Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Twee dames die de liefde ernstig nemen
Benoîte Groults ‘Zout op mijn huid’ en Elisabeth Barillés ‘Lijfelijkheid’

Lijfelijkheid door Elisabeth Barillé Vertaling Inge Keizer en Pauline Sarkar Uitgever Thoth, 143 p., f 24,50
Zout op mijn huid door Benoîte Groult Vertaling Annelies Konijnenbelt en Nini Wielink Uitgever Arena, 243 p., f 39,50

Joost Zwagerman

Beide mannen dragen een baard. Het is hun enige overeenkomst. De een is schrijver. Hij is ergens achter in de vijftig, slank, verbaal uiterst geraffineerd, ingenomen met zichzelf en doorkneed in het suggereren van vitaliteit en eigenzinnigheid. De ander is zeeman. We leren hem kennen als hij vierentwintig is en volgen hem tot aan het jaar van zijn dood, op zijn zevenenvijftigste. Hij is massief en gespierd, donkerharig, stug, trouw, bekrompen en eenzelvig. De schrijver figureert in Lijfelijkheid, de debuutroman van de jonge schrijfster Elisabeth Barillé. Hij weet de ik-figuur, een jong meisje in Parijs en vers uit de provincie, te fascineren door zich voor te doen als triomferend bohémien. De zeeman is het object van hartstochtelijke liefde van een gevierd historica, vertoevend onder professoren. Zout op mijn huid, van de eenenzeventigjarige Benoîte Groult, is de roman over de geschiedenis van de liefde tussen de zeeman en de historica die elkaar jarenlang blijven ontmoeten, op diverse plaatsen in de wereld en altijd in het diepste geheim, ondanks dat ze niets gemeen hebben dan de streek waarin ze zijn opgegroeid.

Elisabeth Barillé en Benoîte Groult schelen bijna vijftig jaar in leeftijd, en alleen hierom al is het misschien wat ongelukkig en bij voorbaat onrechtvaardig voor nieuwkomer Barillé om de twee romans met elkaar te vergelijken en te beoordelen. De verschillen tussen de romans zijn talrijk maar het is het handjevol overeenkomsten dat het eerst opvalt. Beide schrijfsters nemen de liefde ernstig, zonder zwaarwichtig te worden. Hun toon is laconiek maar niet lichtvoetig. In Lijfelijkheid en Zout op mijn huid gaat de aandacht voornamelijk uit naar wat Renate Dorrestein hier te lande ‘het tussenbeense’ heeft genoemd. De spirituele aspecten van de liefde moeten maar wijken voor de vleselijke geneugten. Barillé en Groult vervallen daarbij gelukkig niet in een soort vrouwelijk mariniersproza waar bijvoorbeeld Erica Jong in grossiert, maar beiden schrijven wél met een verkwikkende directheid die hier en daar waarschijnlijk provocerender zal worden opgevat dan bedoeld. Beide romancières geven een antwoord op wat voor hun mannelijke tegenhangers die in hetzelfde genre schrijven sinds enkele decennia als conventie geldt: het portretteren van een hoofdfiguur die zich zeer bewust is van de eigen ‘seksuele status’.

Elisabeth Barillés Corps de jeune fille had een aantrekkelijker Nederlandse titel verdiend. ‘Lijfelijkheid’: het woord doet denken aan een gedateerd feministisch pamflet dat de lezeres in bloeddorstig proza tot bewustwording maant. Barillés boekje is het tegendeel van een strijdschrift. Het is een korte, wat kokette roman over Elisa, een net zo mooi en koket meisje. Lijfelijkheid is een beetje Liesje in Luiletterland maar dan erg serieus. In hoog tempo verandert Elisa van een waaghalsje van het Franse platteland in een stijlvolle en geraffineerde Parisienne die de ijdelheden en begeerte van mannen in stilte bespot en er soms over fantaseert een dagje een ordinaire cocotte te zijn. Wat zelfwerkzaamheid betreft, is Elisa een vrouwelijke tegenhanger van Alexander Portnoy (de anti-held uit Portnoy's Complaint van Philip Roth) die zich in zijn puberjaren wezenloos rukte. Elisa is een hartstochtelijke masturbante, die zichzelf tijdens de actie graag mag uitfoeteren (‘Sloerie! Stomme hoer’) om het orgasme te intensiveren. Ook als ze zichzelf lelijk (‘dik en vet’) vindt en haar uiterlijk verfoeit, brengt de middelvinger uitkomst, zeker als ze zich gelijktijdig volvreet met ongezonde lekkernij. Gulzig walgt Elisa van haar vreetbuien; het bezorgt haar ‘het stadium (...) waarin de afkeer van mezelf opwindend wordt’.

Ongemanierd

Gedeelde seks brengt haar veel minder in vervoering. Elisa is ervaren en doorkneed, maar hecht niet aan haar bedgenoten. ‘Ik heb besloten te vergeten welk lid mij geopend heeft; met wie ik ben klaargekomen; wiens sperma over m'n buik heeft gegutst; wie me gekwetst heeft en wie ik gepijpt heb totdat ik ervan walgde. Vergeten.’ Het uitbannen van de herinneringen maakt haar er niet minder promiscue op. Een celibataire adolescentie is maar lastig en bovendien ongemanierd: ‘Als mannen me begeren geef ik gewoon toe. (...) Weigeren zou hen nog maar praatzieker maken. Ik laat hen niet smeken als ze met me willen neuken. Aanstellerij, valse schaamte, gemaakte deugdzaamheid lijken me heel wat indecenter dan met een glimlach je benen spreiden. Mannen snappen daar niets van. Ze leggen mijn hoffelijkheid uit voor lichtzinnigheid en hartstocht.’

