Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Simone de Beauvoir
Vervolg van pagina 1

de smaak hou (...) Maar wodka en scotch zijn naar mijn idee absoluut noodzakelijk voor me.’ Als ze depressief of overwerkt is, vervalt ze meestal in twee dingen: veel drinken en veel huilen, waarop Sartre vaak reageerde met het voorstel om te trouwen, dan was het snel weer voorbij.

Bair heeft Sartre welbewust een grote plaats toegekend in de biografie en terecht, lijkt me, want ook Beauvoir zelf benadrukte altijd de allesoverheersende rol die Sartre in haar leven vervulde. Toch had de biografie wel iets meer de eigen opvattingen en standpunten van Beauvoir, eventueel gedistilleerd uit alleen haar werk, mogen weergeven. Want wat opvalt is dat de in 1908 geboren Beauvoir al als jong meisje een grote doeltreffendheid aan de dag legde: bij spelletjes met haar jongere zusje Hélène was zij altijd de leidster, in gesprekken nam ze nooit een blad voor de mond en ging meteen recht op haar doel af (simone denkt als een man, zei haar vader vaak, en dat beschouwde ze als een compliment) en ook toen al maakte ze dagschema's, waarbij het hoofdje ‘Boeken die gelezen moeten worden’ onderverdeeld werd in ‘Plicht’ en ‘Plezier’ en na lezing van een annotatie voorzien werden of het verloren tijd was geweest of niet. En ook toen ze op de universiteit kwam, en het beruchte groepje vrienden met Jean-Paul Sartre, Paul Nizan en René Maheu in de gaten kreeg, bedacht ze een strategie om er zo snel mogelijk bij te kunnen horen. Later zal ze toegeven dat het haar in eerste instantie helemaal niet om Sartre te doen was geweest, maar meer om in de club opgenomen te worden. Toen Sartre drie- en zij eenentwintig was, begonnen ze een verhouding die meer dan vijftig jaar stand zou houden. Slechts de eerste acht à tien jaar was deze seksueel, voor de rest hoofdzakelijk verbaal. ‘Misschien,’ zei Simone de Beauvoir een paar weken voor haar dood, ‘duurde zij daarom zo lang.’ Vanaf het begin hadden ze het beroemde ‘pact’ gesloten: wat zij hadden met z'n tweeën was een ‘essentiële’ liefde, en de ‘toevallige’ liefdes mochten ze niet voorbij laten gaan. Over alles en iedereen zouden ze elkaar nauwkeurig op de hoogte houden. Dat dat niet alleen kwetsend voor anderen zou kunnen zijn - in hun brieven staan soms de meest stuitende opmerkingen over lichamen van derden, en ook in haar romans gebruikte Beauvoir vaak zeer intieme gegevens van vrienden - maar ook voor henzelf, zou Beauvoir pas tegen het einde van haar leven toegeven. Bovendien zag zij in: ‘Soms is praten niets meer dan een voorwendsel niets te zeggen.’

Marseille

Over het rampjaar in Marseille waar zij in 1931 als lerares filosofie gestationeerd werd (over haar collega's beslist ze meteen dat ‘we niets met elkaar gemeen hadden, dus ik verspilde geen tijd aan hen’) en de jaren erna is Bair terecht vrij kort, want die heeft ook Beauvoir al uitentreure beschreven. Waar ze wel weer uitvoerig op ingaat, is de gecompliceerde verhouding die ‘Het Koninklijk Paar’ aangaat met een leerlinge van Beauvoir, Olga Kosakievicz, en waarop de roman Uitgenodigd gebaseerd is. Het trio breidde zich uit met het jongere zusje van Olga, Wanda, op wie Sartre ook verliefd werd, en met Jacques-Laurent Bost, de vriend van Olga, met wie Beauvoir tijdens een tripje naar Zuid-Frankrijk iets begint en met wie ze tot ver in de vijftig iets zal houden. Hoe Sartre en zij bij al die toestanden ook nog de tijd vonden iets te schrijven, mag een wonder heten. Want Sartre heeft dan al een zekere faam verworven met De walging en ook Beauvoir werkt hard aan de verwoording van die driehoeksverhouding, al zoekt ze nog een filosofische basis ervoor. ‘Ik wilde geen populaire romans schrijven voor rijke vrouwen die boeken lezen als excuus om chocolaatjes te kunnen eten. Voor mij moest fictie door een idee gevoed worden, een filosofie, anders niet.’

