Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 5]

Vooruitgang in het oerwoud
De tweede roman van M.M. Schoenmakers

Het schild van de weemoed door M.M. Schoenmakers Uitgever De Bezige Bij, 234 p., f 32,50

Jacques Kruithof

Vorig jaar debuteerde M.M. Schoenmakers met een opvallende roman, De honderd bochten van de koningsarend, die zich hoofdzakelijk afspeelde onder de inheemse bevolking van een Zuidamerikaans land. Het boek werd door de kritiek in het algemeen matig ontvangen, allicht het gevolg van voorbarige loftuitingen in de Haagse Post, en had beter verdiend.

Nu is dan het eerste deel van een drieluik verschenen, Het schild van de weemoed, dat blijkens een toespeling op de collectieve zelfmoord in het vorige boek in hetzelfde, ongenoemde land speelt: het is niet Suriname, maar doet er voortdurend aan denken. Het is een voormalige kolonie, tegenwoordig een ontwikkelingsland; het kampt dus met de bijbehorende problemen, zeg maar de botsing van oude en nieuwe, eigen en vreemde cultuur.

Schoenmakers kiest daarvoor in eerste instantie drie figuren die, zo einde jaren zeventig, aspecten van dat culturele conflict laten zien in de gevolgen die het voor hun eigen bestaan heeft. Hij begint met een Indiaan die uit zijn dorp de rivier afvaart (de trilogie draagt als titel Stroomafwaarts en stroomopwaarts). Aanvankelijk heeft hij gezelschap van zijn vrouw, in hem teleurgesteld, hitsig van aard als zij is (haar eigen woordkeus), maar zij verlaat hem nadat hij een loonslaaf is geworden in een mislukkend ontwikkelingsproject.

Deze Julius herinnert zich nog een ongerept oerwoud, en hij realiseert zich op zijn machteloze manier wat er veranderd is en nog te gebeuren staat. Hij trekt met de moed der wanhoop naar ‘de’ stad, die haar grijpende handen al uitstrekt her en der in het land, tot in zijn verre dorp toe, waar de ingenieurs onlangs zijn neergestreken. Niet opgewassen tegen het ‘nieuwe leven’, niet meer thuis in het oude dat grondig verstoord is, belichaamt hij het oude koloniale probleem dat een cynische ingenieur samenvat als ‘ze bestáán, en nu zitten ze in de weg’. Na de dekolonisatie wordt dat er lang niet altijd beter op, trouwens, ook in dit land niet.

Tegenpool van deze Julius is een Nederlander, althans iemand geboortig uit een zonloos land aan de Noordzee. Hij is belast met het op poten zetten van dat ontwikkelingsproject dat Julius later onder zijn hoede neemt: een kippenfarm en wat daar zoal uit voort kan komen. Het draait op weinig of niets uit, maar wat hem werkelijk parten speelt, is iets persoonlijks: zijn ‘ernst’, het ‘schild’ dat hij probeert af te werpen, waarvan hij verlost hoopt te raken in erotische betrekkingen met gekleurde vrouwen: een stap over de botsing der culturen heen. Tegen het slot van Het schild van de weemoed lijkt hem dat bij een ware geliefde te lukken - maar er zijn nog twee delen te gaan, en alles blijft open.

Het derde personage is de zwarte Oscar, directeur van een bureau voor ontwikkeling. Hij komt het minst uit de verf, lijkt tussen wal en schip te vallen (maar ook dat kan nog anders uitpakken), legt evenwel de verbinding met een later opduikende figuur, de minister van Planning, Opbouw en Vooruitgang. De optimistische trits zweemt al naar satire, en daar komt nog meer van: de man werkt in een kamer vol maquettes van even prestigieuze als onwerkelijke toekomstplannen, zijn enige resultaat in dit boek is een half voltooid wachthuisje voor een buslijn dat met groot ceremonieel in gebruik wordt gesteld.

Mulisch

Hoe absurd dit bouwsel is, blijkt uit een van de fraaiste passages in de roman; een van de leidende inwoners zegt: ‘Meneer de minister, waarom geeft u ons zo'n wachthuisje? Wij Indianen hoeven het wachten niet te leren, wij kunnen al goed wachten.’ Op zo'n moment werkt de satire schrijnend, op een poëtische manier, elders is het effect eerder hilarisch: als de minister quasi-diepzinnige formules over het menselijk geluk opstelt, te verstaan krijgt dat hij wegens zijn onappetijtelijk uiterlijk maar beter ontslag kan nemen, langzaam versteent (hier is Mulisch niet ver weg) en letterlijk als een beeld bij dat bushuisje achtergelaten wordt.

De satire treft overigens tevens een minister uit het vroegere moederland die op een receptie dronken wordt; een meisje zal met hem de nacht door moeten brengen al ruikt hij naar ‘oud brood en zure melk’. Het is een wrange kant van het boek en het zal wel historisch geschraagd zijn, maar met de persoonlijke aangelegenheden van de eerder optredende figuren gaat het toch moeilijk samen - alsof Schoenmakers af en toe zijn eigen register verlaat voor dat van F. Springer. In het werk van de laatste schuilt bij alle ironie zeker niet minder weemoed dan in Schoenmakers' roman, maar de onomwonden titel daarvan geeft al een andere toonzetting aan: zwaarmoediger, in een wat gedragen stijl, expliciet en uitgesponnen, die het onderscheid tussen de personages en hun gedachtengangen tot een minimum terugbrengt. Ook de verteller is niet vrij van ernst.

