Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

‘Ik hoef geen onderdeel te zijn van de geschiedenis’
Gesprek met de Tsjechische schrijver Ivan Klíma

Maryse Sportouch

Het verhaal van het clandestiene schrijverschap van Ivan Klíma - inmiddels benoemd tot voorzitter van de Tsjechische PEN-club - bevat alles wat in westerse ogen imponerend is aan Oosteuropese schrijvers. Als kind had hij zich staande gehouden in het concentratiekamp. ‘Als je Theresienstadt overleeft, overleef je alles,’ werd Klíma's credo in de lange jaren van de stalinistische dictatuur in Tsjechoslowakije. Tot november vorig jaar werden Klíma's boeken alleen in het buitenland gedrukt; in Nederland verschenen daarvan bij uitgeverij De Wereldbibliotheek Zomerliefde (1987) en Praagse ochtenden (1990). Een gesprek over de positie van een schrijver die bleef. ‘Ik geloof dat roem en glorie een schrijver meer bedreigen dan onderdrukking.’

Na de Sovjet-invasie in 1968 kon u net als Milan Kundera vrij gemakkelijk in ballingschap gaan. Hij koos voor Parijs. U bleef Praag trouw. Wat had u ondanks de censuur nog in eigen land te zoeken?

‘Ik heb altijd gezegd: ze kunnen alles van je stelen behalve je vaderland. Waarom zou ik geaccepteerd hebben dat ze Tsjechoslowakije van me zouden afpakken? Er zijn drie soorten beroepsbeoefenaren die als het maar even kan in hun vaderland moeten blijven. Dat zijn filosofen, priesters en schrijvers. Voor een schrijver is het 't beste om thuis te zijn, bij zijn eigen mensen en in een omgeving die hij werkelijk begrijpt en waar hij zijn moedertaal kan gebruiken. Voor mij persoonlijk was het heel nuttig in eigen land te wonen en te schrijven. Ik ben er zeker van dat mijn werk anders was geweest als ik in het buitenland had gewoond.’ Maar hoe staat u tegenover Milan Kundera en anderen die wel het land verlieten?

Ivan Klíma
jan everhard/hollandse hoogte

‘Het is hun eigen beslissing. Het hangt erg van je karakter af om in een dictatuur te leven en daar je weg te kunnen vinden. Het verschilt van persoon tot persoon. Sommige mensen kennen geen angst, vatten moed en werken illegaal. Ze zijn niet bevreesd in de gevangenis te belanden terwijl anderen alleen al bang worden bij het idee dat ze ooit ondervraagd zullen worden. Iedereen moet voor zichzelf uitmaken wat hij aankan. Voor mijzelf waren de omstandigheden in Tsjechoslowakije kennelijk niet zo afgrijselijk als voor Kundera.’

Hoe komt het dat een land als Tsjechoslowakije zoveel begaafde schrijvers heeft voortgebracht?

‘Het is voor een deel toeval. Maar onderdrukking speelt een zekere rol of een land een grote literaire traditie heeft. Toch zou het te ver voeren om te zeggen dat iedere vorm van onderdrukking een garantie voor literaire prestaties biedt. Schrijvers zijn gevoelige mensen. Hen trekt het lijden van de bevolking aan. Als iemand als Tolstoj in een andere tijd had geleefd had hij zich misschien wel tot een andere persoon ontwikkeld. Misschien was hij niet eens schrijver geworden. Onderdrukking biedt schrijvers natuurlijk ook veel interessante thema's en plots. Als je over het leven of het gedrag van mensen in een concentratiekamp of een gevangenis schrijft is dat iets speciaals. In een vrije maatschappij krijgen moedige mensen nooit de kans om hun moed te bewijzen. Aan de andere kant ben ik ervan overtuigd dat een groot talent een fantastische roman kan schrijven ook al zijn de omstandigheden normaal.’

Bandrecorder

Sinds de revolutie in november worden uw werken in Tsjechoslowakije gepubliceerd. Hoe was het om te schrijven voor een publiek dat geen kennis kon nemen van uw boeken?

‘Vanaf het moment dat ik begon te publiceren heb ik geprobeerd mijn lezers te bereiken. Ik organiseerde daarvoor maandelijks bij mij thuis bijeenkomsten waar mijn werk werd voorgelezen. Het was een beperkt publiek maar toch nog altijd veertig mensen. Na verloop van tijd begon de politie de aard van de bijeenkomsten te onderzoeken en de bezoekers werden vervolgd. In 1972 zijn we begonnen met samizdat (clandestiene uitgeverijen - MS). De ontwikkeling daarvan ging snel. We hebben meer dan vierhonderd Tsjechische titels gepubliceerd. De besten werden soms meer dan honderd keer gekopieerd. Iedere kopie had honderd lezers. Ze werden voor een dag, een nacht geleend. Maandelijks kwamen er vele jongeren bij mij thuis die de duplicaten kwamen lenen. Zelf hadden die jongeren ook weer cirkels rond zich aan wie zij hun kopieën doorgaven. Ik heb thuis ook voorleesbijeenkomsten georganiseerd. Iemand is de voordrachten bij mij thuis met een bandrecorder gaan opnemen. Hij nam het door mij in Praagse ochtenden geschreven kerstverhaal op. Ik heb gehoord dat later hele families onder de kerstboom naar de afgespeelde band luisterden. Het werd voor sommigen deel van het kerstritueel. Ik kan dus niet zeggen dat ik te lijden heb gehad van een leegte. Doordat mensen bij mij thuis kwamen denk ik zelfs dat ik meer dan gemiddeld contact had met mijn lezers.’

