Vrij Nederland. Boekenbijlage 1990

[p. 1]

VN Vrij Nederland
Boekenbijlage
23 juni 1990 - nummer 25

Beschouwingen over de ineenstorting van een machtsblok
De encyclopedieën van de glasnost

Sasza Malko

Michail Gorbatsjov

Boris Jeltsin
david levine

Voor mij liggen acht boeken over Oost-Europa. De meeste zouden elk apart een ruimte verdienen die zij bij elkaar in deze recensie krijgen. De ruimte die mij gegeven is, wordt kleiner met de snelheid waarin u deze woorden leest. Een Oosteuropees dilemma in het klein.

Voor een journalist is dit een droomtijd, maar wetenschappers zijn hoogst gefrustreerd. Ik ken iemand in Leiden die al vier jaar een boek schrijft, en telkens opnieuw moet beginnen omdat het door de gebeurtenissen wordt ingehaald. Hij zegt dat hij serieus overweegt om een brief aan Gorbatsjov te schrijven met het verzoek om het rustiger aan te doen, anders komt zijn boek nooit klaar.

Elk boek moet de proef van de relevantie doorstaan: het is immers in het vorige tijdperk geschreven, bijvoorbeeld een half jaar geleden. Neem de dikke pil van Gorbatsjov, Perestrojka uit 1987. (Van de Nederlandse uitgave is de negentiende druk verschenen, aangevuld met acht redevoeringen van recenter datum.) Twee jaar geleden was het boek een sensatie. Nu is het een saai en declaratief werk, met een taal en begrippen die tegenwoordig zelfs in de Sovjetunie door weinigen serieus genomen worden. Het is een curieus mengsel van pragmatisme en ideologie van vooruitgang, terwijl het iedereen langzamerhand duidelijk wordt dat het Gorbatsjov om het behoud van de macht gaat, en om een enigszins beschaafde manier waarop het imperium uit elkaar zal vallen.

De ‘Gorbamania’ is in Nederland nooit zo aangeslagen als in Duitsland. Daar zijn met succes boeken met citaten van Gorbatsjov uitgegeven, om bij een gelegenheid met een gepast fragment

PERESTROJKA
door Michail Gorbatsjov
Uitgever Het Spectrum, 454 p. f 29,90
MIJN VISIE
Woorden die de wereld doen bewegen
door Michail Gorbatsjov
Uitgever Altamira, 156 p., f 24,90
GETUIGENIS VAN EEN OPPOSANT
door Boris Jeltsin
Uitgever Anthos, 200 p., f 25, -
HERINNERINGEN AAN MIJN VADER
door Sergej Chroesjtsjov
Uitgever A.W. Bruna, 292 p., f 35, -
PARTING WITH ILLUSIONS
door Vladimir Pozner
Uitgever Atlantic Monthly Press, 312 p.
Importeur Van Ditmar, f 47,50
REVOLUTION & EVOLUTION
Gorbachev and Sovjet Politics
door Martin Crouch
Uitgever Philip Allan, 232 p., f 40,50
DE LANGE WEG NAAR VRIJHEID
Rusland en de Glasnost
door Walter Laqueur
Uitgever Strengholt, 343 p., f 49,90
HET ANDERE EUROPA
door Jacques Rupnik
Uitgever Stichting Teleac, 276 p. f 54,50

voor de dag te kunnen komen. Bijvoorbeeld: ‘De sprekers op de plenaire vergadering zeiden: zonder cultuur geen democratie. Zo is het. (18.2.1988).’ Waarom zo'n heel boek vol nietszeggendheden in het Nederlands wordt vertaald, ontgaat mij (Mijn Visie. Woorden die de wereld doen bewegen).

‘De mensen’

Dat Gorbatsjov vooral een politicus is, machtslustig en manipulerend, wordt duidelijk uit de even emotionele als chaotische notities van Boris Jeltsin, Getuigenis van een opposant. Dit boek is een document én een open zelfverheerlijking tegelijk, een successtory van de Sovjet-selfmade-man met een bijna Amerikaanse allure. Sinds zijn prille jeugd is hij altijd de beste, maakt geen fouten, is oprecht en collegiaal, en zijn gelijk komt elke keer onherroepelijk naar boven, als olie op water. Uit alle macht wil hij als de buitenstaander naar voren komen, een jongen van de hoek die toevallig in het midden van het machtsspel is beland. Hij spreekt altijd de waarheid recht op de man af en is bij ‘de mensen’ geliefd, zo'n Robin Hood van de Sovjetpolitiek. Elke keer als iemand over ‘de mensen’ begint, krijg ik de rillingen. Maar Jeltsin weet meer dan ‘de mensen’. Namens hen levert hij een beeld van de verhoudingen in de huidige Sovjettop. Dit beeld van luxe, eigenbelangen, leugens en corruptie is vernietigend. Geen wonder dat Jeltsin door ‘de mensen’ op handen gedragen wordt. Iedereen die nog illusies koestert over de perestrojka, en over het boek Perestrojka, moet elke avond het boek van Jeltsin als verplicht medicijn innemen. ‘Onze Opperste Sovjet is niet stalinistisch-brezjneviaans; dat lijkt me een over- of wellicht juist een onderwaardering. Het is gorbatsjovistisch. Hij weerspiegelt ten volle de inconsequentie, de angstvalligheid, de voorliefde voor halfslachtige maatregelen en besluiten van onze voorzitter. De Opperste Sovjet onderneemt alle akties te laat, loopt steeds achter de gebeurtenissen aan, net zoals de voorzitter.’

Vervolg op pagina 4