Voor het overige schetst Het schild van de weemoed soms effectief, soms suggestief, een beeld van de onvermijdelijke veranderingen: in het bos wordt een vliegveld aangelegd, dan komt er industrie en kale nieuwbouw, de dieren verdwijnen, ‘de vissen sterven omdat het water sterft’, de omgeving wordt onherkenbaar en onbewoonbaar, de dochters belanden in de prostitutie, de paters bemoeien zich ermee, er ontstaat een klungelige markteconomie, en wat dies meer zij. Mensen die altijd in het concrete geleefd hebben, van jacht en saamhorigheid, moeten ineens begrijpen wat een abstractie als ‘maximalisatie van de winst’ betekent - de oude kolonisator mag dan zijn biezen gepakt hebben, hij heeft zijn onderdanen van voorheen meer dan ooit besmet met ‘de ziekte van harteloze schepen’.

M.M. Schoenmakers
schmidlen plus

Geen wonder dat de burgers van dit nieuwe land niet iets ‘willen’, maar iets ‘moeten willen’, ronddwalen ‘tussen twee werelden’ in een pijnlijk heden waarin niets meer op zijn plaats staat en nog vrijwel niets al een plaats gevonden heeft. En wat dan zo'n nieuwe plaats heet, een verworvenheid waar al even nieuwe machthebbers prat op gaan, is zelden meer dan schone schijn: planning, opbouw en vooruitgang, veel geschreeuw maar bijzonder weinig wol. Het is in de Derde Wereld vaker vertoond, en het ligt voor de hand: dekolonisatie of niet, de oude orde is duurzaam verstoord, het ‘oerwoudgeluk’ is onvindbaar geworden, en voor het winstbejag bestaat er slechts één wereld.

Land van belofte

Zoals ik het boek nu samenvat, lijk Het schild van de weemoed misschien een tendensroman, maar dat zou het tekort doen. De tendens is er wel, eenvoudig omdat de problemen van een land in dergelijke omstandigheden elke inwoner die zijn ogen de kost geeft, diep raken. Schoenmakers heeft die problemen in enkelingen belichaamd en op zijn beste ogenblikken doet hij dat heel fascinerend. Nog niet alles grijpt precies in elkaar, maar hij heeft nog twee delen voor de boeg. Het zal mij benieuwen of hij de trek van zijn personages naar de stad die hier Massina heet (opnieuw lijkt Mulisch in de buurt) binnen de nu gegeven perken kan houden: zouden ze niet vanuit ‘de verste uithoek van de wereld’ een ander land van belofte zoeken?

Hoe dat ook zij, het werk van Schoenmakers lijkt me, met alles wat er aanvechtbaar aan is, een aanwinst voor wat ik nu maar de ‘Westindische literatuur’ doop: dit zonloze Noordzeeland verdeelde immers vroeger zijn ‘karvelen van de haat’ tussen twee compagnieën, en een ‘Indische literatuur’ is er reeds. Anno 1990 kan dat bezwaarlijk iets anders zijn dan een literatuur met een slecht geweten. Schoenmakers heeft dat denk ik, ook, gezien zijn ernst, maar probeert het met zijn figuren en verhaaldraden van ongenuanceerdheid te vrijwaren. Hoewel: ook dat moet in de beide vervolgen nog blijken.

Er is maar een ding dat aan dit boek nu echt niet deugt: het twaalfde en laatste hoofdstuk. Daarin laat Schoenmakers zijn Hollandse personage Victor een moeizaam verworven samenzijn beleven met diens zwarte geliefde Eveline, de eerste vrouw na een aantal hoeren die hij heeft leren kennen, en tegenover wie hij prompt een haast freudiaanse schroom ondervindt. Dat is tot daar aan toe, maar zij bedrijven voor het eerst de liefde op een strand waar wijfjesschildpadden en masse hun eieren komen leggen - de scène is al pathetisch, op het kitscherige af; het toch steeds wat zwaar aangezette taalgebruik van de verteller heeft hier nog het meest weg van zingen met een valse, overslaande stem.

Het is wellicht een van de gebreken van Schoenmakers' deugden; ik vond het een domper, maar het neemt niet weg dat in de voorafgaande elf hoofdstukken veel te beleven valt. Ook daar lokt de stijl soms gefronste wenkbrauwen uit, doet het plechtstatige bij tijd en wijle wat geforceerd aan, maar het verhaal heeft een (menselijk en politiek) belang dat deze last kan dragen. Voorlopig wil ik Schoenmakers zó beoordelen; in een laatste alinea lijkt een staatsgreep plaats te vinden: er is dus nog stof te over.

In beide romans van Schoenmakers is een van de drijfveren van zijn figuren een mystiek verlangen of een dito aanvechting. Het is een thema dat mij na aan het hart ligt, waarvan ik weet dat het zich nauwelijks laat overmeesteren en dat het oneindig gecompliceerd is; het is buitendien een belangrijk gegeven in de literatuur van de twintigste eeuw. Elke variatie op dit onhebbelijkste van alle thema's bekoort mij, en dat het onmogelijk is deze gewaarwording haarscherp onder woorden te brengen, is al zo oud als de mystiek zelf. Wat mij betreft, heeft Schoenmakers dus ook nog krediet te over.

■