Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Moskou, winter 1935
fotoarchief spaarnestad

Een naar goud delvende blik
Walter Benjamins impressies van Moskou, Napels en Parijs

Stadsgezichten door Walter Benjamin Vertaling Wil van Gerwen Uitgever Veen, Op schrijvers voeten, 96 p., f 22,90

Cyrille Offermans

Toeristen menen er meestal verstandig aan te doen het land van hun keuze te bezoeken in zijn mildste seizoen. Fout, zegt Walter Benjamin (1892-1940), je moet juist het jaargetijde uitzoeken waarin het klimaat het extreemst is: daar hebben de bewoners zich immers vooral op ingesteld en pas vanuit die instelling kun je iets van hen begrijpen. Dus ging hij bij voorkeur hartje zomer naar het bloedhete Napels en hartje winter naar het steenkoude Moskou. De stukken die hij over zijn langdurigste verblijf in laatstgenoemde stad schreef, vormen het pièce de resistance van de bundel Stadsgezichten.

Moskou blijkt in de winter een zeer stille stad. Er is weliswaar ook dàn nog sprake van een immense bedrijvigheid op straat, maar de sneeuw dempt alle geluiden. Zo bar koud is het dat er voor elke handeling waarvoor je naar buiten moet een grote hoeveelheid wilskracht vereist is. Maar, zegt Benjamin, toch kan men alleen zo ‘de meest heimelijke Moskouse winterwellust’ leren kennen. Die bestaat er namelijk uit dat men, half bevroren, een van de talrijke eetgelegenheden induikt. De warmte die de bezoeker overvalt bij het betreden van de ruimte heeft iets verdovends. Ongeacht wat er op tafel staat: wodka, gebak of thee, ‘de warmte maakt de tijd als zodanig tot een bedwelmende drank.’

Benjamin bezocht Moskou in een verwarrende tijd, van 6 december 1926 tot 1 februari 1927. Lenin is een jaar of drie dood, zijn aanwezigheid is alomtegenwoordig. Op alle fronten vinden onder zijn wakend oog veranderingen plaats, er is overal sprake van spanning en onduidelijkheid - Benjamin krijgt er maar moeilijk greep op. Het kan, denkt hij, nog alle kanten op: ‘Misschien een werkelijk socialistische maatschappij, misschien iets heel anders.’ Dat schreef hij in een brief, het essay bevestigt zijn onzekerheid. Het bevat een waaier van tegenstrijdigheden, niet onder één noemer te brengen waarnemingen en denkbeelden. Ik heb de indruk dat Benjamins hoop op een goede afloop vooral met een soort ingebouwd optimisme in zijn blik te maken heeft. De dreigende en ontluisterende beelden die zich aan hem opdringen, bieden althans weinig ruimte voor hoopvolle verwachtingen.

Zwijgzaamheid en wantrouwen

Van vrijheid is er in Moskou geen sprake. Behalve een klassenstaat, constateert Benjamin, is Rusland ook nog eens een kastenstaat: iemands maatschappelijke status wordt uitsluitend bepaald door zijn verhouding tot de partij. Het openbare leven is doordrenkt van zwijgzaamheid en wantrouwen. ‘Men weegt eenoordeel tienmaal voordat men het tegenover buitenstaanders hardop uitspreekt. Want ieder moment kan de partij terloops, onverwacht, in de Prayda van standpunt veranderen en niemand wil zich graag aan kritiek blootstellen. Aangezien een betrouwbare gezindheid zo niet het enige goed, dan toch voor de meesten de enige waarborg voor andere goederen is, gaat een ieder zo behoedzaam met zijn naam en zijn mening om, dat meer democratisch ingestelde burgers hem niet begrijpen.’

Wat de communistische partij niet bevalt - jazz bij voorbeeld - wordt voorzien van het etiket ‘bourgeois’ en zo bij voorbaat aan ieders individuele oordeel onttrokken. Tegelijkertijd is er op het gebied van het toneel sprake van een imitatie van het armzaligste negentiende-eeuwse Europese theater, een ‘bestoft hellenisme’ gekenmerkt door het soort ‘marmer-starre gebaar’ dat op zich al corrupt is, maar in het revolutionaire Moskou een nog aanzienlijk treuriger effect sorteert dan in Stuttgart. In de literatuur loopt de Moskouse avant-garde twee eeuwen achter. Het gaat er om thesen en dogma's; boodschap en inhoud zijn belangrijker dan vorm en inzicht. De schrijver heeft hier geen enkele bewegingsruimte meer, de revolutie heeft hem tot nuttig lid van de gemeenschap gemaakt. Als functionaris werkt hij nu op het departement van censuur, justitie of financiën. Natuurlijk ziet Benjamin deze revolutionaire sociale inschakeling van het intellect, die tegelijk zijn uitschakeling als intellect betekent, met de nodige gemengde gevoelens, maar uit de manier waarop hij af en toe, vermoedelijk tegen beter weten in, leninistische frasen door zijn betoog strooit (‘Het revolutionaire wezen van de ware techniek wordt steeds duidelijker benadrukt’) blijkt dat hij de communisten desalniettemin vooralsnog het voordeel van de twijfel gunt.

