een moeder op zoek naar haar zoon die zich aangesloten heeft bij de vrijheidsstrijders die in opstand zijn gekomen tegen het regime. De figuur van Marita wordt telkens door anderen belicht, die haar gekend hebben: dorpsgenoten, een buurman, haar echtgenoot, de verloofde van haar zoon, de grootgrondbezitter voor wie de meeste dorpelingen werken. Allen roepen zij een beeld op van een vrouw die, onervaren maar vastberaden op weg gaat naar de hoofdstad, waar zij vermoedt dat ze aanwijzingen kan vinden over het lot van haar zoon. Beenderen is in zekere zin een tijdloos boek. De chronologie van de gebeurtenissen valt pas gaandeweg te achterhalen, doordat we langzaam zien hoe de geschiedenis haar sporen heeft achtergelaten in het sediment van de herinnering. De chronologie is ook niet zo belangrijk als het proces van het zoeken zelf. Via allerlei aanwijzingen dringt het tot ons door dat Marita al dood is, dat dit boek het verleden beschrijft, als we vernemen dat Janifa, haar aanstaande schoondochter, in het lijkenhuis van het ziekenhuis heeft gevraagd om ‘het lichaam van de vrouw die niemand kende’. Door de herhaling van bepaalde verhaalelementen heeft het boek een heel bijzonder ritme. Hoves taal is prachtig en bijna bezwerend (en blijft dat ook in de uitstekende vertaling). Doordat de verschillende personen Marita vaak direct toespreken, krijgt het geheel bijna het karakter van een beurtzang. ‘Marita, waarom moest je zo nodig alleen gaan? Zeggen ze niet, je bent pas op reis met z'n tweeën? Je weet heel goed dat ik met je was meegegaan, je had het maar in mijn oor moeten fluisteren. Ik zou zijn gevlucht met je naar de stad waar, zeggen ze, het daglicht nooit ophoudt.’ ‘Het is niet goed om almaar te huilen, Marita. Mensen zeggen dat veel huilen betekent dat je spoedig dood gaat. Huilen en dood zijn vrienden, Marita.’ Naast de lyrische passages bevat Beenderen echter ook een aantal wat moeilijker te begrijpen hoofdstukken waarin oude volksverhalen een belangrijke rol spelen. Aan enige idealisering van het plattelandsleven ontkomt Hove niet, maar deze bezwaren vallen in het niet bij de kracht van het boek, dat dan ook terecht met de Noma Award werd bekroond. Hove is in staat geweest ons een beeld te geven van de waarheid en de leugen die met oorlog gepaard gaan. De persoon van Marita zelf is het symbool voor de moeizame weg die een samenleving moet gaan om zich te verzoenen met de vrede. Beenderen had in Oost-Europa kunnen spelen, of in het Italië van de vorige eeuw, of tijdens de Spaanse burgeroorlog. Maar het speelt ergens anders.

Krokodil

Lezer, ik moet u bekennen: ik heb u proberen te misleiden. Natuurlijk, dat is wat critici altijd al doen, alleen gebeurt het meestal met minder grove middelen dan deze keer gebruikt zijn. De hierboven afgedrukte gegevens zijn gedeeltelijk onjuist. Als u geweten had dat Hove in feite Chenjerai Hove heet en een Zimbabwiaanse schrijver is, die een boek heeft geschreven over de Zimbabwiaanse onafhankelijkheidsstrijd, en dat Beenderen een uitgave is van de ‘Afrikaanse Bibliotheek’ van In de Knipscheer, voorzien van deugdelijke uitleg voor niet-ingewijden van Jan Kees van de Werk, dan was u deze recensie waarschijnlijk niet eens gaan lezen. En het boek, vrees ik, ook niet. Het is al vaak opgemerkt, niet alleen door mij, dat we af moeten van het stigma dat de Afrikaanse literatuur bezoedeld en nog steeds maakt dat een roman van een Afrikaan niet op zijn literaire merites beoordeeld mag worden, maar in eerste instantie met een zeker kritiekloos mededogen. Goede literatuur moet niet door uitgevers geassocieerd worden met ontwikkelingshulp of andere oneigenlijke normen. Dit zegt meer over de onwil van de grote uitgeverijen zich te verdiepen in de merites van, bijvoorbeeld, Afrikaanse schrijvers, dan over de moeite die In de Knipscheer en Novib, om ze maar weer te noemen, genomen hebben een aantal werken in Nederland op de markt te brengen. Goede literatuur moet opgenomen worden in een deugdelijk en breed uitgeversfonds, en literatuur die onder de maat blijft, moet niet uitgegeven worden - dat geldt voor Nederlandse schrijvers net zo goed. De literaire maatstaf kan niet tijd- en plaatsgebonden zijn. Of het nu om een negentiende-eeuwse Russische of een twintigste-eeuwse Angolese auteur gaat, in alle gevallen gaat het om aanwijsbare en intersubjectieve criteria (hoe we die meten en vergelijken is een andere zaak, die ik nu even buiten beschouwing laat). Dat betekent niet dat de couleur locale niet ter zake doet, en dat kennis van de achtergrond waartegen het werk geplaatst moet worden, irrelevant is. Hoves Beenderen speelt in Zimbabwe, gebruikt elementen uit het Zimbabwiaanse landschap, beelden uit het Shona-idioom, verwijzingen naar de recente geschiedenis van het land, die alle op onmiskenbare wijze verweven zijn in het verhaal: de stad als ‘de bek van een krokodil, die zowel het kwade als het goede verslindt’, de beenderen van de voorouders die de aarde dragen, de brutaliteit van de Engelse plantage-eigenaar waar Marita en haar dorpsgenoten werken, Janifa die zich voelt als een ‘kleine maïsplant, alleen in het bos’ die niet groeit. Het is juist die combinatie van het specifieke van het leven van Marita met de aloude thematiek van oorlog en staatvorming die Beenderen een universele waarde geven. En daarom, alleen daarom, moet Hove gelezen en herlezen worden.

■