Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

‘De echte nihilisten zijn de politici, de ambtenaren, de bankemployés, de winkeliers’
Gesprek met de Spaanse schrijver Félix de Azúa

Maarten Steenmeijer

De Spaanse dichter-schrijver Félix de Azúa ontdeed zich met de korte romans Geschiedenis van een idioot door hem zelf verteld (1986) en Dagboek van een vernederd man (1987) van zijn naam als schrijver van ‘ander proza’ - en staakte het dichten. Ter gelegenheid van het verschijnen van de Nederlandse vertaling van het Dagboek van een vernederd man (door Maarten Steenmeijer besproken op pagina 6 van deze Boekenbijlage) bracht Azúa een kort bezoek aan Amsterdam. ‘Ik maak me zorgen over de hoge verkoopcijfers van mijn twee laatste romans. Als mijn boeken best-sellers zijn is er iets mis.’

Félix de Azúa (Barcelona, 1944) was al zo'n twintig jaar in kleine kring bekend als dichter, essayist en vertaler - Azúa vertaalde onder meer Diderots Le neveu de Rameau - toen hij met zijn korte roman Geschiedenis van een idioot door hem zelf verteld of De inhoud van het geluk (1986) tot zijn grote verbazing een veel groter publiek bereikte.

Het moet vooral aan de tegelijkertijd sprankelende en tragische geschiedenis van de idioot te danken zijn dat ook Dagboek van een vernederd man (1987) in Spanje weinig minder dan een bestseller werd, want Azúa's laatste roman vergt heel veel van de lezer en gunt hem na al zijn inspanningen niet meer dan een vermoeden van een interpretatie.

In beide romans trekt een man zich terug naar de marge van de samenleving om daar een zoektocht te ondernemen naar wat hij als de essentie van het bestaan beschouwt. Voor de idioot is dat het geluk, voor de vernederde man banaliteit. Beiden voeren hun zoektocht met een wetenschappelijke gedisciplineerdheid uit. Ook de methodische structuur en de nauwgezette stijl waarmee ze verslag uitbrengen van hun queeste, verraadt hun hang naar orde die haaks staat op de wanorde en de leegte die ze in hun hoofd creëren. Met een aan het groteske grenzende redenatiedrift slaan ze de fundamenten waarop hun bestaan is gegrondvest kapot: gezin, seks, liefde, universiteit, politiek, drugs, cultuur, literatuur.

U wordt meer dan eens vereenzelvigd met de idioot en de vernederde man. Dat lijkt me niet verwonderlijk, gezien het niet geringe aantal autobiografische elementen in uw romans.

‘Ik heb weinig fantasie en ben alleen maar in staat romans te schrijven die zich afspelen in omgevingen die ik ken. Misschien is dat de bron van het misverstand, want ik lijk absoluut niet op mijn personages. Integendeel. De idioot en de vernederde man zijn vooral vulgair. Dat komt door hun nihilisme. Het nihilisme behoort tot de fundamenten van onze samenleving en mijn personages hebben dezelfde nihilistische mentaliteit als de doorsneeburger. De echte nihilist is niet de kritische buitenstaander, zoals veel mensen denken, maar de politicus, de ambtenaar, de spoorwegbeamte, de bankemployé, de winkelier. Had ik een van hen als hoofdpersoon genomen, dan zou ik veel minder mogelijkheden hebben gehad om te schrijven wat ik wilde schrijven, want de gewone man is zich niet bewust van de nihilistische inhoud van zijn geest. Vandaar dat ik deze enigszins extravagante personages heb gekozen die een meer dan gewone intellectuele en culturele vorming hebben.

Bij de idioot heeft deze culturele bagage nog een extra functie. De idioot is het prototype van de moderne mens die zich altijd voor een of andere ideologie inzet. Twintig jaar geleden was hij maoïst, nu milieu-activist en over tien jaar weer wat anders. Hij denkt dat hij dat allemaal uit individuele, vrije keuze is geworden maar heeft niet in de gaten dat hij zich in dienst stelt van bovenpersoonlijke instituties die hem manipuleren en die deel uitmaken van de gevestigde orde. De mensen - van de junk die zich volspuit tot de toerist die besluit een reis naar Thailand te maken - denken uit vrije wil te handelen, maar het tegendeel is het geval.’

Terminale fase

U bent een moralistisch schrijver.

‘Ja, al schaamde ik me er aanvankelijk voor dat toe te geven. De weerzin tegen de morele literatuur - Sartre, Camus, de geëngageerde literatuur, de marxistische literatuur - is typisch voor mijn generatie, die opgroeide in de jaren zeventig en die, net als in Frankrijk de Tel Quel-groep en in Italië de groep rond Balestrini, om nog steeds niet opgehelderde redenen een ultra-avantgardistische, onleesbare literatuur schreef. Ik geloof dat de interessante literatuur van nu daarentegen op steeds manifestere wijze moraliserend is: Thomas Bernhard, Milan Kundera.’

Félix de Azúa
bert nienhuis

Als de moderne wereld doortrokken is van nihilisme, is zoiets als waardigheid dan nog mogelijk?