Wat Benjamin van de Russische omwentelingen vindt, is overigens minder interessant dan wat hij Moskou aan onvergetelijke beelden ontfutselt. En het allermooiste is hoe hij die beelden in beweging zet, hoe hij erin slaagt om uit een barre, niet zelden angstaanjagende realiteit iets sprookjesachtigs op te dissen dat op slag alle angst verdrijft. Neem bijvoorbeeld de passage over de auto's in Moskou. Veel zijn dat er niet, zegt Benjamin, maar 's avonds zetten ze wel een veel groter licht op dan ze elders mogen, en ‘de lichtkegels zijn zo verblindend, dat wie er eenmaal in gevangen wordt, hulpeloos op zijn plaats blijft staan.’ Doemt zo onvermijdelijk het beeld op van de opgejaagde, door de staat dag en nacht gecontroleerde burger, op een gegeven moment krijgen die elkaar kruisende lichtbundels ook iets van een theaterverlichting: ‘De paarden van de cavalerie, die in het Kremlin een groot oefenterrein heeft, worden schichtig in hun schijnsel. Voetgangers banen zich moeizaam een weg tussen auto's en tussen weerspannige knollen. Lange rijen sledes, waarop sneeuw wordt afgevoerd. Sporadische ruiters. Stille zwermen raven zijn neergestreken in de sneeuw. Het oog heeft het oneindig drukker dan het oor. Kleuren doen hun uiterste best te contrasteren met het wit. De kleinste bonte lap schittert in de open lucht. Prentenboeken liggen in de sneeuw; Chinezen verkopen kunstige papieren waaiers en vaak nog papieren vliegers in de vorm van exotische diepzeevissen. Dag in, dag uit is men op kinderfeesten ingesteld.’

Gelukzalige verwarring

Men mag rustig aannemen dat dit een vorm van projectie is: niet de Moskovieten zijn dag in, dag uit op kinderfeesten ingesteld, Benjamin is dat zelf. Waar hij komt, verandert de wereld in een theater. Elk raam en elke drempel (en bij Benjamin kan alles in raam of drempel veranderen) biedt toegang tot een andere wereld. Brede vensterbanken in een hotel in Weimar zijn voldoende om van zijn kamer een loge te maken, en van de drukte beneden op het marktplein ‘een ballet in de vroegte’.

De armoede in Napels mag nog zo treurig zijn, Benjamin ziet overal feestelijkheid, blijde verwachting en gelukzalige verwarring. De Moskoviet die zich per slee door de stad (‘dit reusachtige dorp’) laat vervoeren, voelt zich als een kind ‘dat op zijn stoeltje door het huis roetsjt’, en Kerstmis is voor de Russen een feest als voor niemand anders: ‘Nergens zie je mooier versierde kerstbomen. Scheepjes, vogels, vissen, huisjes en vruchten verdringen elkaar bij de straathandelaren en in de winkels (...): op de hoeken staan denneboompjes doorvlochten met blauwe, roze en groene linten. En ook aan kinderen vertelt het kerstspeelgoed, zelfs zonder een Sinterklaas, hoe het diep uit de Russische wouden vandaan komt.’

Het zijn, kortom, niet de kritische kanttekeningen bij de postrevolutionaire ontwikkelingen in Rusland, het zijn ook niet de talrijke, anno 1990 toch op zijn minst verrassende waarnemingen (‘In Moskou barst de koopwaar overal uit de huizen, ze hangt aan schuttingen, staat tegen hekken of ligt op het wegdek’) die het tot een genoegen maken Walter Benjamin op zijn reizen te volgen. Nee, onvergetelijk en door de tijd moeilijk achterhaalbaar zijn deze Stadsgezichten (behalve Napels en Moskou komen Weimar, Parijs, Marseille en San Gimignano ter sprake) dankzij niets anders dan Benjamins rusteloze gelukshonger, zijn permanent naar goud delvende blik.

■