Ook op haar enigszins duistere gedrag in de oorlog gaat Bair uitvoerig, zij het vrij defensief, in. Dat Beauvoir haar leerlinge Natasha fietsen liet stelen en op de zwarte markt voedsel liet kopen, kon er nog net mee door. Maar dat zij nog in 1985 haar wekelijkse uurtje met middeleeuwse muziek en proza voor de door de Duitsers gecontroleerde Franse radio verdedigt door te zeggen dat het niet erg was ‘omdat het alleen met de middeleeuwen te maken had’, vindt ook Bair wel wat kras. Toch ziet zij veel verontschuldigende motieven. Beauvoir was immers net als lerares ontslagen op basis van een aanklacht van de ouders van Natasha wegens ‘misleiding van een minderjarige’ en er moest toch ook brood op de plank komen. ‘Hun oorlogsverleden is niet smetteloos schoon, maar ook niet duidelijk bezoedeld,’ concludeert zij, waarbij ‘hun’ ook op Sartre slaat die voor het besmette blad Comoedia geschreven had.

Simone de Beauvoir, februari 1977
sygma/abc

Haat

Na de oorlog wordt het persoonlijke en schrijversleven van het zo op het oog onwrikbare koppel weer aardig door elkaar geschud. Sartre begint, na een reis naar Amerika, een alles verterende verhouding met de Amerikaanse Dolores) en ook Beauvoir vindt de grote passie, en het eerste orgasme, van haar leven in 1947 als ze in Chicago bij de Amerikaanse schrijver Nelson Algren geïntroduceerd wordt. Algren, die bekend zou worden door zijn roman The Man with the Golden Arm, had in eerste instantie op de introductie gereageerd met de woorden: ‘Who is this Simon Boo-doir anyway?’ maar viel als een blok voor deze Frenchy. Het werd een wederzijdse grote liefde tussen ‘mijn kikkervrouw’ en ‘mijn echtgenoot, mijn krokodil’, zoals ze elkaar noemden en pas in 1959 zou deze van de kant van Algren omslaan in diepe haat, nadat hij de vertalingen van De mandarijnen en La force des choses, waarin zij hun verhouding breed uitmeet, verstouwd had. In een interview, een paar dagen voor zijn dood in 1981, spuwde hij nog z'n gal: ‘Zij probeerde van onze relatie een grote internationale literaire affaire te maken door mij met name te noemen en uit mijn brieven te citeren (...) Verdomme, liefdesbrieven zouden privé moeten zijn. Ik ben overal ter wereld in bordelen geweest en daar sluiten vrouwen altijd de deuren... maar deze vrouw gooide de deur wijd open en noodde pers en publiek binnen.’

Arlette

Beauvoir heeft nooit begrepen, maakt Bair duidelijk, waar die haat vandaan kwam. Zij zag het althans in 1985 nog zo: ‘Als de omstandigheden anders waren geweest, als Algren Fransman was geweest of ik Amerikaanse, als er geen Sartre was geweest, denk ik dat we getrouwd zouden zijn en samen gelukkig waren geworden (...) We leken heel veel op elkaar, Algren en ik, behalve dat hij kinderen wilde en altijd van die verdomde katten had, maar hij kon alleen in Chicago leven en ik kon Parijs en Sartre nooit verlaten.’

