Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

Krullen uit de werkplaats
Freuds opstellen over dromen ná de Droomduiding

Een uitgekomen droomvoorspelling Over de droom enz. Psychoanalytische Duiding 4 Door Sigmund Freud Vertaling Thomas Graftdijk Uitgeverij Boom, f 44,50

Jan Fontijn

Na de publicatie vorig jaar van de Nederlandse vertaling van Freuds Die Traumdeutung, is er nu in dezelfde uitstekende serie van uitgeverij Boom een nieuw Freud-deel in vertaling verschenen met opstellen over de droom. Die opstellen zijn heterogeen van karakter en verschillend van niveau. Een enkele is niet meer dan een krul uit de werkplaats van Freud of een poging tot popularisatie van zijn ideeën. Zo is er een opstel, waarin Freud gecomprimeerd zijn Traumdeutung nog eens navertelt. Handig voor wie geen zin heeft de dikke pil helemaal te lezen.

Wat deze opstellen duidelijk maken is dat de droom Freud ook na zijn hoofdwerk bleef bezighouden. Hij zocht naar bevestigingen, aanvullingen en correcties op zijn droomtheorie. Boeiend vond ik in deze bundel ‘Over de contraire betekenis van oerwoorden’. Freud was het opgevallen dat tegenstellingen in dromen worden verontachtzaamd: ‘nee’ lijkt niet te bestaan. De dromer lukt het tegenstellingen tot een eenheid samen te trekken of in één keer uit te beelden. De droom neemt de vrijheid een willekeurig element door zijn wenselement uit te beelden, zodat men aanvankelijk van geen enkel element dat voor een tegendeel vatbaar is, weet of het met positief dan wel negatief voorteken in de droomgedachte optreedt. Dit merkwaardige fenomeen was Freud opgevallen toen hij een studie van de taalkundige K. Abel las. Abel had geconstateerd dat het oude Egyptisch een vrij groot aantal woorden bevatte met twee betekenissen, waarvan de ene lijnrecht tegenover de andere staat. Een woord dat ‘zwak’ betekende kon dus tegelijk ook ‘sterk’ betekenen. Bovendien was het in het Egyptisch mogelijk ook de klank om te draaien. Freud bracht dit fenomeen in verband met de behoefte van kinderen om met de omkering van woordklanken te spelen en de neiging van de dromer om zich van de omkering van het uitbeeldingsmateriaal te bedienen. Omkering in dromen bevestigde Freud in zijn mening dat de droom een regressief karakter heeft.

Die omkering in taal en uitbeelding doen me denken aan de dubbelzinnigheid van de Achterberg-gedichten, waarin de dode geliefde even, als was het een droom, weer levend is. Om de dode geliefde te bereiken zijn, zoals Achterberg dicht, ‘woorden achterstevoren’ en ‘zinnen binnenstebuiten’ nodig.

Oppenheim

Freuds methode van onderzoek, zijn hypothesevorming, getuigt van grote inventiviteit. Hij was er een meester in om gegevens uit zeer uiteenliggende gebieden te combineren. Op het eind van zijn leven kwam hij zelfs tot een allesomvattende cultuurtheorie. Natuurlijk zit in dat wijde bereik tegelijkertijd ook zijn zwakte. Hij moest zich daarvoor keer op keer op terreinen bewegen, waar hij absoluut niet thuis was. In twee opstellen uit deze bundel, te weten ‘Sprookjesmateriaal in dromen’ en ‘Dromen in folklore’, probeert hij bevestiging van zijn droomtheorie te vinden in sprookjes en de folklore. Hij was verheugd, toen in 1909 de folklorist David Oppenheim hem materiaal verschafte waaruit bleek dat dromen in volksverhalen op dezelfde wijze werden geduid als in de psychoanalyse. Samen met Oppenheim schreef hij het artikel. Het is tekenend voor Freuds niet altijd even edele karakter dat toen Oppenheim de zijde koos van Freuds rivaal Adler, verwijzingen naar Oppenheims studie uit Die Traumdeutung verdwenen. Het opstel dat Oppenheim en Freud samen schreven, verdween totaal en kwam slechts door een gelukkig toeval weer tevoorschijn.

