Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 7]

Leven onder de doornenkroon
Sancta anorexia of: de katholieke kerk en het heilig hongeren

Ed Schilders

Sancta anorexia Vrouwelijke wegen naar heiligheid door Rudolph M. Bell Uitgever: Wereldbibliotheek, 300 p., f 42,50

In een donkere, vochtige, onderaardse kapel heb ik eens de prachtige gouden reliekbuste van Maria Magdalena gezien. Zelfs aan dat zwarte, opengevallen restant van wat eens haar gezicht was, kon je zien dat ze in haar tijd heel mooi en verleidelijk is geweest. En zeer mager. Nog indrukwekkender is echter het hemd van de moeder Maria dat in de kathedraal van Chartres hangt. Wie goed kijkt, ontwaart de vlekken van de melk die zij, zegt de legende, bij het voeden van haar zoon morste. Maria en Magdalena zijn mijn favoriete heiligen. Voor hun relieken maak ik graag een omweg.

Voor gelovigen zijn de heiligen de goden sinds de echte goden zich niet meer op aarde ophouden. Heiligheid is goddelijk leven. Niemand kan bij zijn leven officieel heilig zijn, maar er zijn duidelijk aanwijsbare manieren van leven die de basis voor een heiligverklaring leggen. Wie in de eerste duizend jaar van het christendom de dood vond door de hand van heidenen was automatisch martelaar en vrijwel zeker heilig. De aangewezen manier van leven was in dit geval dus sterven. Later zijn veel mannen heilig verklaard op grond van hun intellectuele bijdrage aan de katholieke doctrine. Voor de vrouwelijke soort, die toch al nooit een graag geziene gast is geweest in het huis van Gods plaatsvervangers op aarde, is het te allen tijde veel moeilijker geweest de status van heiligheid te bereiken.

Sancta anorexia is de titel waaronder de Amerikaanse historicus Rudolph M. Bell één van die ‘vrouwelijke wegen naar heiligheid’ (dat is de ondertitel) minutieus onderzocht heeft: honderden heiligenlevens van Italiaanse vrouwen die tussen 1200 en 1800 leefden. Catharina van Siena, Veronica Giuliani, Margaretha van Cortona, Angela van Foligno, Clara van Assisi, en vele anderen. Vaak zijn hun levens goed gedocumenteerd omdat hun opvattingen over het bereiken van de heiligheid door de prelaten (allen mannen) uiterst verdacht werden geoordeeld. Ze werden verhoord, moesten hun ervaringen opschrijven, getuigenverklaringen werden nauwgezet gedocumenteerd. Zij hadden, op haar weg naar de heiligheid, één ding gemeen: zij wilden of konden nauwelijks eten en drinken. Van sommigen onder haar kan dan ook gezegd worden dat zij daarmee hun dood bespoedigd hebben.

Wat moeten we ons bij die manier van leven voorstellen behalve weinig eten? Een bewust gekozen en steeds verscherpt dieet waarin water en brood een luxe zijn. Langdurige perioden van vasten of onvermogen tot eten of spijsvertering. Het eten van afval, drinken van vervuild water, uitlikken van etterende wonden. Dit orale masochisme wordt vrijwel altijd gecombineerd met pijnverwekking. Zelfkastijding, het dragen van ruwharige onderkleden, het insnoeren van de dijen met touw, het dragen van ijzeren banden op de borsten. De geest wordt gepijningd door vernedering: een grote behoefte aan exhibitionisme als zondares, vooral als het vrouwen betreft die eerder gehuwd waren. Dat een dergelijk voedingspatroon - als dat woord tenminste het juiste nog is - en een dergelijke vorm van masochisme voortdurend aanleiding gaven tot ‘visioenen’ is niet verwonderlijk. Zelf zou ik eerder het begrip ‘hallucinatie’ hanteren, of het nu Jezus is die in dialoog treedt met de anorectische heilige of de duivel in zijn meest opgewonden toestand. En ten slotte natuurlijk de dood. Net als Jezus op drieëndertigjarige leeftijd sterven, was de wens van vele heilige vrouwen.

