Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Voorzichtigheid is de moeder van de natuur
Jonathan Weiners wazige toekomstvoorspellingen over onze planeet

De toekomst van onze planeet Mens en milieu over 100 jaar door Jonathan Weiner Uitgever Veen, f 34,50

Lucas Reijnders

Anders dan de titel doet vermoeden, behandelt dit boek niet de toestand van de wereld over honderd jaar. Jonathan Weiner, een Amerikaanse wetenschapsjournalist, bespreekt veeleer een aantal grote veranderingen in atmosfeer en natuur die zich thans aftekenen, en onderlinge samenhangen tussen deze veranderingen. Vooral het kappen van bossen, de aftakeling van de ozonlaag en het broeikaseffect krijgen in De toekomst van onze planeet veel aandacht. Nu heeft de hete droge zomer van 1988 in Noord-Amerika een ware vloedgolf van boeken over deze onderwerpen losgemaakt. Weiners boek is dan ook in veel opzichten meer van ongeveer hetzelfde.

Belangwekkender is dan ook in eerste aanleg wat hij te melden heeft over de onderlinge samenhang tussen de diverse milieuproblemen. Aanvankelijk lijkt het erop, dat Weiner met een eigen theorie komt. Hij ziet de aarde opgebouwd uit zeven ‘bollen of sferen’: aarde, water, lucht, vuur (= zonnestraling), leven, ijs en geest (= mens). Hij meent dat niet alleen figuurlijk ‘maar in vergaande mate ook letterlijk’. Wat we met die bollen aanmoeten, blijft echter mistig.

‘We weten nog niet hoe deze bollen onderling zijn verbonden. Misschien zijn ze net zo verstrengeld als de ringen op de olympische vlag. Of misschien zijn ze even teer als zeven zeepbellen tegen elkaar genesteld,’ aldus Weiner. Kuifje en de zeven kristallen bollen is een heel wat helderder verhaal. Zoals velen die over de samenhangen in de milieuproblematiek schrijven, belandt Weiner al snel bij James Lovelock. Lovelock is de bedenker van de Gaia-theorie en krijgt dit jaar de nieuw ingestelde milieuprijs van de Nederlandse Akademie van Wetenschappen. Lovelocks slagzin is ‘de aarde leeft’. Deze gedachte is onder wetenschappers niet nieuw. De mathemaat Kepler (zeventiende eeuw), de geoloog Hutton (achttiende eeuw) en de geochemicus Vernadsky (negentiende eeuw) dachten er net zo over. Strikt genomen is het idee dat de aarde leeft een onterechte oprekking van het begrip leven. Wat er echter kennelijk mee wordt bedoeld is dat het leven (de biosfeer) in het eigen belang een stempel drukt op de dode natuur. Het huidige zuurstofgehalte van de atmosfeer is er bijvoorbeeld dank zij, en in het belang van, het zuurstofminnende leven.

Volgens de Gaia-theorie nu is de aarde een soort superorganisme. Net als een aantal passages uit de bijbel is de theorie, dat de aarde een superorganisme is, voor meer uitleg vatbaar. De meest voor de hand liggende uitleg is dat de biosfeer ervoor zorgt dat, vanuit het leven bekeken, alles op zijn pootjes terechtkomt. Elke biosfeerverstorende actie lokt een corrigerende reactie uit. Vermoedelijk heeft Lovelock zijn theorie oorspronkelijk zo bedoeld. Deze interpretatie van de theorie heeft geleid tot empirisch onderzoek naar de verwerking van de tegenkoppelingen, waarbij de levende natuur verstoringen in de toestand van de wereld ongedaan maakt. Er is echter ook een andere uitleg mogelijk van het idee dat de aarde een superorganisme is. Deze is dat je met de aarde voorzichtig moet zijn, net als met organismen in het algemeen. Dit is een variant die bij diverse milieubeschermers populair is. En gegeven de groene golf lijkt Lovelock meer en meer voor de interpretatie te porren.

Meekoppeling

Theorieën die voor meer uitleg vatbaar zijn, helpen ons echter niet veel verder als het erom gaat de wereld te begrijpen. Inderdaad komen in de natuur tegenkoppelingen voor. Het tegendeel, méékoppelingen, echter ook. Een voorbeeld van zo'n meekoppeling levert de afbraak van de ozonlaag door chloorfluorkoolwaterstoffen (cfk's). Een fenomeen dat Lovelock lange tijd tegen de klippen op heeft gebagatelliseerd. Het gat in de ozonlaag boven Antarctica is het produkt van een lage temperatuur en de aanwezigheid van cfk's. Door de lage temperatuur boven Antarctica vriest het stikstofbevattende ‘tegengif’ tegen CFK's uit, dat boven onze hoofden wel belangrijk werkt. Er is daarbij ook een meekoppeling. Ozon is een ‘broeikasgas’. Verlaging van de hoeveelheid ozon in de ozonlaag leidt dan ook aldaar tot een verlaging van de temperatuur. Dit versterkt weer het uitvriezen van het tegengif tegen cfk's en daarmee de verder aftakeling van de ozonlaag. Er zijn meer van dit soort meekoppelingen. Zo laat de vergrote toevoer van nitraat naar de Oostzee de natuurlijke nitraatafbraak niet toenemen maar relatief afnemen. Gevolg: een sterk toenemende belasting van deze zee met nitraat. Ook kunnen er meekoppelingen zijn tussen verschillende milieuverslechteringen. Zo zorgt het broeikaseffect voor een opwarming laag bij de grond, maar voor een afkoeling van de stratosfeer en dit bevordert weer de aftakeling van de ozonlaag boven de polen. Het bestaan van dit soort meekoppelingen vormt een van de goede gronden voor grote voorzichtigheid bij het beïnvloeden van natuur en milieu.

Voorzichtigheid is een van de boodschappen van De toekomst van onze planeet. Een groter beslag op Weiners tekst legt echter de boodschap, dat ‘we moeten zien wat te doen’. ‘Het is duidelijk’ - aldus Weiner - ‘dat een groot deel van het daarvoor benodigde waarnemingswerk uit de ruimte zal moeten worden verricht. Het is moeilijk om een goede indruk van het leven te krijgen als men er middenin zit’. Hij pleit derhalve voor zes nieuwe kunstmanen, waarvan er één zijn baan om de polen trekt en vijf andere op een vaste plaats boven de aarde hangen. Ik kan hier met de pet niet bij. Men moet toch wel ziende blind zijn als men met beide benen op de grond niet merkt dat bos en ozonlaag aftakelen en warmterecords sneuvelen. Éen en ander neemt overigens niet weg dat Weiner, een enkel slippertje daargelaten, een behoorlijk overzicht geeft van de toestand van bos, ozonlaag en klimaat en trends daarin. Maar zoals gezegd, er is al enige tijd sprake van een vloedgolf van dit soort overzichten. ■