Maar dan is ze wel al stevig met haar rol als vrouw geconfronteerd, met twee heel verschillende mannen in twee verschillende landen, en daaruit vloeit dan haar eerste grote theoretische werk voort, De tweede sekse. Algren, die regelmatig naar Parijs kwam, mag de gevolgen ervan nog meemaken. Ze wordt op straat bespuwd, krijgt tientallen dreigbrieven en moet lezen dat François Mauriac aan een medewerker van Les temps modernes, het tijdschrift dat Sartre en zij na de oorlog opgericht hadden en dat een grote invloed had, schreef dat hij ‘nu alles van de vagina van zijn werkgeefster wist’. Pas met De mandarijnen, de sleutelroman over hun naoorlogse, politieke activiteiten en liefdesleven, krijgt Beauvoir voor het eerst literaire erkenning. Die roman, waarvoor zij in 1954 de Prix Concourt kreeg, bracht haar pas echt uit de schaduw van Sartre. De cruciale waterscheiding in haar leven vindt dan plaats: De tweede sekse blijkt steeds meer - vooral ook in het buitenland - een gigantisch succes; haar carrière wordt nu gescheiden gezien van die van Sartre, en een nieuwe relatie in de vorm van de zeventien jaar jongere journalist Claude Lanzmann heeft zich aangekondigd. Met hem zal ze zelfs zeven jaar samenwonen, iets wat ze nog nooit met iemand gedaan had en ook nooit meer zou doen. Grote tevredenheid alom, concludeert Bair: ‘Algren is haar klankbord in den vreemde, Lanzmann is van een andere generatie en verder is er gewoon Sartre.’ Voor Sartre is zij alles tegelijk nu: buffer tegen alle vriendinnen tegen wie hij geen nee kan zeggen, organisatrice van zijn afspraken en reizen, en eerste commentatoren corrector van zijn werk. Maar dat laatste frustreert haar steeds meer naarmate zij haar eigen werk daarvoor opzij moet zetten, wat zij overigens altijd en meteen doet. Daarin lagen de verhoudingen niet gelijk, want Sartre heeft zich nooit in die mate voor haar schrijven geïnteresseerd.

Het begin van het uit elkaar gaan lopen van hun beider levens wordt gemarkeerd door de komst van de achttienjarige Algerijns-joodse Arlette Elkaïm. Deze vriendin van de latere biografe van Sartre, Annie Cohen-Solal, zal langzaam maar zeker de plaats innemen die Beauvoir altijd had: die van toegewijde verzorgster van Sartre en beheerster van zijn manuscripten. Het onsmakelijke gevecht tussen Arlette, die door Sartre als zijn dochter geadopteerd was, en de dan al oude en teleurgestelde Beauvoir over de nalatenschap van Sartre, is niet het meest verheffende gedeelte uit het boek. Noch het wanhopige achterhoedegevecht dat Beauvoir en Sartre leveren tegen het oprukkende structuralisme van de nieuwe triade Lacan, Derrida en Barthes. Ook voor hen was het verrassend snel gegaan: het ene moment waren ze nog het gevierde paar, het symbool van vrijdenkende, politiek-bewogen activisten en de belichaming van een nieuwe vorm van leven en filosofie: het existentialisme. Maar voordat ze het in de gaten hadden, was er alweer een nieuwe literatuur en een nieuwe politiek opgestaan. Sartre verslingert zich valselijk aan het communisme, en daarna aan het enge maoïstische warhoofd Pierre Victor, alias Benny Lévy. Beauvoir heeft er dan al lang genoeg van: ‘Praten, praten, praten, dat was alles wat we deden. Het verveelde me, deze mannen die de wereld wilden veranderen voor hun eigen doeleinden, kleine mannen met gevaarlijk speelgoed, zowel woorden als wapens.’ Ze laat Sartre over aan de steeds groeiende groep jonge groupies om hem heen - iets waar ze later grote spijt en wroeging over heeft - want zelf heeft ze zich in twee volledig nieuwe richtingen bewogen: het feminisme, en de verhouding met Sylvie le Bon die zij in 1960 ontmoet had toen deze achttienjarige studente in de filosofie haar om advies gevraagd had. Ook Bair komt er niet helemaal uit wat het precies tussen hen was, beiden werden woedend als er maar iets in de richting van een lesbische relatie gesuggereerd werd. In elk geval adopteert Beauvoir haar in 1980 als dochter, en zijn ze tot aan haar dood onafscheidelijk. In feministisch opzicht was ze steeds radicaler geworden, van ‘mannen zijn vijanden’ tot ‘de maatschappij is een van de grote slagvelden voor vrouwen vandaag aan de dag’. Maar ook van die kant kwam vaak kritiek, men vond dat ze zich te veel op de voorgrond drong en alle aandacht opeiste. Toch, besluit Bair haar biografie, is er geen andere vrouw in de Franse literatuur en het culturele leven geweest die zo geassocieerd wordt met de belangrijkste gebeurtenissen, acties en grondslagen van die maatschappij. De tijd zal leren of over zes jaar nog steeds aan mensen de zinvolle vraag gesteld kan worden: wat betekende Simone de Beauvoir voor u?

■