Totale zelfontkenning

Anorexia zoals wij die kennen in onze cultuur is uiteraard niet vergelijkbaar met de masochistische ‘bijverschijnselen’ van de heilige anorexia. Bell maakt zich sterk voor twee afgebakende vraagstellingen: kunnen de oorzaken van heilige anorexia ons iets leren over de moderne anorexia; en: was de heilige anorexia een ongeformuleerde rebellie tegen het paternalisme dat zowel de maatschappij als het religieuze leven beheerste (en wellicht nog beheerst, zeker in religieuze zin)? Of Bell een bijdrage levert aan de beantwoording op de eerste vraag, kan ik onmogelijk beoordelen. Het nawoord, geschreven door Dr. Winny L. Weeda-Mannak, doet vermoeden dat specialisten de studie als een waardevolle bijdrage beschouwen. Met Bell stelt zij vast dat heilige anorexia na 1800 door de kerk (lees: de mannenkerk) ‘niet langer als heilig wordt gezien’. Heilige anorexia komt dan nog wel voor, maar is geen manier van leven meer die naar de heiligheid leidt. Trekken we die lijn door dan kan respect voor ‘de behoefte van jonge vrouwen aan zelfstandigheid en zelfontplooiing’ een einde maken aan ‘de totale zelfontkenning die in de anorectische symptomatologie tot uitdrukking wordt gebracht.’ Aldus Weeda-Mannak.

De heilige Catharina (van Siena) aan het schrijven, door Bernardino Fungai, omstreeks 1500

De tweede vraag kan ik wel beantwoorden. Bell bewijst overtuigend dat heilige anorexia een botsing van geesten was; dat alleen zeer sterke vrouwen de confrontatie met de mannengodsdienst aandurfden, en dat sommigen hun mannelijke tegenstanders (vaders, biechtvaders, vrijers) totaal verpletterd hebben met hun ijzeren wil. Het aanvaarden van heilige anorexia als element voor de heiligverklaring is daarvan een bewijs op zichzelf. Toch wil ik Bells conclusies nog wat aanscherpen. Uiteindelijk is er niet één anorectische heilige geweest die met haar levenswijze en haar wil méér veroorzaakt heeft dan haar eigen heiligheid. Met hoeveel respect ik het leven van Catharina van Siena en haar geestverwanten ook lees, uiteindelijk moet ik toch concluderen dat zij zich doodhongerden, een verkapte vorm van zelfdoding doorvoerden (slechts enkelen genazen), tragisch zijn. Mijn respect neemt daardoor niet af - en dat is het kleine wonder dat Bell met zijn biografische vertellingen verricht - maar mijn afkeer voor de Roomse ideeengeschiedenis neemt daardoor toe. Wat is dat voor een godsdienst, die vrouwen verleidt tot een leven onder de doornenkroon?

Zelfverminking

Het boek bevat één minder geslaagd hoofdstuk: dat waarin Bell de heilige anorexia in de historische omgeving plaatst die aan zijn periode voorafgaat. Daarin ontbreekt vrijwel alles wat het heilig-anorectisch gedrag een plaats geeft binnen de traditie van zelfvernietiging als weg tot heiligheid. Als een anorectische heilige haar biechtvader vraagt haar toe te staan dat zij haar neus en haar bovenlip afsnijdt met een scheermes, dan hebben we te maken met de diepgewortelde traditie van de ‘heilige zelfverminking’. In dit geval is die behoefte des te interessanter omdat de lip met het eten vereenzelvigd kan worden en de neus met de geur, ook niet onbelangrijk voor het genieten van voedsel. Op langere historische termijn sluit de kwestie aan bij elementen uit (zeer vele) vroegchristelijke heiligenlevens waarin martelaressen met graagte hun borsten laten amputeren. Agatha is de bekendste. De borst is beeld voor schoonheid, seksualiteit, maar ook voor vruchtbaarheid en voeding. Of de heilige vrouwen die vurig bidden om in godsnaam door lepra of builenpest te worden getroffen zodat ze onaantrekkelijk voor minnaars zijn. Maria Magdalena speelt wel een rol als sensuele zondares maar niet in de gedaante van de vrouw die nabij Saint-Maximin dertig jaar lang totaal geen voedsel nam behalve dat wat engelen haar dagelijks aanreikten. Het was juist die Magdalena die de middeleeuwer zo goed kende omdat juist de schedel van die uitgehongerde Magdalena teruggevonden was en in goud gehuld te pronken werd gezet in een donkere, vochtige, onderaardse kapel.