Als ze een schrijver op leeftijd ontmoet, lijkt alles te veranderen. Elisa, studente met literaire aspiraties, laat zich door hem imponeren, en er volgen veel dialogen die ongetwijfeld pittig zijn bedoeld en die het mysterieuze odium van de schrijver moeten benadrukken. Dat lukt niet erg. Onbedoeld toont Barillé een opsnijder wiens diepzinnigheden gratuite zijn. Door deze essentiële discrepantie tussen Barillés bedoelingen en het resultaat valt Lijfelijkheid in duigen. Barillé schijnt ‘haar’ schrijver te hebben gemodelleerd naar Phillipe Sollers, die haar bij de Parijse uitgeverij Gallimard introduceerde. Dat had ik liever niet willen weten. Ik mag hopen dat Sollers, auteur van onder meer de op jeugdige leeftijd geschreven prachtige liefdesroman De eenzaamheid van het geluk, zichzelf niet al te zeer heeft herkend.

Om het verhaal van ‘de schrijver en het jonge meisje’ hoeft niemand Lijfelijkheid te lezen. Toch is de roman de moeite waard. Er staan veel fragmenten in waar Barillé zich met nauwgezette luciditeit waagt aan jeugdherinneringen, overpeinzingen over de sekse en minutieuze verslagen van vele vreugdeloze vrijages. Over mannen kan zij analytisch en bijna klinisch schrijven, zoals bijvoorbeeld over het stoïcijns genot van de man tijdens de liefde: ‘Soms heb ik de indruk dat ze dood zijn. Het genot wist hun trekken uit zoals water het gezicht van drenkelingen doet opzwellen, zodat ze allemaal op elkaar gaan lijken, als enorme vissen met gesloten ogen.’ Om de broze ‘binnenwereld’ van een jong meisje is het Elisabeth Barillé niet te doen. Zij is geen Franse Hermine de Graaf. In Lijfelijkheid gaat het om iets anders: om de eigenzinnigheid waarmee iemand die keer op keer moet ervaren als object te worden beschouwd van lieverlee de rollen omdraait en de beschouwers tot objecten maakt.

Delicaat staafje

In Zout op mijn huid van Benoîte Groult is de verteller een vrouw en het lustobject een man. Groult heeft een soort Un amour de Swann geschreven met omgekeerde rolverdeling; hier is het de vrouw, George Zonderes, die zich onweerstaanbaar voelt aangetrokken tot de zeeman Gauvain Lozerech, een man zonder smaak met wie geen fatsoenlijke conversatie valt te voeren. Dat haar ouders haar hebben genoemd naar George Sand zal ze haar minnaar bijvoorbeeld nooit kunnen uitleggen. Zijn kennis van en inzicht in de wereld is zó gering dat je hem niet eens de banaliteiten die hij debiteert kunt aanrekenen. Maar als minnaar is Gauvain, behalve gepassioneerd en wilskrachtig, duizendmaal zo teder en sensitief als menig fijnbesnaard intellectueel.

Ze zien elkaar soms jaren niet, maar Lozerech is Georges levensliefde. Ze trouwt en hertrouwt, vestigt zich in Amerika en bouwt er een gedegen wetenschappelijke carrière op. Door de jaren heen zoekt en vindt ze fysiek genot bij de zeeman, met wie ze ontmoetingen in Frankrijk maar soms ook op de Seychellen arrangeert. Bij ieder weerzien vraagt ze zich vertwijfeld af waarom ze niet kan breken met de zeeman - tot ze zich getweeën in de nabijheid van een bed bevinden, ‘allebei bezeten van een verlangen dat zo lichamelijk was dat ze het nauwelijks liefde durfden te noemen’.

Benoîte Groult
bas westerweel

Het bijzondere van Zout op mijn huid is dat Groult, in Frankrijk een vooraanstaand feministe, de buitenechtelijke verhouding nergens moraliseert. In het echtelijk bed fantaseert ze over haar zeeman en dat is dat. Groult heeft met haar roman nogal verwarring gezaaid. Een Franse critica beweerde dat Zout op mijn huid moet worden gelezen als een ‘apotheose van het feminisme’. Anderen schreven dat het boek de vloer aanveegde met het militante, seksonvriendelijke feminisme.

De verwarring neemt nog toe doordat Groult de zeeman portretteert naar de maatstaven van het cliché; Lozerech heeft een breed postuur, robuuste handpalmen, gespierde tors en, vooral, een enorm geslacht. George raakt al opgewonden bij het zien van het formaat, dat nogal verschilt van het ‘delicate staafje’ van haar echtgenoot. Ik geloof niet dat het in kringen van feministen erg populair is om te hechten aan ‘constante erecties’ en ‘ballen als edelstenen, die altijd koel zijn en stevig op zijn plaats zitten’; aan ‘een verrukkelijke lul, of hij nou stijf is als ivoor of slap als deeg’, een lul die ‘helemaal niet paarsachtig’ is maar ‘beige en brutaal en altijd klaar voor de start en rond als

Vervolg op pagina 12