Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
4 augustus 1990 - nummer 31

De aaizame vier of zeven zinnen
F. Gonzalez-Crussi en Diane Ackerman over het leven van de zintuigen

Cyrille Offermans

Dat de mens vijf zintuigen heeft, en niet vier of zeven, behoort geenszins tot de kennis die onmiddellijk evident is. Vraag het een kind en het begint, naar alle waarschijnlijkheid, aarzelend te tellen. Logisch, alle zintuigen zijn met één en dezelfde centrale verbonden en doorgaans werken ze eendrachtig samen. Zelfs bij de eenvoudigste handelingen (eten, drinken, vrijen) is het niet eenvoudig uit te maken welk deel van de gewaarwording door welk zintuig geleverd wordt. We proeven immers evenzeer met de ogen als we kijken met de vingers. Synesthetische gewaarwordingen, soms exclusief toegeschreven aan decadente negentiende-eeuwse estheten, behoren tot de alledaagse ervaringen van iedereen.

Dat de mens vijf zintuigen heeft, en niet vier of zeven - geen dichter die het gelooft. In elk geval Leo Vroman niet. In een gedicht van vele jaren geleden, ‘Oude woorden’, herinnert hij aan minstrelen, ‘geknielde zangers’, die de meisjes, ‘warm en koel van vel’, ooit, in de ‘eeuwen van het schalmgerei’, een kleur van opwinding bezorgden en die ‘hun aaizame vier of zeven zinnen, / tussen de bloemen soezende, verfraaiden, / de draden van hun vederlieren aaiden / en dan wegzongen, kleine poorten binnen. ‘Eenmaal buiten zinnen (een merkwaardige uitdrukking trouwens: wie buiten zinnen is, is juist geheel overgeleverd aan het chaotische hier en nu van de ongecontroleerde zintuiglijke perceptie) is het allemaal niet meer zo haarscherp uit elkaar te houden - een roezige situatie die Vroman, groot kenner van de organische samenhang van alle verschijnselen, mede oproept met behulp van vreemde, contaminatieachtige samenstellingen (‘schalmgerei’, ‘lansgenoten’) en afleidingen (‘aaizame’). De contaminatie, zo valt bij Vroman te leren, is het dichterlijke middel bij uitstek om synesthesieën tastbaar (zichtbaar, hoorbaar, vult u maar aan) te maken.

DE VIJF ZINTUIGEN
Van zingenot tot zinsbedrog
door F. Gonzalez-Crussi
Vertaling Bab Westerveld
Uitgever Meulenhoff, 159 p., f 34,50
A NATURAL HISTORY OF THE SENSES
door Diane Ackerman
Uitgever Random House, 332 p.
Importeur Van Ditmar, f 47,50

Het oog als camera, uit: Wunderblock, Eine Geschichte der modernen Seele (Löcker Verlag 1989)

Dat de mens vijf zintuigen heeft, en niet vier of zeven, wordt niettemin vrij algemeen aangenomen. En zelfs door mensen die het weten kunnen. Daartoe behoren stellig F. Gonzalez-Crussi en Diane Ackerman. Eerstgenoemde publiceerde verleden jaar een boek met de schijnbaar geen tegenspraak duldende titel The Five Senses, waarvan Meulenhoff zojuist de Nederlandse vertaling uitbracht. Voor Diane Ackerman is dat boek net te laat verschenen: in de lijst van geraadpleegde werken achterin haar Natural History of the Senses (1990) ontbreekt Gonzalez-Crussi. Toch komt ook zij tot een totaal van vijf zintuigen, zij het dat de volgordes verschillen. Voelen, horen, ruiken, kijken, proeven bij de een; ruiken, voelen, proeven, horen, kijken bij de ander. Maar als ik nu de indruk wek met twee onverbeterlijke rationalisten te maken te hebben, moet ik dat gauw tegenspreken.

Symfonie-orkest.

Gonzalez-Crussi schept er juist een genoegen in alle gangbare ideeën over perceptie tot de grond toe af te breken. De ondertitel van zijn boek luidt niet voor niets: Van zingenot tot zinsbedrog. Zo legt hij bij voorbeeld uit dat het een bedenkelijke vorm van zintuiglijke degeneratie is dat wij de formulering ‘een geur van heiligheid’ alleen nog maar metaforisch opvatten. ‘Voor ons die leven in een hygiënisch, gedeodoriseerd en steeds kunstmatiger milieu is het vaak niet mogelijk de openhartigheid te vatten die in deze oude uitspraken schuilgaat. (....) Oorspronkelijk betekende de zegswijze precies wat ze zegt, namelijk dat de heiligen een waarneembare geur bezaten, een eigenschap die zowel gelovigen als ongelovigen, mits begiftigd met een goede neus, gemakkelijk konden constateren.’ Waarna een trits indrukwekkende, tot bescheidenheid manende reukprestaties volgt.

Of Gonzalez-Crussi attendeert ons erop dat het een grove misvatting is te menen dat dove mensen geen muziek kunnen horen. Een praktijkgeval: ‘Een 57-jarige man die geleidelijk zijn gehoor had verloren, hoort duidelijk een aria, gezongen door een sopraan en daarna door een bariton. De radio staat aan, denkt hij. Maar hij vindt de herkomst van de muziek niet. Toch hoort hij het duidelijk, met het dove oor het best. Elke medische test is normaal en de artsen verklaren hem gezond. Andere dove patiënten komen met soortgelijke klachten. (....) Voor 1975 is in de Engelstalige medische literatuur geen gewag gemaakt van dit zeldzame verschijnsel: patiënten die lijden aan bepaalde vormen van doofheid horen duidelijk muzikale klanken: een enkele stem, een solo-instrument, een koor of een compleet symfonieorkest.’

En dan volgt een noot waarmee een en ander wetenschappelijk wordt gestaafd. Want Gonzalez-Crussi, hoezeer begiftigd ook met fantasie, is geen fantast. Hij gelooft alleen maar bitter weinig van het theoretische schema van de zintuiglijke waarneming zoals dat is geconstrueerd door wat hij saaie, sceptische blanken noemt, lieden die consequent achterdochtig zijn bij elke ervaring die niet tot woorden en abstracties te herleiden valt. Gonzalez-Crussi is ervan overtuigd dat de zinnen, indien keurig gesplitst, uitdrogen; dat ze daarentegen in een niet zo punctueel administratief gereguleerd lichaam onderling communiceren dat het een lieve lust is. En het moet gezegd: de karrevracht voorbeelden die hij over zijn bladzijden uitstrooit, zijn niet enkel vermakelijk, ze zijn ook buitengewoon overtuigend.

Vervolg op pagina 4