‘De geschiedenis van een idioot en Dagboek van een vernederd man willen laten zien dat geen enkele waarde overeind kan blijven in de wereld waarin we leven. De vraag of daar andere waarden voor in de plaats kunnen komen, is in deze twee werken niet relevant. Dat is een vraag die in een ander boek beantwoord zou moeten worden, maar ik ben op dit moment niet in staat dat boek te schrijven. Ik geloof dat de geïndustrialiseerde samenlevingen zich in hun terminale fase bevinden en dat we niet de minste geringste aanwijzing hebben wat daarvoor in de plaats zou moeten komen. De grote uitdaging voor de kunst is nu om de vicieuze cirkel van het nihilisme te doorbreken. Alle belangrijke schrijvers van nu halen in hun werk de waarden van onze wereld neer zonder daarvoor andere in de plaats te kunnen stellen. Tot nu toe is niemand daarin geslaagd, zelfs Thomas Bernhard niet, naar mijn idee de grootste romanschrijver van de afgelopen twintig jaar. Wie nu denkt daar wel toe in staat te zijn, is naief of belachelijk.’

Zoals Vargas Llosa nu als politicus?

‘Vargas Llosa komt voort uit die typisch Latijnsamerikaanse traditie die het onmogelijke van een mens vraagt, namelijk om niet alleen schrijver te zijn, maar ook politicus, econoom, diplomaat, enzovoort. Vroeger bestreed Llosa de overtuiging van de Peruaanse bourgeoisie dat zij met haar verlichte ideeën de problemen van het land kon oplossen. Nu koestert hij dezelfde illusie.’

Voetbalster

Ook de literatuur wordt niet gespaard in uw werk. Toch geloof ik dat zo niet de literatuur, dan toch in elk geval het schrijven aan het nihilistische ontsnapt.

‘Schrijven, schilderen, muziek maken en op vakantie gaan zijn minder schadelijk dan bankdirecteur zijn of deel uitmaken van een gevestigde politieke partij. Maar zodra je zegt dat kunst een uitweg biedt, maak je van kunst een moderne godsdienst en raakt ze besmet door de banaliteit van onze samenleving. Kijk maar naar de massatentoonstellingen als die van Van Gogh. Vandaar dat ik me nogal zorgen maak over de hoge verkoopcijfers van mijn laatste twee romans. Als mijn boeken bestsellers zijn, is er iets mis: of ik vergis me of mijn lezers vergissen zich. Mijn boeken zijn geen vermaak dat je als afwisseling van de televisie tot je neemt. Als schrijver moet je wat dit betreft op je hoede zijn in Spanje, want het is een land met een barbaarse culturele infrastructuur. Er zijn maar heel weinig lezers, minder dan in Mexico bijvoorbeeld. Ten onrechte denkt ment dat Spanje een Europees land is. De culturele instanties banaliseren een schrijver wanneer hij enige naam heeft. Hij wordt dan een soort voetbalster, zoals in het geval van Cela. Je bent dim geen belangrijk persoon, maar een bekend persoon, van wie verwacht wordt dat hij allerlei spitsvondigheden debiteert. Dat is uiterst schadelijk voor je leven, voor je ambities, voor je schrijverschap. Om je daar tegen te beschermen, moet je forse maatregelen nemen. Spanje is een onbeschaafd land, ik denk niet dat dat zal veranderen.’

U heeft enkele jaren geleden besloten geen poëzie meer te schrijven. Is dat omdat volgens u in de taal van de poëzie een authenticiteit doorklinkt die onmogelijk is geworden in deze wereld?

‘Ja. Onder invloed van Heideggers ideeën over taal ben ik tot deze beslissing gekomen. Wat nu voor poëzie doorgaat, heeft niets met poëzie te maken. Dit is geen tijd voor poëzie. De manier waarop schrijvers zich uitgeven voor dichters vind ik immoreel. Poëzie is de ziel van de taal, de ziel van het denken. Poëzie is niet iets dat je in het weekend schrijft of dat je aan het papier toevertrouwt wanneer je verliefd bent. Poëzie is explosief, levensgevaarlijk materiaal. Wie serieus met dit materiaal werkt, kan niet anders dan een leven leiden dat volkomen afwijkt van het leven van de rest van de mensen. Iemand met een normaal leven - dat wil zeggen iemand die op kantoor werkt, trouwt, kinderen krijgt en meedoet aan de loterij - kan geen dichter zijn. Poëzie vereist een totale toewijding. Wie dat niet heeft en zich toch uitgeeft voor dichter, maakt van poëzie een treurig stemmend spektakel. De enige echte dichter die ik ken is Leopoldo María Panero, die al zo'n tien, vijftien jaar in een gekkenhuis zit.’

De dichter ís zijn taal?

‘Ja, en dat is het hoogste dat je kunt nastreven. Alleen in taal is nog een zekere waardigheid mogelijk. Sinds ik dat besef, blijf ik ver uit de buurt van poëzie, omdat ik niet over de gave beschik om taal te zijn, om puur denken te zijn.’

Met wie voelt Felix de Azúa zich het meest verwant, met Diderot of met Rameau? ‘Met allebei, want ze zijn een en dezelfde persoon. Maar dat is misschien een wat makkelijk antwoord. Wat mijn karakter betreft ben ik vooral Diderot: rationeel, verstandig. Maar het beest in mijn voelt zich aangetrokken tot Rameau. Ik hou van chaotische situaties, van de roes van het feest. Die roes zoek ik van tijd tot tijd, om me daarin onder te dompelen. Als Petrus nu naar beneden zou komen en tegen me zou zeggen: Azúa, je kunt kiezen tussen Diderot en Rameau, dat zou ik voor de laatste kiezen. Rameau zijn betekent weliswaar een hard, ellendig, ongelukkig leven leiden, maar het is wel een leven dat je beter in staat stelt om de werkelijke inhoud van ons tragische bestaan te zien, om te zien wat het betekent om in deze wereld terecht te komen en er weer uit te verdwijnen. Diderot, de filosoof, is bang en maakt grote constructies om het vloeiende te doen stollen, de dingen tot stilstand te brengen. Maar de dingen staan niet stil.’

■