Jezus

En dan is er Jezus. Hij is zoals hij behoort te zijn, onzichtbaar maar alom aanwezig. Hij, als visioen of hallucinatie, als gesprekspartner of hostie, hij was de enige steun en toeverlaat, de enige stok en stut voor de anorectische heiligen. Een man. Het was zijn bloed waaraan zij zich laafden, het waren zijn wonden die zij uitlikten of als stigmata ontvingen, zijn doornen die zij in ijzer gevat om de borsten droegen, en hij was het die door een enkele mystica aan de borst werd gelegd. Zijn rol is die van het substituut: kind, vader, of minnaar.

De grote afwezige in dit boek is Maria. Waar ze verschijnt is ze eerder de vijand van de heilige dan de vriendin. Ook dat is logisch. Maria was de rol van de verdrongen, heidense vruchtbaarheidsgodinnen komen vervangen. En dus werd zij vooral de favoriete van mannelijke heiligen, denkers, dichters, en hallucinerenden die met háár huwden en die haar borsten in hun monden voelden. In haar onderhemd zitten de gele vlekken van de oervoeding, zij beschikt over de heilige maagdelijkheid die vele anorectische heiligen juist verloren hadden in hun huwelijk.

Ik begrijp dat Bell zulke verbanden moest vermijden om zijn onderzoek niet onnodig te compliceren. Had hij ze onderzocht dan zouden de wegen te snel hebben weggeleid van de te onderzoeken anorexia, en een veel fundamenteler kwestie hebben aangeroerd: de ideologie van de godsdienst die kiest voor dood, pijn, zonde, schuld, boete, en zelfverloochening, tegen leven, genot, vruchtbaarheid, voeding, ‘zelfstandigheid en zelfontplooiing’. Dat is niet het conflict dat de historicus gezocht heeft. Zijn boek is wel een aangrijpende bijdrage aan de historische duidelijkheid hierover.

Toch is het jammer dat Bell zelfs niet in kort bestek dit bredere kader geschetst heeft. Het zou dan duidelijker zijn geweest dat heilige anorexia een nieuwe variant binnen de oude traditie van het zelfvernietigen is. Ook het volgende ligt buiten Bells beschouwingsgebied, maar ik kan niet nalaten het te vermelden.

Vanaf 1800 hebben vrouwen een nieuwe weg naar de heiligheid ontdekt. Maria verschijnt vaker en duidelijker dan ooit tevoren. Aan vrouwen. En opnieuw botsen de geesten. De mannenkerk bekijkt deze vrouwen even argwanend als vroeger en verandert dan de betekenis van Maria. De vruchtbaarheidsgodin wordt in de negentiende eeuw definitief een ijzeren maagd. Steeds lijkt de mannendoctrine de manier waarop vrouwen religie in uiterste consequentie willen beleven te snel af te zijn. Het katholicisme staat geen godsdienst toe die zich beroept op vruchtbaarheid, vrouwelijkheid, en voeding. Dat is de anorexia van het katholicisme, een cultuur die zichzelf uiteindelijk zal doodhongeren bij gebrek aan geestelijke voeding.

■