Vergeleken met andere droomonderzoekers uit het verleden en uit zijn tijd (bijvoorbeeld Van Eeden) was Freud een voorbeeld van wetenschappelijkheid, maar ook hij ontkwam niet aan de drang tot speculeren en de neiging zijn theorie op te beperkt empirisch materiaal te baseren. Van Eeden schroomde niet om occultisme en parapsychologie in zijn droomtheorie te verwerken. En hij stond hierin niet alleen. In de geschiedenis van de psychiatrie in de negentiende eeuw speelde het occultisme en in bepaald opzicht ook het spiritisme een vrij belangrijke rol. Een van de boeiendste aspecten van de westerse cultuur rond 1900 was een vreemde mengeling van rationalisme en antirationalisme. De natuurwetenschap vierde triomfen, maar tegelijk was er een sterk anti-intellectualistische stroming merkbaar, waarin mystiek en religieus denken bepalend waren. Vaak waren die twee tegenstrijdige tendenties in een persoon (men denke aan de wiskundige en mysticus Brouwer) verenigd.

‘Der Traum ist der Wächter des Schlafs’ Een jonge moeder doet moeite om niet wakker te worden, een cartoon die Freuds leerling Ferenczi in een Hongaarse krant aantrof

Telepathie

Freud, een typische vertegenwoordiger van de fin-de-siècle-cultuur, was een totaal andere onderzoeker en probeerde in de eerste plaats een strenge positivist te zijn, voor wie wetenschap alles was en voor wie religieus gevoel of mystiek niets betekende. Dat wil absoluut niet zeggen dat religie, mystiek of een of andere vorm van irrationalisme hem als onderzoeker niet interesseerde. Zijn overtuiging was dat de mens in de eerste plaats een irrationeel wezen was, voortgedreven door erotische en andere onbestemde verlangens. Zijn psychoanalyse was een poging die irrationaliteit zo systematisch mogelijk in kaart te brengen. Hij wist veel beter dan vele anderen dat hij daarbij een glibberige weg bewandelde en het gevaar liep in het moeras van het occultisme terecht te komen. Dat is bijvoorbeeld heel goed te zien aan het verschil in houding van Freud en Van Eeden ten opzichte van telepathie in dromen. Eerder dan Freud experimenteerde Van Eeden daarmee, schreef hij erover en neigde hij ertoe in telepathische dromen te geloven. Freud is veel sceptischer. Pas in 1922, vele jaren na Van Eeden, schreef hij erover. In zijn opstel ‘Droom en telepathie’ bekende hij dat hij zelf nooit een telepathische droom had gehad, en zo'n soort droom ook niet van zijn patiënten kende. Uitvoerig gaat hij in op een voorbeeld van een telepathische droom, die hem per brief werd medegedeeld. Opvallend in zijn analyse is dat hij de voorkeur geeft aan psychoanalytische duiding van de droom in plaats van een telepathische. Hij besluit zijn opstel met de dubbelzinnige mededeling: ‘Heb ik bij u de indruk gewekt dat ik heimelijk wil kiezen voor de realiteit van de telepathie in de occulte zin? Ik zou zeer betreuren dat die indruk zo moeilijk te vermijden is. Want ik heb werkelijk volkomen onpartijdig willen zijn. Ik heb daar ook alle reden toe, want ik heb geen oordeel, ik weet er niets over.’

Met Peter Gay, Freuds biograaf, kan men zich afvragen waarom Freud het opstel publiceerde; de dromen waarvan hij verslag doet waren geen bewijs van telepathie. Freud werd wat telepathie betreft heen en weer geslingerd tussen verlangen het te geloven en de waarschuwing dat niet te doen. Aan Ernest Jones bekende Freud dat hij sinds lang een vooroordeel ten gunste van telepathie had, maar dat hij dat voor zich hield om de psychoanalyse niet te dicht in de buurt van het occultisme te brengen. Freud wilde zijn betrokkenheid bij telepathie als een strikt persoonlijke zaak beschouwen, zoals zijn joods-zijn en zijn verslaving aan sigaren roken dat volgens eigen zeggen voor hem waren.

■