Uw boek Praagse ochtenden is voor westerse lezers tamelijk exotisch. Hoe ervaren de Tsjechische lezers - die het pas sinds kort openlijk kunnen lezen - het dat u hun leven als onbetekenend en kleingeesig afdoet? Voelen ze zich daarover schuldig?

‘Weet u, er stonden alleen al 35.000 mensen op een lijst die het wilden hebben voordat het zelfs was gepubliceerd. In een paar dagen waren er meer dan honderdduizend exemplaren verkocht. Voor mij was het echt heel raar dat het 't eerst te koop was in een boekwinkel waar tot de revolutie alleen maar boeken over landbouw waren te krijgen.

Utopia

In Praagse ochtenden komt het verhaal voor van iemand die ik beschrijf als een oplichter en spion. Het is een autobiografisch verhaal. Enkele maanden na de publikatie heeft de man me opgebeld. Hij bezwoor me dat hij me niet bespied had. Wat me na dat telefoontje diep raakte was dat hij alles wat ik schreef accepteerde behalve dat hij een spion was. Dat zat heel diep. Ik denk achteraf dat hij niet mij maar iemand anders bespioneerde. Over het algemeen geloof ik niet dat mensen beledigd zijn als ze mijn verhalen lezen. Ik denk dat ze moeten glimlachen als ze lezen hoe alles in werkelijkheid in elkaar zat.’

Humor is belangrijk in uw werk. Is het communisme ingestort door een gebrek aan humor?

‘Ik zou zeggen: er was een gebrek aan psychologisch gevoel. De marxistische leer weet geen raad met het feit dat er in een samenleving allerlei psychologische aspecten een rol spelen. Het utopia van het communisme is gebaseerd op economische wetten zonder dat er begrip is voor psychologie en het gedrag van mensen. Maar het is onmogelijk iets voor mensen op te bouwen zonder te begrijpen hoe ze in elkaar zitten. En om op uw vraag terug te komen: als je niets van psychologie doorhebt is het lastig humor te doorgronden.’

Vindt u het juist dat Vačlav Havel president is geworden? Een schrijver is toch in de eerste plaats observant en criticus van de samenleving?

‘Vačlav was jarenlang de werkelijke leider van de oppositie. Hij was beiden: schrijver en politicus. Een schrijver is ook een staatsburger. Je kunt hem het recht niet ontzeggen als hij het fijn vindt president te worden. Havel was het brein achter de oppositie. Hij heeft zichzelf jarenlang omgeven met mensen die hij kon vertrouwen. En dat was geen geringe prestatie onder de gegeven omstandigheden, omdat het regime zo lang duurde en veel mensen daardoor gecompromitteerd waren. De oppositie bestond grotendeels uit artiesten en intellectuelen. Dus was het logisch dat die nu de politiek in zijn gegaan. Het kan gevaarlijk zijn als artiesten en intellectuelen politicus worden maar aan de andere kant kunnen ze een rol spelen bij het ontwikkelen van de democratie. We zullen zien hoe het afloopt, het is nog te vroeg om te oordelen. Wat gaat gebeuren hangt sterk af van het karakter van de nieuwe politici. Als ze slim en sterk zijn zullen ze overleven.’

Hebt u zelf ooit politieke ambities gehad?

‘Ik wil me niet te veel in de politiek mengen. Dat hangt er ook mee samen dat ik bang ben voor oppervlakkigheid. Ik geloof ook dat het hebben van macht een zeer gevaarlijke verleiding is. Net trouwens als het vergaren van roem. Ik zeg altijd: roem en glorie zijn voor een schrijver meer bedreigend dan onderdrukking. Mij is acht maal een functie aangeboden. Minister, ambassadeur, parlementslid. Ik heb het allemaal geweigerd. Ik haat dergelijke functies. Ik hou ervan te observeren. Dat is precies de rol van de literatuur in de maatschappij. Ik hoef geen onderdeel te zijn van een beweging of van de geschiedenis.’

Maar wat heeft de revolutie dan in uw persoonlijk leven veranderd?

‘Ik keek vooruit naar de dagen van mijn pensioen. Ik had me voorgenomen dan veel te gaan lezen. Ik heb het nu vreselijk druk. Ik kan reizen. Sinds de revolutie heb ik niets meer gelezen. Ik moet nu speeches en artikelen schrijven en interviews afgeven. Een toneelstuk over Karel Čapek kan ik voorlopig niet afmaken. Bij mij thuis gaat onophoudelijk de telefoon. Dat was vroeger niet zo want die was vaak afgesloten. Op straat herkennen mensen me omdat ik op de televisie ben geweest. Het stoort me niet en maakt me eerder blij.

Ik heb altijd het idee dat wat er in mijn leven gebeurd is nuttig was. Misschien dat m'n leven zonder de revolutie wel heel gewoontjes was geëindigd. Door de veranderingen doe ik hele nieuwe ervaringen op. Op mijn leeftijd - negenenvijftig - biedt het vele nieuwe kansen. Laat ik zeggen: het is in ieder geval goed voor mijn gezondheid.’

■